Tuyển tập Hội nghị Khoa học thường niên năm 2019. ISBN: 978-604-82-2981-8
364
ẢNH HƯỞNG LAN TỎA KHÔNG GIAN
CỦA CÔNG NGHỆ THEO TỈNH
Phùng Mai Lan
Trường Đại học Thuỷ lợi, email: lanpm@tlu.edu.vn
1. GIỚI THIỆU CHUNG
Các lý thuyết kinh tế đã chỉ ra rằng tiến bộ
công nghệ là “đòn bẩy” quan trọng nhất của
tăng trưởng kinh tế trong dài hạn của các
quốc gia (Solow, 1956, 1957). Đầu tư vào
công nghệ không chỉ đem lại lợi ích cho các
nhà đầu tư mà còn có thể góp phần mang lại
lợi ích cho các doanh nghiệp khác thông qua
các kênh chính như thương mại nhập khẩu
máy móc thiết bị, di dân, đầu tư trực tiếp
nước ngoài FDI, bằng phát minh sáng chế.
Loại hiệu ứng này gọi là “Lan tỏa công
nghệ” (Romer, 1990). Hiện nay, hầu hết các
nghiên cứu đều dừng lại ở đánh giá tác động
lan tỏa công nghệ cấp vi mô (cấp doanh
nghiệp), bỏ qua yếu tố phụ thuộc không gian
mà ít đi sâu phân tích đánh giá tác động lan
tỏa ở cấp vĩ mô (trong không gian tỉnh). Một
số nghiên cứu điểu hình đi sâu đo lường ảnh
hưởng lan tỏa không gian của công nghệ như
nghiên cứu của Elhorst, 2010; Fisher &
LeSage, 2011; Naveed & Ahmad, 2014;
Diop, 2017. Điển hình là nghiên cứu của
Naveed & Ahmad (2014) sử dụng mô hình
trễ không gian và mô hình Durbin không gian
với biến công nghệ là số lượng bằng sáng chế
đã cho thấy tồn tại mối liên kết gần gũi giữa
năng suất và tích luỹ tri thức. Hiệu ứng năng
suất của lan toả công nghệ là khá đáng kể đối
với các vùng lân cận trong một nước trong
khi các vùng lân cận giữa biên giới các nước
lại không có ảnh hưởng lan toả đáng kể tới
năng suất. Tuy nhiên, các nghiên cứu đi sâu
đánh giá ảnh hưởng ngắn hạn, dài hạn hay
ảnh hưởng trực tiếp, gián tiếp của lan tỏa
không gian còn khá mờ nhạt.
2. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
2.1 Cơ sở lý thuyết mô hình kinh tế
lượng không gian
Trong khuôn khổ của nghiên cứu này, tác
giả bắt đầu bằng mô hình kinh tế lượng
không gian lồng tổng quát để rồi rút ra các
mô hình được sử dụng ở phần thực nghiệm.
WW (1)
W(1)
ttt t tt
ttt
YYXX u a
uu b
ρβθμξ
λε
=+++++
=+
Trong đó Y ký hiệu Nx1 véc tơ bao gồm
mỗi quan sát cho hiệu quả của doanh nghiệp
Việt Nam theo tỉnh trong mẫu (i = 1,2.....N)
(N = 63) ( t = 1,2,...T). X là ma trận cấp NxK
của các biến ngoại sinh cụ thể là sáng chế của
các tỉnh. WYt biểu thị trễ không gian nội sinh,
WXt biểu thị trễ không gian ngoại sinh và Wut
trễ không gian trong các số hạng sai số. Các
vô hướng
ρ
,
λ
cũng như véc tơ tham số K
chiều
θ
đo độ mạnh của các trễ này. Hơn nữa
μ
là véc tơ ảnh hưởng cố định của các tỉnh,
ξ
t
là ảnh hưởng cố định theo thời gian và
ε
t là
véc tơ số hạng sai số.
μ
là véc tơ các ảnh
hưởng theo không gian ngẫu nhiên hoặc cố
định.
α
là véc tơ các ảnh hưởng theo thời
gian ngẫu nhiên hoặc cố định. W là ma trận
trọng số không gian, không âm cấp 63x63,
ma trận xác định tỉnh nào là cận kề với tỉnh
nào phản ánh cường độ của mối quan hệ địa
lý giữa các quan sát.
2.2. Chỉ định mô hình không gian động
Arellano-Bond
Hiện một số mô hình kinh tế lượng không
gian được ứng dụng phổ biến hiện nay như
mô hình SAC, mô hình không gian Durbin,
Tuyển tập Hội nghị Khoa học thường niên năm 2019. ISBN: 978-604-82-2981-8
365
mô hình không gian động Arellano-Bond.
Trong đó, mô hình không gian động Arellano
- Bond có ưu việt vượt trội là giúp đánh giá
ảnh hưởng ngắn hạn và dài hạn của lan tỏa
không gian. Do vậy, tác giả chỉ định mô hình
không gian động Arellano - Bond với dạng
hàm cụ thể như sau:
TETBt = αTETBt(-1)+ ρWTETBt + βsangchet
+ γWsangchet+ ut (2)
TETB là hiệu quả kỹ thuật trung bình của
doanh nghiệp theo tỉnh theo năm. Trong đó,
hiệu quả kỹ thuật TE theo Farrell (1957) là
khả năng tạo ra mức sản lượng cao nhất tại
một mức đầu vào và công nghệ hiện có, được
tính bằng phương pháp hàm sản xuất biên
ngẫu nhiên SFA (Coelli và cộng sự, 1995).
sangche là số lượng bằng sáng chế của
tỉnh theo năm.
W là ma trận trọng số không gian 63x63. ρ
(tham số trễ) đo lường độ trễ của biến phụ
thuộc TETB, phản ánh ảnh hưởng của các lan
toả toàn cục và γ (tham số của biến sangche
biểu thị công nghệ theo không gian) đo lường
ảnh hưởng của mức độ lan toả địa phương
(lan toả công nghệ từ các tỉnh lân cận).
Ngoài ra, nghiên cứu cũng tiến hành đo
lường ảnh hưởng trực tiếp và ảnh hưởng gián
tiếp trong ngắn hạn và dài hạn của lan tỏa
công nghệ theo không gian. Cụ thể:
Ảnh hưởng trực tiếp đo lường ảnh hưởng
từ biến sangche ở tỉnh i lên giá trị kỳ vọng
của hiệu quả trung bình TETB ở chính tỉnh i :
i
i
TB
sangche
TEE
∂
∂)(
Ảnh hưởng gián tiếp đo lường những ảnh
hưởng từ biến sangche ở tỉnh i lên giá trị kỳ
vọng của hiệu quả trung bình TETB ở tỉnh j:
i
j
TB
sangche
TEE
∂
∂)(
Tổng ảnh hưởng của lan toả = Ảnh hưởng lan
toả trực tiếp + Ảnh hưởng lan toả gián tiếp.
3. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU THỰC NGHIỆM
3.1. Nguồn số liệu
Số liệu sử dụng trong nghiên cứu này là sự
kết hợp của hai nguồn số liệu điều tra hằng
năm của Tổng Cục Thống kê (GSO) và dữ
liệu về số lượng bằng sáng chế tỉnh dựa trên
thống kê hằng năm của Cục Sở hữu trí tuệ,
Bộ Khoa học Công nghệ từ 2011-2016 (378
quan sát của 63 tỉnh trong 6 năm).
3.2. Kết quả ước lượng
Kết quả ước lượng cho thấy hiệu quả trung
bình và số sáng chế trung bình theo tỉnh giai
đoạn 2011-2016 cho thấy hiệu quả trung bình
của các tỉnh đạt 0,569 và số sáng chế trung
bình chỉ đạt 0,84. Trong đó, hiệu quả và số
sáng chế cao nhất tập trung ở các tỉnh thành
phố thuộc vùng Đông Nam Bộ và vùng Đồng
Bằng sông Cửu Long.
Bảng 1. Kết quả ước lượng tác động lan tỏa
không gian của công nghệ theo tỉnh
Biến phụ thuộc TB_TE Arellano-Bond
TE(-1) 0,1794***
(0,058)
Sangche 0,0016**
(0,0007)
W*sangche 0,0029**
(0,0014)
rho (ρ) 0,456***
(0,1018)
sigma2_e 0,0004***
(0,00006)
Ảnh hưởng ngắn hạn trực
tiếp _sangche
0,0016**
(0,0069)
Ảnh hưởng ngắn hạn gián
tiếp _sangche
0,0029*
(0,0015)
Tổng ảnh hưởng ngắn hạn
_sangche
0,0046***
(0,0017)
Ảnh hưởng dài hạn trực tiếp
_sangche
0,0019**
(0,0008)
Ảnh hưởng dài hạn gián tiếp
_sangche
0,0037**
(0,0188)
Tổng ảnh hưởng dài hạn
_sangche
0,0056***
(0,0021)
Ghi chú: *, **, *** hệ số hồi quy có ý nghĩa ở
mức 10%, 5%, 1%
Nguồn: tác giả tính toán và tổng hợp
Tuyển tập Hội nghị Khoa học thường niên năm 2019. ISBN: 978-604-82-2981-8
366
Kết quả kiểm định sai số không gian
(Global Moran's I, Global Geary GC và LM
Error), kiểm định độ trễ không gian (LM
Lag), kiểm định tương quan toàn cục (LM
Test) chỉ ra các kiểm định đều có ý nghĩa
thống kê ở mức 1%, do đó tồn tại hiệu ứng
lan toả không gian theo tỉnh trong mô hình
trễ không gian và trong thành phần sai số.
Bảng 1 trình bày mô hình động không gian
Arellano_Bond để đánh giá tác động lan toả
không gian của công nghệ (đại diện bởi biến
sangche) tới hiệu quả trung bình của doanh
nghiệp Việt Nam theo tỉnh (TETB).
Hệ số của biến trễ không gian ρ đo lường
ảnh hưởng của các lan toả toàn cục đều
dương cho thấy lan toả không gian có tác
động tích cực đến hiệu quả trung bình doanh
nghiệp Việt Nam theo tỉnh. Hệ số của biến
sáng chế theo không gian W*sangche đo
lường ảnh hưởng của mức độ lan toả địa
phương từ công nghệ của các tỉnh lân cận tới
hiệu quả trung bình của cũng mang dấu
dương và có ý nghĩa thống kê, chỉ ra lan toả
công nghệ từ các tỉnh lân cận có tác động tích
cực tới hiệu quả của theo tỉnh.
Xét ảnh hưởng ngắn hạn và dài hạn của lan
tỏa không gian cho thấy ảnh hưởng dài hạn
của lan toả không gian (0,0056) lớn hơn ảnh
hưởng ngắn hạn của lan toả không gian
(0,0046). Kết quả này phù hợp với lý thuyết
lan toả công nghệ, lan toả công nghệ là một
quá trình dần dần. Bằng phát minh sáng chế
cũng có độ trễ nhất định mới thẩm thấu và
phát huy hiệu quả. Trong dài hạn, khi thông
tin về công nghệ, sáng chế mới được đầy đủ
hơn và ứng dụng nhiều hơn thì khả năng tiếp
cận và lan toả công nghệ sẽ nhanh hơn.
Xét riêng từng kênh ảnh hưởng thì ảnh
hưởng gián tiếp của lan toả không gian, tức là
ảnh hưởng từ sáng chế của một tỉnh lân cận
tới hiệu quả của tỉnh nhìn chung lại có cường
độ tác động mạnh hơn ảnh hưởng trực tiếp
trong nội bộ tỉnh. Hoạt động khoa học công
nghệ, sáng chế của một tỉnh không chỉ giúp
tạo ra sự phát triển và tăng hiệu quả hoạt
động của tỉnh mà còn đóng vai trò rất quan
trọng trong tăng trưởng hiệu quả của nhiều
tỉnh lân cận thông qua các hình thức như di
chuyển lao động chất xám, tuyên truyền
quảng bá, học tập kinh nghiệm, bắt chước,
chuyển giao công nghệ giữa các tỉnh cũng
như thúc giục các tỉnh đẩy mạnh triển khai
các hoạt động đầu tư và ứng dụng công nghệ
ở cấp tỉnh cũng như từng doanh nghiệp. Một
nguyên nhân khác có thể xuất phát từ đặc
điểm và phạm vi ứng dụng của bằng sáng chế
hoặc do sự hạn chế hoạt động chuyển giao
trong tỉnh, doanh nghiệp muốn giữ bí quyết
công nghệ nội tỉnh nên cũng phần nào khiến
ảnh hưởng gián tiếp mạnh hơn. Kết quả
nghiên cứu đã khẳng định vai trò không gian
của lan toả công nghệ, là cơ h
ội giúp tăng
đáng kể trình độ công nghệ ở cấp tỉnh và từ
đó tăng hiệu quả chung của doanh nghiệp.
4. KẾT LUẬN
Kết quả ước lượng cho thấy: Thứ nhất, lan
toả công nghệ từ các tỉnh lân cận có tác động
tích cực tới hiệu quả của tỉnh. Thứ hai, ảnh
hưởng dài hạn của lan toả không gian lớn
hơn ảnh hưởng ngắn hạn. Thứ ba, ảnh hưởng
gián tiếp của lan toả không gian từ một tỉnh
lân cận tới hiệu quả của tỉnh lại có cường độ
tác động mạnh hơn ảnh hưởng trực tiếp trong
nội bộ tỉnh. Qua đây có thể thấy, lan tỏa công
nghệ là nhân tố quan trọng giúp tăng hiệu quả
doanh nghiệp theo tỉnh. Do vậy, để tận dụng
cơ chế lan tỏa công nghệ cần thiết tăng cường
quan hệ hợp tác và trao đổi công nghệ giữa
các tỉnh thành phố trên cả n
ước, đặc biệt từ
các tỉnh thành có hoạt động khoa học công
nghệ phát triển nhằm tăng ảnh hưởng lan tỏa
công nghệ theo tỉnh.
5. TÀI LIỆU THAM KHẢO
[1] Arellano, M. & Bond, S. (1991), ‘Some
Tests of Specification for Panel Data:
Monte Carlo Evidence và an Application to
Employment Equations’, Review of
Economic Studies, Số 58, tập 2, tr.277-297.
[2] LeSage, J.P., & Pace, R.K. (2009),
‘Introduction to Spatial Econometrics’,
A Series of Textbooks và Monographs,
CRC Press.
[3] Romer, P.(1990), ‘Endogenous
technological change’, Journal of Political
Economy, Số 98, tập 5, tr.71-101.