Bách khoa văn minh nhân loại: Phần 1

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:178

Thêm vào BST

Báo xấu

32
lượt xem 3
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Di sản văn minh chính là tài sản vô giá của nhân loại, là kết tinh trí tuệ, công sức của loài người. Tìm hiểu về kỳ tích văn minh, không chỉ là sự tôn trọng đối với lịch sử, mà còn là sự quan tâm đối với chính nhân loại. Để giúp cho bạn đọc hiểu sâu hơn về những kỳ tích trong lịch sử văn minh nhân loại, xin giới thiệu quyển sách “Bách khoa văn minh nhân loại”. Sách gồm có 5 nội dung chính, phần 1 giới thiệu 2 nội dung, đó là: kỳ tích trong khoa học kỹ thuật, kỳ tích trong kiến trúc xây dựng.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Bách khoa văn minh nhân loại: Phần 1

TRAN GIANG SON (Bien soan) DAI BACH KHOA IHL' Vi^N' TlfW BJNH T H U I N ] -0vL '^m^' ' BI£N MUC TR£N XUA'T BAN PHXM COA THJ VI$N QUO'C GIA VI$T NAM TrSn Giang Son Dai b^ch khoa ky tfch vSn minh nhSn logi / Tr3n Giang son b.s. - H. : Lao dSng Xa hOi, 2013. - 820tr. : hlnh ve ; 24cm 1. Lich SLf 2. van minh 3. Mgidi 909 - dc14 m XH0014P-CIP NhOng thu vi^n mua sdch cua Nhit sdch Thdng Long duac biSn muc chudn Marc 21 miin phi. Da li?u duifc Nhd sdch Thdng Long chip vdo dia mSm, hoifc giU email defn thu vi$n, hodc download tin trang web:thanglong.com.vn NHA XUAT BAN LAO DONG - XA HOI
He to hhi xudt hi$n tren troi dot nay, nhon logi d6 tgo di/ng nen nhOng Uy tich tren cdc llnh vyc khoc nhau nhu khoa hgc ky thugt, thong quo loo dgng vCn hgc ngh$ thugt, kien true xoy dyng, vdn hoa tU tudng... Chinh con ngudi da coi tgo ty nhien, cai tgo xo hgi vd cal tgo chinh ban thdn minh, md ra con dudng rgng Ion cho sy tdn tgi vd phot then cua xQ h^i lodi ngddi. Trong tien trinh phot trien cua lich sO - xd hgi tO xd hgi nguyen thuy den xd hgi hi$n dgi, con ngudi dd khong ngOng nS lyc vd phan dau de xdy dyng mgt xd hgi tot dgp dya vdo nhOng ky tich khoa hgc ky thugt ma minh phot minh. Xet tren goc dg nay, do la mgt trong nhOng ky tich vi dgi nhat trong lich sO vdn minh nhdn logi. Ngodi nhOng ky tich khoa hgc ky thugt, thi nhOng nSn vdn minh tC/ng mgt thai too sang sou dd bat ngd bien mat cung Id mgt trong nhOng ky tich vi dgi. Mgt so nSn vdn minh de Igi rot nhieu di tich va hi$n vgt lich sd, trong khi dd mgt sdchi de Igi nhOng truyen thuyet dan gian. Gidng nhu ky tich cdc nen vdn minh, ky tich vdn hdo tU tuang cung Id mgt trong nhOng ky tich Idn trong lich sO vdn minh nhdn logi. Trong vai trd Id sy tSn tgi hi$n thyc cua xd hgi ladi ngudi vdn hoa tu tudng cung cd lich sO Idu ddi. Qua trinh nhdn logi phdt trien tU con ngudi nguyen thuy den con ngUdi 12-166 M a so: hi$n dgi vdn minh, chinh Id ket quo cua qua trinh song tgo trong vdn hoa tU 21-06
tuang. Xud'c phot diSm cua van hda tU tuang chi'nh la cai tgo ti^ nhien, cai tgo xd hgi, vd sou do col tgo chfnh ban thdn con ngudi. Con ngudi song tgo nen MUC LUC nhOng tich van hoa tU tudng, ngugc Igi. nhOng kQ tich vOn hoo tU tuang cung sang tgo nen con ngUdi. Citng ban dgc So vol ki^j tich khoa hgc iiQ thu^t. iii^ tich cdc nSn van minh vd tich van hda tu tudng, thi nhdn log! biet nhleu han ve nhUng kQ tich vdn hgc ngh$ P H A N I: thudt vd ki^ tich kien true xdi/ di^ng. Trong lich sO. cd vd vdn nhUng tdc phdm KY TICH K H O A H O C KY T H U A T thugc linh vdc diSu khSc, hdi hga, dm nhgc vdn hgc dupe cai Id kQ tich. Con cdc kQ tich kien true xdy dt/ng thi hl^n di$n khSp mgi nai tren trdi dot ndy. 1. Hanh trinh tir cua go lay lua den sir ra dai ciia diem Di son vdn minh chinh Id tdi son vd gid cua nhdn logi, Id ket tinh tri tu$, 2. Su phat minh va cai tien ky thuat det vai cong sOc cua lodi ngudi. Tim hiSu ve kQ tich van minh. khdng chi Id si/ ton 3. La ban trgng dd'i vol lich sO, md cdn Id st/ quan tdm ddi vol chinh nhdn logi. De giup 4. Thuoc sung va hoa khi thai c6 dai cho bgn dgc hiSu sdu han vi nhOng ki^ tich trong lich sd vdn minh nhdn logi, chung tdi biSn sogn cud'n sdch "Dgi bach khoa ki^ tich vdn minh nhdn logi". 5. Ky thuat in chii rai Cuon sdch gSm 5 phdn: FfiSn I gidi thigu vS k(/ tich trong khoa hgc kQ thugt, 6. Than toan Archimedes Phdn II gidi thigu vS ky tich trong kien true xdi^ dt/ng, Phdn III gidi thigu ve k(f 7. Truong Hanh phat minh may do dia chan tich trong vdn hgc nghg thugt, Phdn IV gidi thigu ve kQ tich trong vdn hda tU 8. Copernicus va Thuyet nhat tarn tudng, phon cudi cung gidi thigu vS cdc nen vdn minh. Do thdi gian vd khd 9. Galileo Galilei - nguai phat hien ra vu tru mai ndng ngudi bien sogn cd hgn, nSn khd trdnh khdi nhUng thieu sot Chung tdi 10. Newton va lire van vat hap dan kinh mong bgn dgc rgng Idng lugng thO vd gdp Q kien phe binh de cuon sdch 11. Darwin va hoc Thuyet tien hoa hodn thi$n han trong nhUng Idn xud't ban sou. 12. Mendel va di truyen hoc 13. Einstein va Thuyet tuang doi 14. Su ra dai cua cot thu loi 15. Faraday va su ra dai cua dien hoc 16. Edison phat minh ra bong dien 17. Morse va dien bao 18. Bell phat minh ra dien thoai 19. Marconi va v6 tuyen dien 20. Ca cugc va sir ra dofi cua dien anh 21. Baird phat minh tivi 6
22. Sir ra dai cua may tinh dien t i i 97 3. Abu Simbel - Ddn tha dugc tac tren vach da 23. "Cha de cua y hoc" - Hippocrates 102 4. D^n Parthenon 24. Cong dung than ky cua thuoc gay me. 106 5. Dau trircrng La Ma 25. Jenner chinh phuc benh dau mua 110 6. Den Pantheon ; ^ ' 26. Pasteur - Nguai dat nen mong cho vi sinh vat hoc 116 7. Nha tdm Caracal la 27. Pavlov - ong vua khong ngai cua sinh ly hoc 120 8. Nha tha llagia Sophia 28. Sir ra dai cua Penicillin 124 9. Lau dai Carcassonne 29. Sir phat trien ciia ky thuat nhan ban v6 tinh 129 10. Nha tha Due ba Paris 30. Galileo va nhiet k^ 133 31. The giai ben dual kinh hien v i 136 11. Nha tha Chartres 32. "Thien ly nhan" cua nhan loai 141 12. Cung dien Versailles 33. Kinh vien vong khong gian Hubble 145 13. Lau dai Fontainebleau 34. Con dai va radar 151 14. Cung dien Lourve 35. Khai thac va sir dung khi ga 155 15. Nha hat Opera Paris 36. Watt cai tien dong ca hai nuac 158 16. Khai hoan mon Paris 37. Karl Benz phat minh ra xe hai 166 17. ThapLiffel 38. Fulton phat minh ra tau thuy 169 18. Nha nguyen Notre Dame du Haut 39. Stephenson che tao tau hoa 172 19. Lau dai Neuschwanstein 40. Chap them doi canh cho nhan loai 175 20. Cung dien Pha le 41. Ve tinh nhan tao ra dai 179 21. Dai thanh duang St Peter 42. Nobel phat minh ra thuoc no 182 43. Rontgen phat hien ra tia X-quang 185 22. Thap nghieng Pisa 44. Phu nhan Curie - nguai hai Ian nhan giai Nobel 188 23. Nha tha Cordoba 45. Nguai ven len buc man bi mat cua nguyen tu 193 24. DicMi Krcmli va quang truong Do 46. Chadwick phat hien ra neutron 196 25. Nha hat opera Sydney 26. Lang Taj Mahal PHAN II: 27. Van Ly Truong Thanh K Y T I C H K I E N T R U C X A Y DV"NG 201 28. Co Cung Bkc Kinh 29. Chua Huyen Khong 1. K i m tuthap Giza 202 30. Toa cao 6c laipei 101 2. Den tha than Amun a Karnak 209 8 (^t)
5" 31. Thap Sears 346 23. Truyen ngu ngon Aesop 438 32. Khach san Burj al-Arab 353 24. Dante va "ThAn khiic" 440 25. Don Quixote 444 PHAN I I I : 26. Shakespeare - nha soan kich vT dai nhat trong lich sir 451 K Y T I C H VAN H O C NGHE THUAT 359 27. Goethe va nhung tac pham bdt hu cua ong 455 28. Truyen c6 tich Andersen 462 1. Tugng lire sy nem dTa (Discobolus) 360 29. Balzac - "Napoleon trong lich sir van hoc" • 465 2. Tugng nguai vac giao 363 30. Victor Hugo - Lanh tu cua chu nghia lang man 468 3. T'uong than chien thang Samothrace 366 31. Lev Nikolayevich Tolstoy 475 4. T ugng thAn Ve N u 369 32. Ernest Hemingway 481 5. Laocoon 371 33. Bach - cha de cua am nhac c6 dien chau A u 488 6. Bi'rc tugng Soi me 374 34. ThAn d6ng am nhac Mozart 494 7. David 376 35. Nha soan nhac vi dai - Beetho\'en 498 8. Tugng NiJ than tir do 379 36. Ban giao huang so 5 502 9. Tugng chua Jesus a Rio de Janeiro 383 10. Tranh ve a hang dgng Altamira 386 PHAN I V : 11. Sir ra dai cua than Ve nu 389 K Y T I C H VAN HOA T U T U O N G 505 12. BiJa an loi cuoi cung 392 13. Mona Lisa 396 1. "Kinh dich" - tinh hoa van hoa phuang Dong 506 14. Nhijng nguai du muc a Arcadia 399 2. Thuy^t am duang ngu hanh - hoc thuyet du&ng sinh cua Trung Quoc CO dai. ^1^ 15. Lai the cua anh em Horaces 402 3. Lich thai duang va Hch Gregory 520 16. N i l than tu do dan dat nhan dan 405 4. The van hoi Olympic 523 17. Monet va truang phai dn tugng 408 5. Bo luat Hammurabi 527 18. Van Gogh va hoi hga 413 6. Cuon sach dau tien ciia nhan loai 530 19. Picasso - cha de ciia chim b6 cau hoa binh 419 7. Con duang ta lua 20. Ramayana 425 8. T u tU(Vng giao due cua Khong 1 ir ,j 539 21. Nghin le mot dem 428 9. Phat t6 Thich Ca Mau N i ^44 22. Su thi Homer 433 11 10
10. Nuac la ban nguyen cua van vat 54,S 38. Hegel la ai? 11. Kliong ai c6 th^ tdm hai Ian tren ciing mot dong song 55 i 39. Toi tao ra Thugng de hay Thugng de tao ra toi. 12. Sue hap dan ciia nhirng con so 554 40. Napoleon va "Bg luat dan su Phap" 13. Con ngiroi la thuac do ci'ia \n vat 557 41. Chi CO mot Karl Marx 14. Achilles khong duoi kip con rua 560 42. Mot nira la thien tai, mot nua la ke dien 15. V i thanh triet ciia Hy Lap 562 43. Thugng de chet roi 16. Hoc \ien Plato 564 44. Con nguai luon ap li nhung ao tuang \ tinh due 17. Dinh cao cua triel hoc 1 ly Lap c6 dai 570 18. Danh mat vucm Eden 575 PHAN V: 19. Muai dicu ran cua Moses 577 K Y T I C H C A C NE!S V A N M I N H 20. "Chua ciiu the" Jesus ^ 581 21. "Ciru uac" va "Tan uac" 584 1. Thanh Thebes 22. Muhammad va dao Lloi 587 2. Thung lung cac vi vua 23. Sir phat minh va truyen ba chir so A rap 591 3. Me cung ngam tren dao Kriti 24. Nguai lang tu quay dau hucmg thicn - Augustine 594 4. Den Artemis 25. Thugng de ton tai nhu the nao? 598 5. Dkn tha than Zeus 26. Triel hoc la ty nii cua than hoc 601 6. Vuan treo Babylon 27. Phong trao cai each ton giao 606 7. Pompeii - thanh pho c6 bi chon viii duai chan nui 1 28. VannghePhuc Hung 609 8. Tugng than Mat trai a Rhodes 29. Colombo phat hien ra lue dia moi 612 9. Bai da Carnac bi an 30. Utopia 617 10. Stonehenge - cu thach thai tien sir 31. Nguai thong minh nhat. nguai iri tue nhat va nguai de tien nhat. 620 11. Hai dang Alexandria 32. 1 lobbes va hoc thuyet luat cua tu nhien 623 12. D i tich thanh c6 Carthage 33. Nha triet hoc deo mat na 628 13. Di tich Kilwa va di tich Songo Mnara 34. Leibniz - nha bach khoa loan thu vT dai 632 14. Bia da vT dai a Aksum 35. Voltaire va phong trao Khai sang 635 15. Nha tha da Lalibela 36. Montesquieu va lucit hoc giai cap tu san 640 16. D i tich Dai Zimbabwe 37. Nguai con cua Konigsberg 646 17. Kham pha kim tu thap Th6 NhT K y 12 0^3
18. Thanh c6 Petra 19. Di tich Angkor 20. Den lhap Borobudur 21. Di tich Mohenjo-Dara 22. Lumbini - nai Phat to chao dai 23. Khu chua hang Ajanta 24. Hang Mac Cao Don Hoang 2 5 . NCMI van minh Chavin huy hoang 26. Nen van minh Olmec lau dai KY TICH KHOA HOC KY THUAT 27. Van minh Maya bi an 28. Di tich Copan - Honduras tii^ ttffdy to tien cua [odi ngt/di xud? hi^n tren trai ddt nay, van minh 29. Bi an thanh pho c6 Teotihuacan nhdn loai cung ra ddi. Q^Ung con ngiidi lao dgng da dung bdn tay vd khoi 6c 30. Nen van minh Aztec huy hoang cua minh di sang tgo nen nhOng ky tich khoa hoc ky thudt huy hodng, thuc day 3 1. Van minh Inca tien trinh phdt trien cua tich sJ nhdn togi. 32. Di tich Machu Picchu Q(a hoi [odi ngi/di tit cugc s6ng nguyen thuy, dn [ong d 16 den cugc song vdn minh hi?n dgi nhi/ ngdy h6m nay, [d nhd kei tinh tri tu? tap the cua to tien chung ta. cfrong nhUng nam thdng man tritdng vd day gian iho ndy, nhOng thdnh qud Utoa hgc ky thudt mang tarn dnh hudng [6n dd [an [i/gft ra ddi. ChUng Id nhUng vien nggc sang trong dong chdy [jch sJ cua nhdn [ogi. 'J)6 kh6ng chi Id niem tfi" hdo cua ngdy hom qua, md con [d dgng [\tc thiic day \d hgi ngdy h6m nay phdt trien. 14 15
giij lua, khong dS cho no bi lat. Nhung vao mot ngay, nguai canh giu liia ngu quen, khi canh cay chay het, nggn lua da bj tat. Con nguai lai phai chiu dung cai ret va bong toi. Ci tren trai, Phuc Hy nhin thay tat ca. Ong bao mgng cho chang trai tre - nguai dau tien phat hien ra tac dung cua lua: "O phuang Tay xa xoi c6 mgi qu6c gia ten la Toai Minh, a do c6 lira. Nguai c6 the den do de lay lira v5". Sau khi tinh day. chang trai nha lai lai noi cua than linh trong giac mgng. Chang quySt tam den nuac Toai Minh de tim lira. Chang trai vugt qua nui cao. bai qua song sau, bang qua rung rani. V A O thai vien c6, con nguai khong biet c6 lira ncn cung khong biel Trai qua bicn bao gian kho, cuoi cung chang cung den dugc nuac Toai dimg lira. M o i buoi toi. khi bong dem bao trum khap nai, tieng kcu cua da Minh, Nhung a do khong c6 anh sang, khong c6 ban ngay, dau dau cung la thu lai thi nhau \'gng dC-n. Con nguai ngoi co ro gan nhau. vira lanh vua sg. bong toi, chdng \\h thay lira. Chang trai v6 cung that vgng ben ngoi canh mot Vi khong c6 lua, ncn con nguai chi c6 th^ an thirc an sing. Do vay, hg goc cay C O ten la "toai" de nghi ngai. Bong nhien, truac mat c6 anh sang loe tlurang xuyen mac benh va tuoi thg cCing rat thap. len, sau do tSt d i , roi lai loe len, chang trai lap tuc dung day, tim nai phat ra Phuc lly anh sang do. Luc nay, chang trai phat hien tren cay "toai", c6 vai con chim Ian dang dung chiec mo ng4n va cirng mo vao nhung con sau tren cay. M o i Luc ay trcn trai c6 mot vi than ten ggi Phuc Hy, nhin thSy con nguai a khi chiing m6 vao cay, thi nh&ng tia lira lai phat ra. Nhin thay canh tugng chon nhan gian sinh song kho sa nhu the, ong da dgng long tr^c an. 6ng nay. trong dSu chang trai chgt nay ra y tuang. Chang be mot vai canh cay niuon de cho loai nguai biet tac dung cua lira, Phuc Hy diing phcp than "toai", dung canh cay nho eg vao canh cay Ian, qua nhien tia liia dugc phat thong, giang mot tran mua ion xuong khu rirng. Sau t i l n g no Ian, sdm set ra. Chi c6 diSu no khong chay thanh lira. Chang trai khong nan long. Chang danh vao mot than cay c6 thu. Cay boc chay va nhanh chong Ian sang nhirng tim cac loai canh cay khac nhau, sau do kien tri dung chung eg sat vai canh cay khac tao thanh mot dam chay ngun ngut. Nghe thdy ti(}ng set danh, nhin cay "toai". Cuoi cung, thi khoi cung boc len tu canh cay, roi lua chay ICMI. thay lua chay, loai nguai sg hai bo chay tan loan. Khong lau sau, mua tanh. Chang trai vui mung khon xiet. man dem buong xuong. Mat dat sau can mua tra ncn am uot han. Con nguai lai tu hgp lai vai nhau. Hg sg hai nhin nhung cay go dang bj chay. Sau do, chang quay trcj \t que huang, mang theo phuang phap cua go Luc do, C O mot chang trai tre phal hien ra dem nay a xung quanh khong thay idy lira. T u do. con nguai khong con song trong sir sg hai va gia lanh nua. tieng keu cua da thii. Chang trai nghT bung: "Le nao da thu sg vat phat sang Cam phuc tri tue va long diing cam cua chang trai, hg ton chang lam thu nay?". Chang diing cam den gan lua, va cam Ihdy ca thS i m len. Chang vui ITnh, ddng thai ggi chang la "toai nhan", c6 nghia la "nguai tao ra lua". mung keu: "Hay mau den day, cai vat phat sang nay khong c6 gi dang sg ca. Tuy nhien, cau chuyen tren kliong phai la mot cau chuyen c6 that. No mang den anh sang va sir am ap cho chung ta". Nhung no phan anh qua trinh tu phat hien ra lira den sir dung lira ciia to tien Luc do. mgi nguai mai phat hien ra xac cua nhung con thu chdt canh con nguai chung ta. Su dung lira la mot sir kien Ion trong Hch sir van minh dam chay, toa mui tham. M g i nguai den gan, cung chia nhau thjt nhung con nhan loai. No c6 tac dung thuc ddy rdt Ian doi voi tien trinh van minh nhan thu da bi lira thui va hg cam thay minh chua bao gia dugc an thuc an nao loai. Co th6 noi. do la mot ky tich trong Hch sir van minh nhan loai. T u sau ngon nhu the. Luc nay, mgi nguai moi cam thay sir quy gia ciia lira va lien khi phat minh ra phuang phap cua go ISy lira, con nguai lai tien hanh nhij-ng nhat mot canh cay, cham lira. Hang ngay, mgi nguai thay phi en nhau canh kham pha khac doi vai lira. Va diem da ra dai. TH'J Vi^.S' TfiVH BI.VH T M U A w ) 17 16 (^3
Theo su sach ghi chep, nhilng que diem dau tien dugc phat minh vao nam 577 a Trung Quoc. Liic bay gia. dang a vao thofi ky Nam Bdc TriSu, chi^n su no ra a khap nai. Bac Te bi quan dich tan cong, vat t u thieu tlion, dac biet la thieu lura, viec nau com cung tra thanh mot van de Ion. Liic do, mot cung n i l da phat minh ra diem. Song, diem thai bay gia chi la mot loai vat lieu gay chay. Sau do. vao thai Marco Polo, loai K H I noi den su phat minh va cai tien ky thuat det vai. chung toi c6 hai diem nay dugc truyen sang chau A u . Nguai cau chuyen muon ke vai cac ban nhu sau. chau A u Iren ca sa do da phat minh ra loai Cdu chuyen tlm nhdt diem hien dai. No tao ra lua nha vao ma sat. c6n^]rmh~i,iJn true c6 hhib Phat minh ra loai diem nay la nha hoa hgc dan^ que diem Cach day 5000 nam, sau khi chien lhang X i Vuu. vua lioang De cua Trung Qu6c da xay dung lien minh cac bg lac va dugc suy ton lam thii ITnh cua nguai A n h John Walker. Trong mot Ian tinh ca, ong phat hien ra viec dung lien minh. Ong lanh dao nguai dan phat Iriin san xuat. trong ngu coc, thuaii giay rap eg sat vai hgp chat ciia potassium chloride va antimony sulphide se sinh ra lua. Nam 1827. Walker ban hop diem dau lien lam bang hgp chat duong dgng vat. lu>en dong sSt, che tao cong cu san xuat. Rieng viec may ao ciia potassium chloride va antimony sulphide. M o i khi mua mot hop diem, quan, ong giao cho chinli phi ciia minh la Luy To. Trong qua trinh may, ba khach hang dugc tang mot mieng giay rap. thugc ha dual truang Hoang De va Luy To Nhung loai diem nay c6 hai nhugc diem Ian: dugc phan cong lam Mot la luu huynh rSt hiem, han niia khi gap nhiet se tu boc chay, v6 nhimg cong viec cu the: ciing nguy hiem Ho Sao phu trach lam mij, Hai la luu huynh rat doc, cong nhan lam diem chi can bat can mot Ba Du phu irach may chut la bi trung dgc, tu vong. quan ao, Vu Tac phu trach dong gia>. Ba Luy | Nam 1852, sau khi cai tien, mot nguai Thuy Dien da phat minh ra loai To thuang dan theo cung diem an loan han. nu len niii boc v6 cay, Su xuat hien cua diem lam cho cugc song con nguai tra nen tien Igi ben thanh day thung. Hg han. Den thai can dai, bat lira da dan dan thay the v i tri ciia dicMii. Nhung con lot da nhung loai thii Tuang ba Luy To trong mot den tha a Trung Quoc diem van c6 nhung diem dgc dao ma khong gi c6 the thay the dugc. Do ma dan ong san bat dugc, sau do tien hanh gia cong. Khong lau sau, thu ITnh chinh la mau sac nggn lua ma no tao ra rat dep. cac bg lac deu mac quan ao, di giay, dau dgi mii. Ba Luy To vi lao luc qua do ma mac benh. Ba khong thidt an uong. moi ngay mot gay yeu di. Ke hau nguai ha vo cung lo lang. dung ngoi khong yen. Nhung cung niJ llian can cua ba deu nghT ra dii moi each, lam xk nhieu mon an ma binh thuang ba thich an. Vay ma nhin nhung mon an do, ba chi lac dau, chang buon an. 18 19
Mot ngay kia, cac cung nu bi mat ban bac vai nhau, quydt dinh len niii K I Cling la. tir khi nhin thay nhung sgi ta mau trang ay, ngay nao ba dk hai lugm qua dai mang cho ba an. Tir sang sam, ho da len niii, di khap Luy T6 Cling nhac den no, benh tlnh ciing ngay cang bien chuyen tot va bit cac hang dong, hai dugc rat nhieu loai qua, nhung khi nem thu, thi chang c6 dku them an. Khong lau sau, ba khoi benh. Mac cho Hoang De khuyen can, loai qua nao ngon mieng ca. hoac la dang hoac la chua. Cho den luc trcri gan ba van dich than dan dam cung nir len niii de xem xet. Sau vai ngay quan toi. ho bong phat hien tren nhu'ng cay dau mgc day nhijrig qua nJio mau trang. sat, ba mai biet loai qua nho mau trang ay la nhiing sgi ta do ken con tarn Ho nghi rang da tim dugc loai qua ngon, nen vgi vang but xuong, khong ai nha ra. Tra v^. ba bam bao su viec vai Hoang De. dong thai de nghi Hoang kip nem thu. Sau khi moi nguai but day mot gio. thi trai da toi. Hg sg tren niii Dk ra lenh bao ve ik ca nhiing cay dau tren niii. CO da thii, nen vgi vang xuong niii. Khi tra ve cung, nliung cung nij nay nem Ciiu chuyen tint hai thu loai qua nho mau trang ay. thi khong thay mui vj gi, diing rang can thir, Ba Hoang Dao sinh ra a tran 6 Ne Kinh - Tung Giang, nay thugc cung khong can dugc. Mgi nguai nhin nhau, khong ai biet qua nay la loai qua quan Tu H6i thanh pho Thugng Hai. Trong suot cugc dai cua minh, ba da gi. Diing luc do. mot vien quan ten la Cong Co - nguai phu trach cong viec qua biCn bao ixic tra va thang tram. Liic con nho. gia dinh rat ngheo tiing, dong thuyen di den. Ong thay nhung cung nCr nay dang diing than nguai a do, nen cha me danh phai cho ba di giiip viec nguai khac de kiem mieng an qua vgi vang hoi da xay ra chuyen gi. Dam cung nCr k^ cho Cong C6 nghe chuyen ngay. Nguai chii nha tan ac bat c6 be Hoang Dao lam nhiing cong viec nang ICMI luii hai qua mau trang cho ba Luy To. nhgc, chi c^n c6 chiit gi khong vua y la hg thugng cang chan ha cang tay vai Nghc xong, Cong Co cuai Ian, noi: "Chung ta c6 lua va c6 noi. neu CO be. Khang chiu dung n6i nhung dau dan ve ca tinh than Ian the xac. can khong dugc, thi thu cho vao luge xem sao!". Cau noi nay ciia ong hoa CO da bo trdn vao mot dem toi trai. giai noi ban khoan cua dam cung nu. Hg vgi vang do nhung qua nho mau Hoang Dao khong biet phai di dau, sau nhieu ngay phien bat cuoi trang ay vao trong noi, do nuac va cho len bep luge. Sau khi dun tren bep Cling den Nhai Chau, bay gia la thanh ph6 Tarn A ciia tinh Hai Nam (Trung kha lau, hg vat ra va can thir, thay van khong can dugc. Diing vao luc mgi Qu6c). C) do CO rat nhieu nguai boi roi khong biet phai lam gi, thi mot cung nCr tien lay cam mot nguai dan tgc Le sinh thanh go. cho vao trong noi quay. VCra quay eo ta vira noi: "Xem nguai c6 song. Hg trong bong rat mem hay khong, xem nguai c6 chin hay khong?". Quay dugc mot lat. c6 gioi, va biet det vai tir rat nhac thanh go len, thi thay c6 rat nhieu sgi ta trang nho nhu sgi toe bac bam sam, han nua ky thuat det lay thanh go. Tai sao vay nhi? Cac cung nCr lai tiep tuc vua quay vua ban vai rat dieu luyen. Nguai tan. Mot lat sau. toan bg nhiJng qua mau trang trong noi deu bien thanh dan dia phuong rat dong nhung sgi ta trang nhu tuyet. nhin lap lanh va rat mem mai. Hg lap tuc bam cam vai canh n g g ciia bao su \c ky la nay vai ba Luy To. Hoang Dao. Thay Hoang Dao thong minh nhanh Ba Luy To la nguai hay lo lang. Khong nghe thi thoi, nghe thay thi lap nhen n e n ai rat yeu quy tuc phai di xem. Khong muon de cho ba phai di lai, dam cung niJ ben mang CO. Hoang Dao khiem ton M6 kinh khung cm Jo ba Hoang Dao phut minh thanh go c6 bam day nhung sgi to trang den cho ba xem. Von la mot nguai hoc lap each trong bong va det vai ciia nhirng nguai dan tgc Le tot bung. Co thong minh. sau khi quan sat ky nhirng sgi ta trang ay, ba hoi diim cung nu con chii y quan sat, suy nghi each cai tien phuong phap del vai, lien tuc thu loai qua trang a)' a niii nao. dugc hai lugm a loai cay nao. Sau do, ba \i nghiem nhijng each phoi mau va tao nhirng hga tiet khac nhau. mung noi \'ai dam cung nCr: "Day khong phai la qua. khong the an dugc. nhung no lai rat huu ich. Cac nguai da lap dugc cong km". Thoi gian th^m ihoat thoi dua. Chiing may choc Hoang Dao da chung song 30 nam vai nhirng nguai dan tgc Le, d6ng thai c6 mot tinh cam rat sau 20
nang vai iio. Nam thang troi di, c6 gai Hoang Dao truac kia gia day da tra thanh mot ba cu han 50 tuoi. Tuc ngCr c6 cau: La rung ve coi. Vao doi vua Nguyen Thanh Tong, ba ngoi thuyen tra ve c6 huang trong no! nha cha me va nguai than da diet. Sau khi quay tra lai que huang, ba nhan lhay su lac hau ciia ky thuat det a day. Ba quyet tarn cai tien ky thuat det dua tren ca sa nhij-ng cong cu det ciia dan toe Le. Chiec khung cui sau khi dugc ba cai tien khong nhung CO the dung chan de dap. ma con c6 the dong thai det dugc ba sgi vai, nha vay hieu suat dugc nang len dang ke. Ngoai ra, ba con tim toi ky thuat phoi mau. theu hoa de tao nen nhung san pham del c6 du cac dang hoa tiet. boa van dep, bat mat nhu phugng hoang, cong, hoa co. chim nuong... VIEC di lai tren bign ca menh mong la dieu khong he de dang chiit nao. Truac tien phai xac dinh dung phutmg huang, chi can lech 1 do, thi ciang Cong hicn Ian nhat cua ba la da day cho nhu'ng nguai phu nCr a que khong bao gia d(3n dugc dich. Co le ban se cho rang: muon di diing huang thi huang minh phuang phap del chan Nhai Chau - mot san pham dac trung ciia de thoi, CO the dung mat troi, cilng c6 the dung cac vi sao de dinh vi. Khong sai, dan tgc Le. Sau nay, nguai ta ggi loai san pham nay la "chan bong 6 Ne day qua thuc la each lam hay. Nguai vien c6 da su dung phuang phap nay. Kinh". San pham nay dugc tieu thu d phuang Bac, sau do trof thanh san Nhung nlu trai mua thi phai lam the nao'.^ NIU gap phai thai tiet xau thi phai pham pho bien tren khhp dat nuac Trung Qu6c. lam sao? Ma thai tiet xSu tren biln la dieu thuofng thay. Liic do. mat trai va cac Vi nhiing mat hang det ciia ba dugc mgi nguai ua chugng. nen chi vi sao deu biln mSt. chi con lai con thuyen lenh denh U-en mat bien. Song. trong vong vai nam, ky thuat det vai do ba sang tao dugc Ian truy^n tir Tung nhiJng diSu nay khong lam cho nhixng nguai c6 dai chiu bo tay. Giang den To Chau. Hang Chau. Nganh det thu cong ciia Trung Quoc bong DSn thai Tuy Duong, Trung Qu6c khong nhung giao thuang vai choc CO sir phat trien vugt bac. Triau Tien, Nhat Ban bang duang biSn, ma con c6 boat dong hang hai vai Theo thong ke, nhiing nam cuoi dai nha Nguyen, khu vuc Tung Giang cac qu6c gia Arap. D(in thai T6ng, nhung dgi thuang thuyen hung hau cua da CO han 1000 gia dinh lam nghe det vai. Nhijng nguai nong dan ngheo Trung Qu6c thuang qua lai nam Thai Binh Duang va An Do Duong. kho truac day chi biet muu sinh dua vao dong rugng, bay gia lai c6 them mot nghe phu kiem song, nha vay cugc song ngay cang dugc cai thien. Nguyen nhan nao khiSn cho cac nha hang hai khong con sg nhung ngay thai tifit xdu khong c6 mat trai va cac vi sao, ma tiep tuc dieu khien De to long biet an ba Hoang Dao ve nhQ-ng gi tot dep ma ba da mang thuyfin di dung phuang huang? Do la nha vao mot thiet bi xac dinh phuang lai, dan chiing khap nai nggi ca cong due cua ba. Liic bay gia a tran 6 Ne huang huu hieu nhat - La ban. Kinh CO luu truyen mot bai dan ca nhu sau: "Ba Hoang Dao, ba Hoang Dao! Day toi theu, day toi det. Hai chile ong, hai cugc vai". Sau khi ba qua dai, Trong cu6n sach "Binh Chau kha dam", hgc gia dai Tong la Chu Uc nguai dan lap mieu tha ba, de to long biet on va su nguang mg doi vai tinh viet ve tac dung cua la ban trong hang hai nhu sau: "Cac nha hang hai xac than sang tao va su dong gop kiet xuat trong viec thuc day su phat trien ciia dinh phuang huang bang each, ban dem thi quan sat sao tren trai, ban ngay nghe det thii cong. thi quan sat mat trai, nhiing ngay u am thi dung la ban". Ciing vai viec ling dung khong ngirng ciia la ban trong hang hai, su phu ihugc cua con nguoi vao thilt bi nay cijng ngay cang cao. Trong cuon "Mgng Luang luc" dai Nam TSng viSl: "Vao nhirng ngay trai mua bao am u, chi c6 the nha vao la 22
ban dS di lai tren biSn. la ban quygt djnh van menh ciia thuySn va ngux^i". ra p h W n g phap tir hoa nhan tao. tir do ca chi nam va kim chi nam ra dai. Ca Diing nhu vay, di tren bien phai nha vao tai nang ciia thiiy thii, thuy ;hu lai chi n a n i diing m o t mieng sat mong dugc lam thanh hinh con ca, sau do sir phai dya \ao la ban. Ndu lai tau chi dua tren kinh nghiem va cam giac. thi dung phuang phap tir hoa lam cho no c6 tir tinh. Khi can xac djnh phuang doi liic se gay nen nhiing hau qua khon luang. Den dai nha Nguyen, la ban hirang, dat mieng sat hinh con ca nay len mat nuac, dau con ca se chi theo da tra thanh thiet bi quan trong nhat trong nganh hang hai. Bat cu liic nao, hudng nam. V a i k i m chi nam, kim ciia no la mot thanh sat dugc tir hoa bang thiiy thti Cling sii dung la ban de xac djnh phuang huang. Thai ky nay, cac each eg sat vai da c6 tir tinh. Diing day treo kim len, de no dat den trang thai nha hang hai con che tao ra loai la ban dac biet, tren do ghi ro thuyen di den can bang, khi do hai dau ciia no chi theo huang bac nam. Dirang nhien, vi iri nao, thi vi tri ciia k i m la ban d dau. La ban la yeu to mang tinh quyet muon sir dung thi can phai diing den dTa dinh v i . Loai thiet bj ket hgp dia djnh giiip cac nha hang hai Trung Quoc ma ra con duang tren bien sang dinh vi va kim chi nam dugc ggi la la ban. La ban van c6 24 huang. nhung Dong Phi. Sau nay, Colombo den dugc luc dia chau M y va Magellan di dTa djnh vi c6 dang hinh tron. vong quanh the giai cung deu phai nha den la ban. La ban cung nhu cac thiet bi dugc phat trien tir la ban c6 cong hien Ian doi vai su phat trien ciia nhan loai. Ban quyen phai minh ra la ban thugc ve nguai Trung Quoc. Hai vong iron scil giiip cho la ban ludn nam ngang La ban ciia Trung Quoc dirge du nhap vao A rap vao khoang cuoi the ky X I I dau the ky X I I I . Sau do, tir A rap. la ban dugc du nhap vao chau A u . Thofi bay gia nhirng nguai A rap sang Trung Quoc deu thich ngoi thuyen Tu nam Trung Quoc, vi thuyen Trung Quoc Ian, vung chac, di nhanh. Dieu nay tao La ban xuat hien vao khoang thai Chien Quoc. Chiec la ban dau tien dieu kien thuan Igi cho la ban Trung Quoc du nhap sang phucmg Tay. Sau dugc lam bang da c6 tir tinh, hinh dang giong nhu mot chiec muong, c6 the khi biet each sir dung la ban. nguai phuang Tay dua tren nhu cau thuc te de quay tu do tren chiec dia tran hinh vuong. Khi dung lai. can cua chiec cai tien. K h i thuyen idc l u manh, la ban cung lac l u theo, khien cho kim ciia muong chi theo huang nam. Nguai Trung Quoc c6 dai ggi no la " t u nam". no bi ep sat vao dTa dinh vi va khong quay dugc. Nguai chau A u da thiet ke O tren chiec dia hinh vuong c6 khac vach, c6 tat ca 24 huang, cac huang ra chiec gia da de cho la ban luon nam ngang. Chile gia da nay dugc lam nay dugc phoi hgp vai " t u nam" de xac dinh phuang huang. K h i di xa, bang hai vong tron bang s5t, duang kinh gan bang nhau. Hai vong tron nay nguai CO dai thuang mang theo " t u nam" de khoi lac duofng. Ngay nay, mo dugc gan vdi nhau bang 6c vit, la ban dugc gin vao vong tron trong. N h u hinh CLia chiec " t u nam" dugc trung bay a bao tang lich sii Bac Kinh. the, cho dii thuyen c6 lac l u chao dao the nao, thi la ban luon nam ngang. Sau do. cung vai su phat trien ciia luc lugng san xuat, dac biet la sir phat triC'n \'a ma rgng khong ngung ciia nganh hang hai. nguai ta phat minh 24 25
Thai ky nay, vao dem nguyen lieu, lu thanh thj den nong thon deu v6 / cung nao nhiet, ngoai cac loai den long, thi khong the thieu dugc anh lua do cac loai phao hoa phat ra. Nha tha dai Tong la Tan Khi Tat da vi von canh tugng ban phao hoa tung bung nhu sau: "Gio dong thoi rung ngan sao tren trai"'. Luc do. thuoc siing da xuat hien duai nhijng hinh thiic khac nhau. vai nhicu each ling dung khac nhau. Den khi trieu dinh Bac Tong suy tan (ddu the ky Xll). tuang tran giu thanh cua Bac Tong la Ly Cuang ra lenh phong "c5u lua" de ngan chan binh linh Kim xam luge. Day la Ian su dung vu khi no kha sam trong chien tranh. Thai Nam Tong. 60 van dai quan nuac Kim tan cong thang den ha luu song Truang Giang. vai y do tieu diet hoan toan Nam Tong. Dai than nha TSng la Ngu Sung Van tiic toe dugc phai den Thai Thach (nay a gan thanh ""Tieng phdu lien dua nam cu, don chao nam im'ri ph6 Ma Yen San), chi huy quan linh chuan bj nghenh chien. Quan Kim cuai Gid xuan mang hai am chu ruau do to" thuyt^n vugt Truang Giang. vien chu soai Moan Nhan Lugng dich than diing Day la hai cau tha dau trong bai tha •'Ngu>cn Dan" ciia nha tha tren ba song phat ca chi huy. Ngu Sung Van ra lenh chien ihuytMi quan Vuong An Thach dai nha Tong (Trung Quoc). Bai tha dien ta canh tugng Tdng nghenh chiln. d6ng thai ban "cau lira" ve phia quan dich. Sau khi han hoan va khong khi vui ve cua ngay mung mot Tet. Xem ra, viec dot cham lira, "cSu lua" bay len trai, sau do rai xuong nuac, nay len, boc chay phao vao ngay Tet da c6 tir thai c6 dai, chu khong phai la phong tuc ma gan va n6 ngay truac mat quan djch. Tieng no nhu sam. "Cau lua" con phun ra day mai c6. Thai vien c6 khong c6 phao nhu bay gia. Thai bay gia, de xua nhieu voi bgt, lam cho quan dich ma mat. Quan Tong tranh thii ca hoi phan duoi ta ma. con nguai dot len mot dong lua, sau do cho true vao dong lira. cong. Quan Kim bi danh tai ta. rai xuong song chet duoi nhan nhan. Cuoi Nghe tieng keu "lep bep" ciia true khi chay. nguai ta cho rang c6 the xua cung, quan Tong gianh dugc thang Igi. duoi ma quy. Phao dugc lam bang each dung giay boc lay thuoc sung, ben Theo ghi chep ciia nha tha Ian dai nha Tong la Duang Van Ly. loai ngoai cam them ngoi no, duang nhien sau nay mai c6. "cau lua" ma quan Tong sii dung liic bay gia dugc lam bang each diing giay Vay con nguai luc nao mai bat dau su dung thuoc sung? Rat kho tra de goi voi bgt va luu huynh. Mot khoang dung thuoc siing, mot khoang lai chinh xac cau hoi nay. Song c6 mot diem c6 the khang dinh: thuoc siing dung voi bgt, chinh vi the no mai c6 uy lire nhu the. duac nguai Trung Quoc phat minh va su dung dau tien. No la mpt irong bon Nam 1207, quan Kim danh Tuang Duang. Vien tuang tran giir Tuang phat minh Ian ciia Trung Quoc c6 dai. Duang la Trieu Thuan ra lenh phong "cau lua". quan Kim voi viing lhao Thuoc Sling rat de ben lua, han niJa chay het chi trong nhay mat, vi thS chay. Vao mot buoi t6i, Trieu Thuan sai mot nghin tinh binii mang theo hoa no CO sue cong pha Ion, hinh thanh nen hicn tugng no. Luc dau. thuoc sung khi nhu "cau liia", "hoa tien", cheo thuyen din gan doanh trai cua quan chi dot de phat hoa. sau do nguai ta mai Igi dung sue cong pha cua no. Thai Kim, phong "hoa tien" va "cau lua". Trong nhay mat, quan Kim ihuang Bac long. Trung Quoc da bat dau che tao ra vu khi thuoc sung, danh dau su vong hang may nghin ten. qua do cua vu khi tu thai dai vu khi lanh sang thai dai hoa khi. Thai Biic Tong CO mot bo sach ten goi -'Vu Kinh tong yeu". ghi chep chi tict xk nhilu D I chiin dSu vai quan Kim. nhiing nha chk tao binh khi nha Tong lien vu khi mai dugc phat minh. Trong do c6 mot loai vu khi dugc ggi la "cau tuc nghT each cai tiln vu khi. Dai Nam Tong c6 mot nguai ten la Tran Quy lua". Sau khi dugc cham lua, no c6 thS phat ra tilng keu nhu sam. phat minh ra mot loai hoa khi hinh ong - "siing lua". Day chinh la khau siing 26 27
dhu lien tren th^ gicM. Loai "sung lira" nay dugc lam bang mol doan true dai, ben trong chua day thu6c siing. Khi giao chien. hai nguai se cam "sung lira", cham ngoi phun ra lira de thieu chay doi phuang. Cuoi thoi Nam long, "sung lua" dugc lien tuc cai lien. Co nguai da phat minh ra siing ban dan. Loai Sling nay cung c6 nong dugc lam bang true, ben trong chi'ra thuoc siing, va CO them "dan". Sau khi cham lira dot thuoc siing. siing se phat ra lira, tiep den "dan" dugc ban ra. dong thai phat ra tieng no. Den the ky X I U , nha Tong bat dau dung kim loai de che tao hoa khi. Hoa khi dugc che tao thai bay gia c6 chiit giong nhu min bay gia. nhung lai T U l ' ' v i e n Bac Kinh la mot trong nhung Ihu \n c6 so lugng dau sach dugc nem ra de sat thuang quan djch. F)cn dai nha Nguyen, loai siing ban nhiCu nhat Trung Quoc. 0 day. ban c6 the tim tha> nhirng cuon sach chi c6 dan CO nong lam bang true dugc phat trien thanh loai phao ca Ion c6 nong mot ban duy nhat. hoac nhung cuon sach quy hiem. Vai nam truac nguai ta lam bang kim loai. phat hien mot so cuon sach c6 trong thu vien khong dugc in bang ky thuat in kh6i (hay in van khac. tiic la ca trang dugc in tir mot ban bang kim loai hoac Trong bao tang lich sir Trung Quoc hien luu giir mot khau phao bang go), mil dung phuang phap in chu rai. Ket qua giam djnh cho thay cac con gang dugc che tao nam 1332 vac thai nJia Nguyen. Day la khau dai bac dau chu rai dugc sir dung in sach khong phai lam bang chi ma bang dat nung. tien cua the giai. Loai hoa khi c6 nong lam bang k i m loai nay, c6 tam ban Phat hien nay khien cho cac chuyC-n gia lien tuang den cau chuyen phat minh xa, sue cong pha Ion, c6 su nhay vgt ve chat so vai hoa khi truac do. Hoa ra phuang phap in chij rai dugc ghi chep trong cuon "Mgng ke but dam" cua tien dugc phat minh dau tien, dugc phong di bang each dung cung. Sau do. iigc gia Tham Quat dai nlia Tong. Cac chuyen gia ket luan: nhung cuon sach nguai ta lai phat minh ra loai hoa tien Igi dung chinh nang lugng ciia thuoc dugc in bang phuang phap in chir rcri nay chimg minh tinh chan thuc trong Sling. Sau khi cham lira, mot lugng Ion chat khi dugc tao ra do thuoc siing nhung ghi chep ciia Tham Quat. Va nJiu the. ky thuat in chij rai dugc nguai chay dugc phong ra tir phia duoi thong qua mot 16 nho, Igi dung luc day ciia Trung Quoc phat minli each day gan 1000 nam. khong chi dugc ghi chep luong khi de day "hoa tien" bay ve phia truac. Dung nen danh gia thap loai trong cac l u lieu lich sir ma con dugc chimg minh bang hien vat cu the. hoa tien t u hanh nay, no sir dung cung mot nguyen ly v a i ten lira hien dai. Trong cuon sach ciia minh. Tham Quat ghi chep lai kha chi tiet su ra Phuang phap che tao thuoc siing tir Trung Quoc dugc du nhap vao dai cua ky thuat in chu rai. Vao nhirng nam Khanh Lich dai \ua long A rap, roi tir do Ian truyen sang cac quoc gia chau A u . Thai trung c6, trinh Nhan Tong (giira the ky X I ) , c6 mot nguai dan thuang tcMi ggi Tat Thang do khoa hoc ky thuat cua nguai A rap vugt xa chau A u . Rat nhieu sach va da phat minh ra ky thuat in chu rai. So vai in khoi. phuang phap nay kinh tieng A rap dugc phien dich thanh nhung thii tieng a chau A u , nha vay te. tien Igi. lai nit ngan thai gian in. No ma ra thai dai in sap chu dugc su nguai chau A u mai nam bat dugc nhung tri thirc ve thuoc no. dung den tan nhung nam 90 ciia the ky X X . Tat Thang nhan tha>' rang. \ a i Vao the ky X I V . nhieu quoc gia a chau A u da xay ra chien tranh va ho phuang phap in khoi. khi in mot cuon sach can khdc hang tram hang nghin da sir dung mot loai hoa khi giong nhu than cong ciia nguai Trung Quoc. c6 ban khac go, thuang phai mat nhieu nam mai khac xong. Hern nua. khi tam sat thuang rat Ian. Sau khi hoc dugc each lam thuoc no. nguai chau A u sach dugc in xong thi nhirng ban khac nay cung bo d i . Ong nghi. neu cat lai tiep tuc nghien ciiu, che tao cac loai hoa khi. K h i khoa hoc can dai phat nhung ban khac nay thanh nhieu mieng nho. moi mieng chi c6 mot chCr. trien manh a chau A u , cac loai vQ khi do hg che tao nhanh chong dan dau Khi muon sap xep thanh mot trang in, chi can ghep nhiing con chu rai nay the giai. nhieu loai vu khi Igi hai Ian lugt ra dai nhu siing tieu lien, dai bac. vai nhau. nhu vay chang phai vira tien Igi vira dan gian han sao? 1 Ian niJa. ten lira. Co the noi, sir phat minh ra thuoc siing la mot ky tich vT dai trong in xong mot cuon sach. thi nhung con chu riri c6 the dugc sir dung lai. Roi lich sir van minh nhan loai. 28
ong thu lam rat nhi^u nhung chu roi bang go. Nhung ong nhan ihdy con lam bang dong. Thai bay gia, chiJ rai bang dong dugc su dufig rgng khdp khu > ciiCr lam bdng go. vi van go thua day i
sach. V a i suy nghi do, ong tu nhii se quyct tam che tao ra mot loai may in giiip cho viec in an tra nen de dang va nlianh chong hcn\i chi phi thap. NghT la lam, ong bat dAu thuc hien du dinh cua miiili. Tuy nhien, moi viec khong suon se nhu ong tuong. Ong thu nghiem hk phirong phap in nay den phuoiig phap in khac nhung deu that bai. Va cuoi cung. ong da khong con t i l n dt^ tlieo duoi uoc ma cua minh. Khong dau hang, ong keu goi su giup da l u nhung 6* todi^ j4ftc&£mQd€A nguai ban. Roi ong gap dugc mot ngutri ban ten la Fust v6n la mot thg ren rdt giau CO. Fust dong y trg gnip tien cho ong. Song Ian nay van khong thanh cong va nguai ban da khofj to ong ra toa vi tgi lira dao. Toa x u Fust thdng. Toan bg nlia xuong cung nhung trang thiet bi. may moc cua ong dku roi vao tay Fust. A R C H I M E D E S sinh nam 287 T C N a Syracuse, phia nam dao Sicily. Nhung Gutenberg khong nan long. Ong tiep tuc vay tifin tir nhung Cha ong la mot nha toan hgc kiem thien van hgc, c6 quan he hg hang vai nguai ban ihiim giao khac de sam dung cu. thuc hien nhung thu ngiucm vua Hiero I I cua Syracuse. mai. Va Ian nay, troi da khong phu cong ong. Cuoi cung till Gutenberg cQng tim ra dugc ky thuat in mai. Luc dau ong tao chir in bang loai go cung. M o i chil in la mot ban khac nho vai duy nhat mot chu tren do. Tuy nhien. loai chu in bang go khong tao ra net chu sk net nen Cmm Kinh Thcuih duuc in hoi diiec may m ong chuyC'n qua su dung do Gutenbergphdt minh Chan dung Archimedes kieu chu in bang kim loai. V a i phuang phap in nay, Gutenberg la nguai di Nam 11 tu6i, Archimedes dSn trung tam van hoa cua Hy Lap la thanh tien phong trong viec in sach Kinh Thanh bdng tieng La tinh. Bg Thanh ph6 Alexandria, theo hgc a hoc vien toan do Euclid sang lap. Thay giao cua Kinh gom hai tap, moi tap day 300 trang vai 42 dong moi trang dugc xem la ong la hgc tro cua Euclid. C) day, Archimedes hgc cac mon toan hgc, thien van bg sach dau tien dugc in bang kieu chu kim loai vai nhung net chu rAt dep hgc, vat ly va thuang a ly trong thu vien hoac bao tang trong suot may ngay. va sac net. Trong thai gian a A i Cap, Archimedes sang lap ra mon ea hgc, pha* Tin ve nhung quyen sach do Gutenberg in dugc a Mainz da Ian rgng hien quy luat boat dong cua don bay, banh rang va dinh 6c, Igi dung nhung khap chau A u va trong su6t thC^ ky X V . loai may in do Gutenberg sang che cong cu nay eo the nang keo dugc vat nang, thay doi each su dung lire, va dugc dung pho bien a khap nhung thanh ph6 Ian thugc chau luc nay. De tang t6c do chuyen dong cua vat the. Ngoai ra, ong eon phat minh ra dinh 6c tuang nha ong. nguai la da tac tugng ong lai hai thanh ph6 Ian cua Due la bam nuae. Mgt chi§e dinh 6c r4t dai dugc dat trong chiee 6ng hinh tru, phia Dresden va Mainz. dual cua dinh 6c dugc dat dual nuae, phia tren dat tren ba, quay tay cam a phia tren c6 th6 bam nuae len dugc. T h i l t bi bom nuae c6 ten ggi la "dinh 6c Archimedes", ngay nay van dugc su dyng a A i Cap va Ha Lan. 32 33
tinh thdn khi Archimedes phat hien ra chan ly. L6i reo mimg niy cung chinh la tilng chuong bao hieu su ra dod cua ca hoc chdt luu. Archimedes \iy mot thoi vang va mot thoi bac c6 kh6i lugng bang nhau, Ian lugt bo vao trong chile binh chua day nuac, dl xem c6 bao nhieu nuac bi trao ra ngoai. Ong phat hien, tuy thoi vang va thoi bac cung khoi lugng, nhung lugng nuac ma thoi bac lam trao ra ngoai lai nhieu hon nhilu. Archimedes l i y mot thoi vang cung kh6i lugng vai chile mu cua nha vua, cho vao trong chile binh dung day nuac, r6i tiln hanh do lugng nuac trao ra ngoai. Sau do, ong cho chile vuong mien cua nha vua vao trong chiec binh day nuac, dl xem lugng nuac trao ra c6 giong nhau kh6ng. Nhu vay, mot Dinh 6c Archimedes bai toan hoc bua da dugc giai quylt. Tren ca so, Archimedes da dua ra khai Co mot Ian nha vua Hiero va Archimedes tro chuyen voi nhau. niem ty trong va che tao ty trgng kl. Trong cu6n sach "Thuylt vat n6i", 6ng Archimedes noi: "Cho toi mot diem tua, toi c6 t h i nang bong trai dSt". Vua vilt: "Khi mot vat dugc dat trong nuac, no se bi nuac day thang dung tu Hiero cuoi va noi: "Khong bao gia ai tin vao lai tuyen bo cua ong. Bai vi ong dual len vai lire c6 do Ian bang trgng lugng cua phin nuac ma vat do chilm khong ihk dung thirc xh de chung minh". Archimedes khong phuc, yeu cku nha cho". Day chinh la dinh luat Archimedes noi tieng. vua tim mot vat rat nang de ong tir nang len. Nha vua chon ra mot chile thuyen Mac dii Archimedes chi mu6n tap trung nghien cuu toan hoc, kh6ng go Ion ba tang, cho Archimedes ba ngay dS chudn bi. Ba ngay sau, nguoi ta no muon "la thuang nhan ham lai va ke tao vu khi bi nguoi khac coi thuomg", nuc keo nhau di xem Archimedes bilu dien tai nghe. Archimedes iSp mot chile nhung dl ching lai su tdn c6ng cua nguoi La Ma, 6ng phai nghe theo menh dmli 6c a tren boong thuyin, ngoai ra con c6 mot chile dinh 6c rk dai c6 chn. lenh cua vua Hiero, chl tao rat nhieu vG khi. gat, mot he thing day dac banh rang va day thimg dugc n l i tir thuyin din dinh Nam 215 TCN, tuong Marcellus cua La Ma chi huy dai quan, cuoi 6c. Archimedes binh tmh keo nh? cin gat, ky tich da xuAt hien. Chile thuyin chiln thuyin danh thanh Syracuse. Marcellus cho rang thanh Syracuse nho Ion da di chuyen. Archimedes con dl cho nha vua dich than keo chile c4n gat, be ay, kh6ng ckn danh cung dau hang. Song, tra lai quan dgi La Ma la chiec thuyen ngoan ngoan di chuyin vl phia truac. Nha vua lap tuc tuyen b6 nhirng tran mua mui ten va mua da day dac dang sg. NhCmg chiec khien nho voi moi nguoi: "ThSn dan nghe day, ta ha lenh, tu nay v l sau, cho du cua nguai La Ma kh6ng t h i che chan noi v6 s6 nhiJng vien da kich thuoc Archimedes noi gi, thi cung khong dugc nghi nga". khac nhau ban vao. Quan La Ma b6 chay tan loan. Bong nhien, tu tren buc Mot Ian, vua Hiero sai nguoi lam mot chile vuong mien bSng vang. tuong thanh c6 v6 so nhung canh tay don to va dai tho ra, tom lay chien Nhung nha vua nghi nga thg kim hoan trgn Ian bac vao vang. Nha vua yeu chx thuyin cua nguoi La Ma, n h k b6ng len kh6ng trung, lac di lac lai, sau do Archimedes phai xac minh xem chile vuong mien do c6 phai dugc lam toan nem len tren bai da canh ba biln, hoac la nem manh xu6ng bien. Marcellus bang vang hay kh6ng, nhung kh6ng dugc lam hu hai din chile vuong mien. may man kh6ng bi thuang, nhung v6 cung sg hai, hoan toan mat di su kieu Ong 6m chile vuong mien, \k 6c suy nghi trong suit mky ngay liln. Mot h6m, ngao va ng6ng cuong khi moi din, va kh6ng bilt phai lam gi. Cu6i cung, Archimedes di tdm. Khi 6ng buac chan vao b6n tim, thi c6 mot lugng nuac bi ong ta danh phai ha lenh rut lui, dua nhirng chiln thuyin con lai ra khu vuc trao ra ngoai. Nhin thay hien tugng nay, trong diu Archimedes bong loe len tia an toan. Quan La Ma bi chit va bi thuang nhilu kh6ng d i m xue. Nhung ke sang. Ong vui mimg reo len: "Tim ra r6i!". Quen rSng minh khong mSc qu4n dich 6 dau? Nguai La Ma kh6ng h i nhin thly bong cua ke thu. Marcellus ao, 6ng chay ra ngoai ph6, vua chay vua mung ra keu len: "Tim ra r6i! Tim ra tha dai, noi vai binh linh: Doi mat voi "nguai khong 16 tram tay", chiing ta r6i!". Neu la nguoi binh thuang thi khong the tuomg tugng n l i nilm vui vl mat danh phai tu bo y dinh giao chiln. Ong iy nem chiln thuyin ciia chung ta 34 0^5) (fee) 35
nhir mon do chai vay. Chi trong vong mpt thai gian rit ngSn, vay ma ong ta b i n bao nhieu mui ten va da v6 phia chung ta, chang phai ong ky con dang sqt hon "nguai khong 16 tram tay" trong truyen than thoai sao? Tuong truyen, Archimedes con Igi dung tinh chat hoi tu anh sang ciia 7. ^ftiMti^ ^^tit& p&n^ uiUit& guofng 16m, chieu nhimg tia nang mat trai vao chien thuyen La Ma, khien cho chiing t u boc chay. Rat nhieu chien thuyen cua La Ma da bi dot chay, nhung nguai La M a khong tim ra nguyen nhan. Han 900 nam sau, mot nha khoa hoc da dua tren phuang phap cua Archimedes dugc mo ta trong su sach, che tao mot chiec guang cau 16m, va da dot chay mot thanh go dat T R l / O N G Hanh la nha khoa hgc kiet xuk thai Dong Han (Trung each xa chiec guang 45 met, d6ng tha lam cho nong chay mot mieng nhom Qu6c). T u nho ong da rk thich suy n g l m , tim toi va kham pha doi vai cac each xa chiec guang 42 met. V i thg, rat nhiSu nha khoa hoc da coi su vat, hien tugng xung quanh. Archimedes nguai dau tien biet Igi dung nang lugng mat trai. Vao mgt bu6i t6i mua he, cau be Truang Hanh cung ong ba ngi ngoi Nam 212 T C N , Igi dung luc nguai Syracuse an mimg le hoi, nguai La hong mat a san. Cau ng6i tren chile ch6ng tre, ngang dau, nhin cham chii Ma da danh up thanh Syracuse. Marcellus rat kham phuc sir thong minh va len bau trai, thinh thoang con idy tay chi tro, d i m cac v i sao. tai tri ciia Archimedes nen da ha lenh khong dugc giet hai nha toan hoc nay. Truang Hanh noi v a i ong ngi: "Quan sat mgt luc lau, chau nhan thay Ong con sai mot ten linh d i mofi Archimedes den. K h i do Archimedes van CO mgt s6 v i sao chuyin dgng. Co mgt s6 v i sao truac day khong t h l y , bay khong biet cong thanh da bi choc thung, dang tram ngam nhin tam bang go gia lai xuat hien, mgt s6 v i sao thi b i l n m4t. Co phai nhung v i sao nay cung CO nhung hinh ve. K h i ten linh gia k i ^ m chi vao ong, Archimedes dung than chuyin dgng khong ha ong?" che tam bang, het Ian: "Khong dugc dgng vao nhung hinh ve cua ta". Ong - Ong ngi dap: "Dung la cac v i sao c6 dich chuyen. Neu muon nhan yeu cau truac khi d i n gSp Marcellus, hay de ong chung minh xong dinh ly. b i l t cac v i sao, thi truac tien chau phai nhin vao sao BSc Dau. Chau nhin Nhung ten linh lo mang va ngu dot ay da dung kiem dam chet nha khoa hoc bay v i sao rdt sang a phia d i n g kia. N 6 i chung lai se dugc hinh giong nhu 75 tuoi. Marcellus da v6 cimg tuc gian, ra lenh x u chem ten linh do, dong chiec gau song. Rat de nhan biet chom sao n a y . . . " thai an l i i nguai than cua Archimedes, cho to chiic tang le va xay lang mg - " A , chau tim t h i y r 6 i " , cau be Truang Hanh p h i n khich hoi t i l p : cho ong. "Vay chung di chuyin nhu t h i nao, ha ong?" Sau khi Archimedes qua dod, nguai ta lam theo di chiic ciia ong, khac Ong ngi tram ngam mgt lat r6i n o i : " D i n khoang nua dem, no di tren bia mg ong hinh mot hinh tru ben trong c6 mot hinh cau ngi tiep. Tai sao chuyen den duong chan trai. D i n luc trai gan sang, chom sao nay lat ngugc ong lai chgn hinh ve nay? Boi le luc sinh thoi, Archimedes da tim ra quan h? lai, treo l a lung tren hau t r a i . . . " giiia dung tich cua hinh tru va the tich cua hinh cau. Ong tung che tao mot chiec ly hinh try c6 duang kinh day va chieu cao bSng nhau, va mgt hinh cau Bu6i toi h6m do, Truang Hanh irkn trgc khong ngii, n h i l u \an tinh day dat vira van trong chiec ly hinh try nay. Ong do day nuac vao chiec ly hinh de quan sat chom sao BSc Dau. D i n luc dem khuya thanh vdng, nhin len v i try, roi bo hinh cau vao chile ly, nuac trong ly trao ra ngoai. So sanh lugng sao Bac dau lap lanh va sang choi, Truang Hanh thay no bi treo ngugc. Cau nuac trao ra va lugng nuac ban dau trong chiec ly, ong phat hien the tich cua be v6 cung vui suong! Nhung ngay sau do, mgt cau hoi xudt hien trong dau hinh cau dung bSng 2/3 dung tich cua chiec ly. Archimedes t u hao ve phat cau: Tai sao chom sao Bac Dau lai djch chuyin, nguyen nhan nao khien n6 hi?n nay cua minh, va mong mu6n nguai dai sau khic n6 tren bia mg. dich chuyen? T h i la trai vua sang, cau be vgi di hoi ong ngi. Nhung ong ngi cung khong t h i tra lori dugc. 37 36 (fee)
Sau nay, khi trucmg thanh, hoang thugng biet dugc tai nang xuat Sau do, dira tren "Thuydt hon thien", ong bat dku thilt kd, che tao ra chiing cua ong, nen da mai ong den kinh thanh Lac Duong, giao cho may dinh vi thien t h i . Trai qua bao nhieu gian nan v4t va voi nhirng dem Truong Hanh chuc Thai sir lenh - mot chuc quan vd thien van va lich phap. thuc tring, cu6i cung ong ciing cho ra doi "Hon thien nghi" - mot dung cu De kliam pha bi mat cua giai tir nhien, Truong Hanh thuong nh6t thien van tien ti8n nhdt thS giai thai hky gia. May dinh vi thien t h i "Hon minh trong thu phong dgc sach va nghien cuu. Ong thuong xuyen dung d \n nghi" tuong duang voi may trie dinh thien the (mo hinh qua cau thien dai thien van, quan sat mat troi, mat trang va cac ngoi sao. Ong nghl, niu c6 thS) ngay nay, nguyen la phat minh cua Canh Thg Xuomg thai Tay Han the che tao ra mot loai khi cu, tren thi dung de quan sat bau troi, duoi thi (Trung Qu6c). Truong Hanh da cai tiln no, dk thuylt minh cho ThuySt hon diing de khao sat mat dat nham du bao nhiing hien tugng thien nhien sdp thien. Ong dung he thdng banh rang dh lien kk thien cku va dong h6 nuac, xay ra, giup con ngudi phong tranh dugc thien tai, lot trSn dugc nhung tro dong ho nude tich nuoc dky thien ciu xoay tron deu d k , mot ngay chay vua lira dao mang tinh me tin di doan, thi hay bidt may. dung mot vong. Nhu vay, a trong phong xem thien cku, nguai ta c6 the h\k mot vi sao nao do dang a vi tri nao. Truong Hanh noi: "Tren trai c6 t6ng The roi, tir nhOng kien thuc trong sach vd va nhilng so lieu quan sat cgng 2500 ngoi sao ma chiing ta c6 t h i nhin thiy, trong do chi c6 120 ngoi dugc, ong tiln hanh phan tich, nghien cuu, che tao ra "Quan thien trie dia". sao chiing ta thuong xuyen nhin thSy". Nha khoa hoc ay da tong ket nhilng ket qua nghien cuu ma minh rk tarn dhc trong mot cuon sach c6 ten "Linh hiln". Trong cuon sach nay, ong vik: trai Thoi biy gia, Trung Qu6c thucmg xay ra dong dk. Nhilu khi, mot giong nhu mot cai v6 trung ga, dk nhu long do trung ga, troi thi Ion, dk thi nam mot \kn, cung c6 khi mot nam hai \kn. Mot tran dong dat Ion c6 t h i anh be. Troi va dat Igi dung khi ma dimg lap, tai day nuac ma no ra. Mac du cho huang din vai quan, huyen, lam cho tucmg thanh, nha cua sap d6 va nhieu rang trai c6 mot cai v6 cung, nhung ong lai khong he cho rang cai v6 cung ky nguai thuong vong. la bien giai cua vu tru, ma cho rang khong gian va thai gian cua vii tru ben Khi do, cac bac de vuong phong kiln cung nhu thuong dan diu coi ngoai v6 cung deu la v6 han. Theo ong, ban dku twi dk chua phan chia ma a dong dk la dilm bao khong tot lanh. Bon quan lai con nhan ca hoi nay trong trang thai hon mang. tuyen truyin me tin di doan, lira doi nguai dan. Sau khi phan chia, nhung thu Nhung Truong Hanh la nguai khong tin vao quy than. Sau khi tien nhe noi len cao lam troi, hanh khao sat va nghien cuu v l hien tugng dong dat, ong da phat minh ra nhiing thu nang ngung tu lai may du bao dong ddt ggi la "Dia dgng nghi". thanh dat. Troi la khi duang, dat la khi am, hai khi nay tac dung Ian nhau, tao ra van vat, khi tu dk tran ra tao thanh tinh tu. Khong nhiJng the, ong con dung sir thay d6i ve khoang each de giai thich su van chuyen nhanh hay cham Mo hinh cua "Hdn thien nghi" cua cac hanh tinh, nghia la theo ong "gin trofi thi cham, xa trai thi nhanh". Day chinh la "Thuyet hon thien" cua nha khoa hoc nay. Mo hinh cua "Dia dong nghi 38
"Dia dong nghi" dugc lam bang elcHig thau, hinh dang giong nhu mot \ 1 hu rugoi. Ben ngoai c6 gan tam con rong, chi theo tam huong khac nhau. Mieng moi con rong ngam mot qua cau nho bang dong. Phia dual dku moi con r6ng c6 mot con coc ngoi ha mieng. 6 huong nao c6 dong dk thi mieng con r6ng a huong do tu dong mo ra, dk nha qua cau d6ng. Qua cau d6ng roi vao mieng con coc, phat ra tigng keu, bao dong c6 dong dk. Mot ngay thang 2 nSm 138, mieng cua con r6ng chi vS huong tay bong mo ra, nha ra qua cki d6ng. Theo thiSt ke cua Truong Hanh, di8u nay du bao 6 phia tay c6 dong dk. THOfI vien c6, to tien loai nguoi dung tren hoang mac menh mong Nhung ngay hom do, o Lac Duong ching c6 dau hieu nao cho thky c6 rong Ion, nguoc mk len nhin mat trang, mat troi va cac vi sao tren hhu troi, dong dk, cung khong nghe thdy noi nao xung quanh c6 dong dit. Moi nguoi trong dku xuk hien v6 so gia tuong. Co nguoi noi, bau troi la do mot vi th4n ban tan xon xao r k g , "Dia dpng nghi" ciia Truong Hanh la thu do choi da dung tren mat d4t vac tren vai. Tir do Thuygt cai thien da ra doi. Hoc thuyet lira gat nguoi khac. nay cho rSng mat dk bang phing. Bhu troi hinh tron, o giua nho len, b6n Vai ngay sau, c6 linh cuoi ngua hoa t6c v6 hkn bao voi triSu dinh, d phia ni xu6ng, giSng nhu mot chi8c 6 Ion hinh chu up len mat dk. khu vuc Kim Thanh va Lung Tay each Lac Duong v6 phia tay hon 1000 Nhung sau do, con nguoi lai phat hien Thuylt cai thien khong giai dam xay ra mot tran dong dat Ion, ngay ca nui doi ciing bi sup do. Liic do, thich dugc hien tugng mat trang, mat troi va cac vi sao moc o phuong dong, moi nguoi moi tin phuc Truong Hanh. Ian o phuong tay. Luc do, d phia duoi nua hinh cau cua Thuylt cai thien, Nhung thoi hiy gio, nhung ke nSm quyen trong tneu dinh dku la hoan phai them mot nua hinh cau nila. Tu do, Thuyet hon thien da ra doi. quan hoac ngoai thich. Nguoi tai nang nhu Truong Hanli khong nhung Dan thi ky thu VI TCN, hoc gia Pythagoras nguod Hy Lap c6 dai da dua khong dugc trong dung, ma con bi dem pha, chi trich. Luc con giii chuc tren y tuong hinh cau la hinh dang hoan my nhat Ian, dkx tien khing dinh ring quan thi trung, ong dugc 6 ghn hoang thugng. Bon hoan quan sg Truong trai dat la hinh chu. Tikp do, vao thk ky IV TCN nha triet hoc Plato cho rang, Hanh vach trhn ho mat ciia chiing, nen da noi xau ong truoc mat hoang hinh tron la hinh ve hoan my nhat, cac thien the dku rk ihk\, vi the chiing thugng. Vi vay, ong bi diku khoi kinh thanh, dkn Ha Gian lam quan. se chuyen dong deu tren quy dao hinh tron. Sau do, hoc tro cua Plato la Nam 61 tuoi, Truong Hanh mSc benh nang r6i qua doi. Luc mk, ong Aristotle da dua ra su thuc khong the bac bo dugc de chung minh rSng trai dat da de lai mot trang su huy hoang trong lich su khoa hoc cua Trung Qu6c. la hinh ciu, d6ng thoi sang lap ra Thuylt dia tam. Ong noi, vu tru la mot hinh cm huu han, chia lam hai ting la troi va dk, trai dk nkn a trung tam ciia vQ tru, vi tha mat troi va mat trang chuyen dong xung quanh trai dk, vat tha luon roi xuong mat dk. Ben ngoai, trai dat c6 chin ting troi each dau nhau, theo thii tu tu trong ra ngoai la: mat trang, sao thiiy, sao kim, mat troi, sao hoa, sao mgc, sao th6, cac ngoi sao va nguyen dong luc. Ban ngoai, chin ting troi nay khong CO vat nao ca. Ban than cac ting troi khong tu van dong, chinh Thugng da da diy cho cac ting ngoi sao chuyen dong. Ting troi nay chuyan dong keo theo cac ting troi khac chuyln dong theo. Chi c6 trai dit - noi sinh song cua con nguoi - dung im bat dong, nam o trung tam vu tru. 40