Bài giảng Những nguyên lý cơ bản của chủ nghĩa Mác-Lênin - CĐ Công nghiệp và xây dựng

Chia sẻ: Ochuong_999 Ochuong_999 | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:149

Thêm vào BST

Báo xấu

63
lượt xem 5
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

(NB) Bài giảng Những nguyên lý cơ bản của chủ nghĩa Mác Lê Nin giới thiệu đến các bạn nhập môn những nguyên lý cơ bản của chủ nghĩa Mác - Lênin, thế giới quan và phương pháp luận triết học của chủ nghĩa Mác - Lênin,...Mời các bạn cùng tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Bài giảng Những nguyên lý cơ bản của chủ nghĩa Mác-Lênin - CĐ Công nghiệp và xây dựng

BỘ CÔNG THƯƠNG TRƯỜNG CAO ĐẲNG CÔNG NGHIỆP & XÂY DỰNG  BÀI GIẢNG MÔN HỌC NGUYÊN LÝ CƠ BẢN CỦA CHỦ NGHĨA MÁC-LÊNIN Dùng cho hệ Liên thông Cao đẳng (Lưu hành nội bộ) Người biên soạn: Lại Thị Thúy Nga Uông Bí, năm 2010
Ch¬ng më ®Çu NhËp m«n nh÷ng nguyªn lý c¬ b¶n cña chñ nghÜa m¸c - lªnin I. Kh¸i lîc vÒ chñ nghÜa m¸c - lªnin 1. Chñ nghÜa M¸c - Lªnin vµ ba bé phËn cÊu thµnh Chñ nghÜa M¸c - Lªnin "lµ hÖ thèng quan ®iÓm vµ häc thuyÕt" khoa häc cña C.M¸c[1], Ph.¡ngghen[2] vµ sù ph¸t triÓn cña V.I. Lªnin[3]; ®îc h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn trªn c¬ së kÕ thõa nh÷ng gi¸ trÞ t tëng nh©n lo¹i vµ tæng kÕt thùc tiÔn thêi ®¹i; lµ thÕ giíi quan, ph¬ng ph¸p luËn phæ biÕn cña nhËn thøc khoa häc vµ thùc tiÔn c¸ch m¹ng; lµ khoa häc vÒ sù nghiÖp gi¶i phãng giai cÊp v« s¶n, gi¶i phãng nh©n d©n lao ®éng khái chÕ ®é ¸p bøc, bãc lét vµ tiÕn tíi gi¶i phãng con ngêi. Víi nghÜa nh vËy, néi dung cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin bao qu¸t c¸c lÜnh vùc tri thøc hÕt søc réng lín víi nhiÒu gi¸ trÞ khoa häc vµ thùc tiÔn. ThÕ nhng, nÕu nghiªn cøu chñ nghÜa M¸c - Lªnin víi t c¸ch lµ khoa häc vÒ sù nghiÖp gi¶i phãng giai cÊp v« s¶n, gi¶i phãng nh©n d©n lao ®éng khái chÕ ®é ¸p bøc, bãc lét vµ tiÕn tíi gi¶i phãng con ngêi th× cã thÓ thÊy néi dung cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin ®îc cÊu thµnh tõ ba bé phËn lý luËn c¬ b¶n, cã mèi quan hÖ thèng nhÊt biÖn chøng víi nhau, ®ã lµ TriÕt häc M¸c - Lªnin, Kinh tÕ chÝnh trÞ M¸c - Lªnin vµ Chñ nghÜa x· héi khoa häc. TriÕt häc M¸c - Lªnin lµ bé phËn lý luËn nghiªn cøu nh÷ng quy luËt vËn ®éng, ph¸t triÓn chung nhÊt cña tù nhiªn, x· héi vµ t duy; x©y dùng thÕ giíi quan vµ ph¬ng ph¸p luËn chung nhÊt cña nhËn thøc khoa häc vµ thùc tiÔn c¸ch m¹ng. Trªn c¬ së thÕ giíi quan vµ ph¬ng ph¸p luËn triÕt häc, Kinh tÕ chÝnh trÞ M¸c - Lªnin nghiªn cøu nh÷ng quy luËt kinh tÕ cña x· héi, ®Æc biÖt lµ nh÷ng quy luËt kinh tÕ cña qu¸ tr×nh ra ®êi, ph¸t triÓn, suy tµn cña ph¬ng thøc s¶n xuÊt t b¶n chñ nghÜa vµ sù ra ®êi, ph¸t triÓn cña ph¬ng thøc s¶n xuÊt míi – ph¬ng thøc s¶n xuÊt céng s¶n chñ nghÜa. Chñ nghÜa x· héi lµ kÕt qu¶ tÊt nhiªn cña sù vËn dông thÕ giíi quan, ph¬ng ph¸p luËn TriÕt häc vµ Kinh tÕ chÝnh trÞ M¸c - Lªnin vµo viÖc nghiªn cøu lµm s¸ng tá nh÷ng quy luËt kh¸ch quan cña qu¸ tr×nh c¸ch m¹ng x· héi chñ nghÜa – bíc chuyÓn biÕn lÞch sö tõ chñ nghÜa t b¶n lªn chñ nghÜa x· héi vµ tiÕn tíi chñ nghÜa céng s¶n. Ba bé phËn lý luËn cÊu thµnh chñ nghÜa M¸c - Lªnin cã ®èi tîng nghiªn cøu cô thÓ kh¸c nhau nhng ®Òu n»m trong mét hÖ thèng lý luËn khoa häc thèng nhÊt - ®ã lµ khoa khoa häc vÒ sù nghiÖp gi¶i phãng giai cÊp v« s¶n, gi¶i phãng nh©n d©n lao ®éng khái chÕ ®é ¸p bøc, bãc lét vµ tiÕn tíi gi¶i phãng con ngêi. Ngµy nay, cã thÓ cã nhiÒu häc thuyÕt víi lý tëng nh©n ®¹o vÒ gi¶i phãng giai cÊp, gi¶i phãng nh©n d©n lao ®éng vµ gi¶i phãng con ngêi khái ¸ch ¸p bøc, bãc lét nhng chØ cã chñ nghÜa M¸c - Lªnin míi lµ häc thuyÕt khoa häc nhÊt, ch¾c ch¾n nhÊt vµ ch©n chÝnh nhÊt ®Ó thùc hiÖn lý tëng Êy. 2. Kh¸i lîc sù ra ®êi vµ ph¸t triÓn cña chñ nghÜa M¸c-Lªnin Qu¸ tr×nh ra ®êi vµ ph¸t triÓn cña chñ nghÜa M¸c-Lªnin bao gåm hai giai ®o¹n lín lµ giai ®o¹n h×nh thµnh, ph¸t triÓn chñ nghÜa M¸c (do C.M¸c, -1-
Ph.¡ngghen thùc hiÖn) vµ giai ®o¹n b¶o vÖ, ph¸t triÓn chñ nghÜa M¸c thµnh chñ nghÜa M¸c -Lªnin (do V.I.Lªnin thùc hiÖn). a, Nh÷ng ®iÒu kiÖn, tiÒn ®Ò cña sù ra ®êi chñ nghÜa M¸c - §iÒu kiÖn kinh tÕ - x· héi Chñ nghÜa M¸c ra ®êi vµo nh÷ng n¨m 40 cña thÕ kû XIX. §©y lµ thêi kú ph¬ng thøc s¶n xuÊt t b¶n chñ nghÜa ë c¸c níc T©y ¢u ®· ph¸t triÓn m¹nh mÏ trªn nÒn t¶ng cña cuéc c¸ch m¹ng c«ng nghiÖp ®îc thùc hiÖn tríc tiªn ë níc Anh vµo cuèi thÕ kû XVIII. Cuéc c¸ch m¹ng c«ng nghiÖp kh«ng nh÷ng ®¸nh dÊu bíc chuyÓn biÕn tõ nÒn s¶n xuÊt thñ c«ng t b¶n chñ nghÜa sang nÒn s¶n xuÊt ®¹i c«ng nghiÖp t b¶n chñ nghÜa mµ cßn lµm thay ®æi s©u s¾c côc diÖn x· héi, tríc hÕt lµ sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña giai cÊp v« s¶n. M©u thuÉn s©u s¾c gi÷a lùc lîng s¶n xuÊt mang tÝnh x· héi ho¸ víi quan hÖ s¶n xuÊt mang tÝnh t nh©n t b¶n chñ nghÜa ®· béc lé qua cuéc khñng ho¶ng kinh tÕ n¨m 1825 vµ hµng lo¹t cuéc ®Êu tranh cña c«ng nh©n chãng l¹i chñ t b¶n, tiªu biÓu lµ cuéc khëi nghÜa cña c«ng nh©n dÖt ë Ly«ng (Ph¸p) n¨m 1831, 1834; phong trµo HiÕn ch¬ng (Anh) tõ n¨m 1835 ®Õn n¨m 1848; cuéc khëi nghÜa cña c«ng nh©n dÖt Silªdi (§øc) n¨m 1844,…. §ã lµ nh÷ng b»ng chøng lÞch sö thÓ hiÖn giai cÊp v« s¶n ®· trë thµnh mét lùc lîng chÝnh trÞ ®éc lËp, tiªn phong trong cuéc ®Êu tranh cho nÒn d©n chñ, c«ng b»ng vµ tiÕn bé x· héi. Thùc tiÔn c¸ch m¹ng cña giai cÊp v« s¶n ®Æt ra yªu cÇu kh¸ch quan lµ nã ph¶i ®îc soi s¸ng b»ng lý luËn khoa hoc. Chñ nghÜa M¸c ra ®êi lµ sù ®¸p øng yÒu cÇu kh¸ch quan ®ã; ®ång thêi chÝnh thùc tiÔn c¸ch m¹ng ®ã còng trë thµnh tiÒn ®Ò thùc tiÔn cho sù kh¸i qu¸t vµ ph¸t triÓn kh«ng ngõng lý luËn cña chñ nghÜa M¸c. - TiÒn ®Ò lý luËn. Chñ nghÜa M¸c ra ®êi kh«ng chØ xuÊt ph¸t tõ nhu cÇu kh¸ch quan cña lÞch sö mµ cßn lµ kÕt qu¶ cña sù kÕ thõa tinh hoa di s¶n lý luËn cña nh©n lo¹i, trong ®ã trùc tiÕp nhÊt lµ triÕt häc cæ ®iÓn §øc, kinh tÕ chÝnh trÞ cæ ®iÓn Anh vµ chñ nghÜa x· héi kh«ng tëng Ph¸p vµ Anh. TriÕt häc cæ ®iÓn §øc, ®Æc biÖt lµ triÕt häc cña G.W.Ph.Hªghen[4] vµ L.Phoi¬b¾c[5] ®· ¶nh hëng s©u s¾c ®Õn sù h×nh thµnh thÕ giíi quan vµ ph¬ng ph¸p luËn triÕt häc cña chñ nghÜa M¸c. C«ng lao lín cña Hªghen lµ trong khi phª ph¸n ph¬ng ph¸p siªu h×nh, lÇn ®Çu tiªn trong lÞch sö t duy cña nh©n lo¹i, «ng ®· diÔn ®¹t ®îc néi dung cña phÐp biÖn chøng díi d¹ng lý luËn chÆt chÏ th«ng qua mét hÖ thèng c¸c quy luËt, ph¹m trï. Trªn c¬ së phª ph¸n tÝnh chÊt duy t©m thÇn bÝ trong triÕt häc Hªghen, C.M¸c vµ Ph.¡ngghen ®· kÕ thõa phÐp biÖn chøng cña «ng ®Ó x©y dùng lªn phÐp biÖn chøng duy vËt. Víi L.Phoi¬b¾c, C.M¸c vµ Ph.¡ngghen ®· phª ph¸n h¹n chÕ c¶ vÒ ph¬ng ph¸p, c¶ vÒ quan ®iÓm, ®Æc biÖt nh÷ng quan ®iÓm liªn quan ®Õn c¸c vÊn ®Ò x· héi; song, hai «ng còng ®¸nh gi¸ cao vai trß t tëng cña Phoi¬b¾c trong cuéc ®Êu tranh chèng chñ nghÜa duy t©m, t«n gi¸o, kh¼ng ®Þnh giíi tù nhiªn lµ tÝnh thø nhÊt, tån t¹i vÜnh viÔn, kh«ng phô thuéc vµo ý thøc cña con ngêi. Chñ nghÜa duy vËt, v« thÇn cña Phoi¬b¾c ®· t¹o tiÒn ®Ò quan träng cho bíc chuyÓn biÕn cña C.M¸c vµ Ph.¡ngghen tõ thÕ giíi quan duy t©m sang thÕ giíi quan duy vËt - mét tiÒn ®Ò lý luËn cña qu¸ tr×nh chuyÓn tõ lËp trêng chñ nghÜa d©n chñ - c¸ch m¹ng sang lËp trêng chñ nghÜa céng s¶n. -2-
Kinh tÕ chÝnh trÞ cæ ®iÓn Anh víi nh÷ng ®¹i biÓu lín cña nã lµ A.XmÝt[6] vµ §.Ric¸c®«[7] ®· gãp phÇn tÝch cùc vµo qu¸ tr×nh h×nh thµnh quan niÖm duy vËt vÒ lÞch sö cña chñ nghÜa M¸c. A.XmÝt vµ §.Ric¸c®« lµ nh÷ng ngêi cã c«ng lín trong viÖc më ®Çu x©y dùng lý luËn vÒ gi¸ trÞ cña lao ®éng trong lÜnh vùc nghiªn cøu kinh tÕ chÝnh trÞ häc. C¸c «ng ®· ®a ra nh÷ng kÕt luËn quan träng vÒ gi¸ trÞ vµ nguån gèc cña lîi nhuËn, vÒ tÝnh chÊt quan träng hµng ®Çu cña qu¸ tr×nh s¶n xuÊt vËt chÊt, vÒ nh÷ng quy luËt kinh tÕ kh¸ch quan. Song, do nh÷ng h¹n chÕ vÒ ph¬ng ph¸p nªn c¸c nhµ kinh tÕ häc chÝnh trÞ cæ ®iÓn Anh ®· kh«ng thÊy ®îc tÝnh lÞch sö cña gi¸ trÞ; kh«ng thÊy ®îc m©u thuÉn cña hµng ho¸ vµ s¶n xuÊt hµng ho¸; kh«ng thÊy ®îc tÝnh hai mÆt cña s¶n xuÊt hµng ho¸ còng nh kh«ng ph©n biÖt ®îc s¶n xuÊt hµng ho¸ gi¶n ®¬n víi s¶n xuÊt hµng ho¸ t b¶n chñ nghÜa; cha ph©n tÝch ®îc chÝnh x¸c nh÷ng biÓu hiÖn cña gi¸ trÞ trong ph¬ng thøc s¶n xuÊt t b¶n chñ nghÜa. KÕ thõa nh÷ng yÕu tè khoa häc trong lý luËn vÒ gi¸ trÞ lao ®éng vµ nh÷ng t tëng tiÕn bé cña c¸c nhµ kinh tÕ chÝnh trÞ cæ ®iÓn Anh, C.M¸c ®· gi¶i quyÕt nh÷ng bÕ t¾c mµ b¶n th©n c¸c nhµ kinh tÕ chÝnh trÞ cæ ®iÓn Anh ®· kh«ng thÓ vît qua ®îc ®Ó x©y dùng nªn lý luËn vÒ gi¸ trÞ thÆng d, luËn chøng khoa häc vÒ b¶n chÊt bãc lét cña chñ nghÜa t b¶n vµ nguån gèc kinh tÕ dÉn ®Õn sù diÖt vong tÊt yÕu cña chñ nghÜa t b¶n còng nh sù ra ®êi tÊt yÕu cña chñ nghÜa x· héi. Chñ nghÜa x· héi kh«ng tëng ®· cã mét qu¸ tr×nh ph¸t triÓn l©u dµi vµ ®¹t ®Õn ®Ønh cao vµo cuèi thÕ kû XVIII, ®Çu thÕ kû XIX víi c¸c nhµ t tëng tiªu biÓu lµ H. Xanh Xim«ng[8], S. Phuriª[9] vµ R. ¤oen[10]. Chñ nghÜa x· héi kh«ng tëng thÓ hiÖn ®Ëm nÐt tinh thÇn nh©n ®¹o, phª ph¸n m¹nh mÏ chñ nghÜa t b¶n trªn c¬ së v¹ch trÇn c¶nh khèn cïng c¶ vÒ vËt chÊt lÉn tinh thÇn cña ngêi lao ®éng trong nÒn s¶n xuÊt t b¶n chñ nghÜa vµ ®· ®a ra nhiÒu quan ®iÓm s©u s¾c vÒ qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña lÞch sö còng nh dù ®o¸n vÒ nh÷ng ®Æc trng c¬ b¶n cña x· héi t¬ng lai. Song, chñ nghÜa x· héi kh«ng tëng ®· kh«ng luËn chøng ®îc mét c¸ch khoa häc vÒ b¶n chÊt cña chñ nghÜa t b¶n, kh«ng ph¸t hiÖn ®îc quy luËt ph¸t triÓn cña chñ nghÜa t b¶n vµ còng kh«ng nhËn thøc ®îc vai trß, sø mÖnh cña giai cÊp c«ng nh©n víi t c¸ch lµ lùc lîng x· héi cã kh¶ n¨ng xo¸ bá chñ nghÜa t b¶n ®Ó x©y dùng mét x· héi b×nh ®¼ng, kh«ng cã bãc lét. Tinh thÇn nh©n ®¹o vµ nh÷ng quan ®iÓm ®óng ®¾n cña c¸c nhµ chñ nghÜa x· héi kh«ng tëng vÒ lÞch sö, vÒ ®Æc trng cña x· héi t¬ng lai ®· trë thµnh mét trong nh÷ng tiÒn ®Ò lý luËn quan träng cho sù ra ®êi cña lý luËn khoa häc vÒ chñ nghÜa x· héi trong chñ nghÜa M¸c. - TiÒn ®Ò khoa häc tù nhiªn. Cïng víi nh÷ng ®iÒu kiÖn kinh tÕ - x· héi vµ tiÒn ®Ò lý luËn, nh÷ng thµnh tùu khoa häc tù nhiªn còng võa lµ tiÒn ®Ò, luËn cø vµ nh÷ng minh chøng kh¼ng ®Þnh tÝnh ®óng ®¾n vÒ thÕ giíi quan vµ ph¬ng ph¸p luËn cña chñ nghÜa M¸c; trong ®ã, tríc hÕt lµ viÖc ph¸t hiÖn quy luËt b¶o toµn vµ chuyÓn ho¸ n¨ng lîng, ThuyÕt tiÕn ho¸ vµ ThuyÕt tÕ bµo. Quy luËt b¶o toµn vµ chuyÓn ho¸ n¨ng lîng ®· chøng minh khoa häc vÒ sù t¸ch rêi nhau, sù chuyÓn ho¸ lÉn nhau vµ ®îc b¶o toµn cña c¸c h×nh thøc vËn ®éng cña vËt chÊt. ThuyÕt tiÕn ho¸ ®· ®em l¹i c¬ së khoa häc vÒ sù ph¸t sinh, ph¸t triÓn ®a d¹ng bëi tÝnh di truyÒn, biÕn dÞ vµ mèi liªn hÖ h÷u c¬ gi÷a c¸c loµi thùc vËt, ®éng vËt trong qu¸ tr×nh chän läc tù nhiªn. ThuyÕt tÕ bµo lµ mét c¨n cø -3-
khoa häc chøng minh sù thèng nhÊt vÒ mÆt nguån gèc, h×nh th¸i vµ cÊu t¹o vËt chÊt cña c¬ thÓ thùc vËt, ®éng vËt vµ gi¶i thÝch qu¸ tr×nh ph¸t triÓn trong mèi liªn hÖ cña chóng. Quy luËt b¶o toµn vµ chuyÓn ho¸ n¨ng lîng, thuyÕt tiÕn ho¸ vµ thuyÕt tÕ bµo lµ nh÷ng thµnh tùu khoa häc b¸c bá t duy siªu h×nh vµ quan ®iÓm thÇn häc vÒ vai trß cña §Êng S¸ng t¹o; kh¼ng ®Þnh tÝnh ®óng ®¾n quan ®iÓm vÒ thÕ giíi vËt chÊt v« cïng, v« tËn, tù tån t¹i, tù vËn ®éng, tù chuyÓn ho¸; kh¼ng ®Þnh tÝnh khoa häc cña t duy biÖn chøng duy vËt trong nhËn thøc vµ thùc tiÔn. Nh vËy, sù ra ®êi cña chñ nghÜa M¸c lµ hiÖn tîng hîp quy luËt; nã vïa lµ s¶n phÈm cña t×nh h×nh kinh tÕ - x· héi ®¬ng thêi, cña tri thøc nh©n lo¹i thÓ hiÖn trong c¸c lÜnh vùc khoa häc, võa lµ kÕt qu¶ cña n¨ng lùc t duy vµ tinh thÇn nh©n v¨n cña nh÷ng ngêi s¸ng lËp ra nã. b, Giai ®o¹n h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn chñ nghÜa M¸c Giai ®o¹n h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn chñ nghÜa M¸c do C.M¸c vµ Ph.¡ngghen thùc hiÖn diÔn ra tõ nh÷ng n¨m 1842 - 1843 ®Õn nh÷ng n¨m 1847 - 1848; sau ®ã, tõ n¨m 1849 ®Õn n¨m 1895 lµ qu¸ tr×nh ph¸t triÓn s©u s¾c h¬n, hoµn thiÖn h¬n. Trong giai ®o¹n nµy, cïng víi c¸c ho¹t ®éng thùc tiÔn, C.M¸c vµ Ph.¡ngghen ®· nghiªn cøu t tëng cña nh©n lo¹i trªn nhiÒu lÜnh vùc tõ cæ ®¹i cho ®Õn x· héi ®¬ng thêi ®Ó tõng bíc cñng cè, bæ sung vµ hoµn thiÖn quan ®iÓm cña m×nh. Nh÷ng t¸c phÈm nh B¶n th¶o kinh tÕ - triÕt häc n¨m 1844 (C. M¸c, 1844), Gia ®×nh thÇn th¸nh (C.M¸c vµ Ph.¡ngghen, 1845), LuËn c¬ng vÒ Phoi¬b¾c (C. M¸c, 1845), HÖ t tëng §øc (C.M¸c vµ Ph.¡ngghen, 1845 – 1846),… ®· thÓ hiÖn râ nÐt viÖc C.M¸c vµ Ph.¡ngghen kÕ thõa tinh hoa quan diÓm duy vËt vµ phÐp biÖn chøng cña c¸c bËc tiÒn bèi ®Ó x©y dùng thÕ giíi quan duy vËt biÖn chøng vµ phÐp biÖn chøng duy vËt. §Õn t¸c phÈm Sù khèn cïng cña triÕt häc (C.M¸c, 1847) vµ Tuyªn ng«n cña §¶ng Céng s¶n (C.M¸c vµ Ph.¡ngghen, 1848), chñ nghÜa M¸c ®· tr×nh bµy nh mét chØnh thÓ c¸c quan ®iÓm nÒn t¶ng víi ba bé phËn lý luËn cÊu thµnh. Trong t¸c phÈm Sù khèn cïng cña triÕt häc, C. M¸c ®· ®Ò xuÊt nh÷ng nguyªn lý cña chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng, chñ nghÜa x· héi khoa häc vµ bíc ®Çu thÓ hiÖn t tëng vÒ gi¸ trÞ thÆng d. Tuyªn ng«n cña §¶ng Céng s¶n lµ v¨n kiÖn cã tÝnh c¬ng lÜnh ®Çu tiªn cña chñ nghÜa M¸c. Trong t¸c phÈm nµy, c¬ së triÕt häc ®îc thÓ hiÖn s©u s¾c trong sù thèng nhÊt h÷u c¬ víi c¸c quan ®iÓm kinh tÕ vµ c¸c quan ®iÓm chÝnh trÞ - x· héi. Tuyªn ng«n cña §¶ng Céng s¶n lµ t¸c phÈm bíc ®Çu ®· chØ ra nh÷ng quy luËt vËn ®éng cña lÞch sö, thÓ hiÖn t tëng c¬ b¶n vÒ lý luËn h×nh th¸i kinh tÕ – x· héi. Theo t tëng ®ã, s¶n xuÊt vËt chÊt gi÷ vai trß quyÕt ®Þnh sù tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña x· héi; ph¬ng thøc s¶n xuÊt vËt chÊt quyÕt ®Þnh qu¸ tr×nh sinh ho¹t, ®êi sèng chÝnh trÞ vµ ®êi sèng tinh thÇn cña x· héi. Tuyªn ng«n cña §¶ng Céng s¶n còng cho thÊy tõ khi cã giai cÊp th× lÞch sö ph¸t triÓn cña x· héi lµ lÞch sö ®Êu tranh giai cÊp; trong ®Êu tranh giai cÊp, giai cÊp v« s¶n chØ cã thÓ tù gi¶i phãng m×nh nÕu ®ång thêi vµ vÜnh viÔn gi¶i phãng toµn thÓ nh©n lo¹i. Víi nh÷ng quan ®iÓm c¬ b¶n nµy, C.M¸c vµ Ph.¡ngghen ®· s¸ng lËp ra chñ nghÜa duy vËt lÞch sö. VËn dông chñ nghÜa duy vËt lÞch sö vµo viÖc nghiªn cøu toµn diÖn ph¬ng thøc s¶n xuÊt t b¶n chñ nghÜa, C. M¸c ®· ph¸t hiÖn ra r»ng viÖc t¸ch nh÷ng -4-
ngêi s¶n xuÊt nhá khái t liÖu s¶n xuÊt b»ng b¹o lùc lµ khëi ®iÓm cña sù x¸c lËp ph¬ng thøc s¶n xuÊt t b¶n chñ nghÜa. Ngêi lao ®éng kh«ng cßn t liÖu s¶n xuÊt ®Ó tù m×nh thùc hiÖn c¸c ho¹t ®éng lao ®éng, cho nªn, muèn lao ®éng ®Ó cã thu nhËp, ngêi lao ®éng buéc ph¶i b¸n søc lao ®éng cña m×nh cho nhµ t b¶n. Søc lao ®éng ®· trë thµnh mét lo¹i hµng ho¸ ®Æc biÖt, ngêi b¸n nã trë thµnh c«ng nh©n lµm thuª cho nhµ t b¶n. Gi¸ trÞ do lao ®éng cña c«ng nh©n lµm thuª t¹o ra lín h¬n gi¸ trÞ søc lao ®éng cña hä, h×nh thµnh nªn gi¸ trÞ thÆng d nhng nã l¹i kh«ng thuéc vÒ ngêi c«ng nh©n mµ thuéc vÒ ngêi n¾m gi÷ t liÖu s¶n xuÊt - thuéc vÒ nhµ t b¶n. Nh vËy, b»ng viÖc t×m ra nguån gèc cña viÖc h×nh thµnh gi¸ trÞ thÆng d, C. M¸c ®· chØ ra b¶n chÊt cña sù bãc lét t b¶n chñ nghÜa, cho dï b¶n chÊt nµy ®· bÞ che ®Ëy bëi quan hÖ hµng ho¸ - tiÒn tÖ. Lý luËn vÒ gi¸ trÞ thÆng d ®îc C.M¸c vµ Ph.¡ngghen nghiªn cøu vµ tr×nh bµy toµn diÖn, s©u søc trong bé T b¶n[11]. T¸c phÈm nµy kh«ng chØ më ®êng cho sù h×nh thµnh hÖ thèng lý luËn kinh tÕ chÝnh trÞ míi trªn lËp trêng giai cÊp v« s¶n mµ cßn cñng cè, ph¸t triÓn quan ®iÓm duy vËt lÞch sö mét c¸ch v÷ng ch¾c th«ng qua lý luËn vÒ h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi. Lý luËn nµy ®· tr×nh bµy hÖ thèng c¸c quy luËt vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña x· héi, cho thÊy sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn Êy lµ mét qu¸ tr×nh lÞch sö - tù nhiªn th«ng qua sù t¸c ®éng biÖn chøng gi÷a lùc lîng s¶n xuÊt vµ quan hÖ s¶n xuÊt; gi÷a c¬ së h¹ tÇng vµ kiÕn tróc thîng tÇng. Lý luËn h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi ®· lµm cho chñ nghÜa duy vËt vÒ lÞch sö kh«ng cßn lµ mét gi¶ thuyÕt, mµ lµ mét nguyªn lý ®· ®îc chøng minh mét c¸ch khoa häc[12;166]. Bé T b¶n cña C. M¸c còng lµ t¸c phÈm chñ yÕu vµ c¬ b¶n ®îc tr×nh bµy ®ång nghÜa víi khoa häc x· héi[12;166] th«ng qua viÖc lµm s¸ng tá quy luËt h×nh thanh, ph¸t triÓn vµ diÖt vong tÊt yÕu cña chñ nghÜa t b¶n; sù thay thÕ chñ nghÜa t b¶n b»ng chñ nghÜa x· héi vµ sø mÖnh lÞch sö cña giai cÊp c«ng nh©n víi t c¸ch lµ lùc lîng x· héi thùc hiÖn sù thay thÕ Êy. T tëng duy vËt vÒ lÞch sö, vÒ c¸ch m¹ng v« s¶n tiÕp tôc ®îc ph¸t triÓn trong t¸c phÈm Phª ph¸n c¬ng lÜnh G«ta C. M¸c (1875). Trong t¸c phÈm nµy, nh÷ng vÊn ®Ò vÒ nhµ níc chuyªn chÝnh v« s¶n, vÒ thêi kú qu¸ ®é tõ chñ nghÜa t b¶n lªn chñ nghÜa x· héi, nh÷ng giai ®o¹n trong qu¸ tr×nh x©y dùng chñ nghÜa céng s¶n,… ®· ®îc ®Ò cËp víi t c¸ch lµ c¬ së khoa häc cho lý luËn c¸ch m¹ng cña giai cÊp v« s¶n trong c¸c ho¹t ®éng híng ®Õn t¬ng lai. c, Giai ®o¹n b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn chñ nghÜa M¸c - Bèi c¶nh lÞch sö vµ nhu cÇu b¶o vÖ, ph¸t triÓn chñ nghÜa M¸c. Nh÷ng n¨m cuèi thÕ kû XIX - ®Çu thÕ kû XX, chñ nghÜa t b¶n ®· bíc sang mét giai ®o¹n míi lµ giai ®o¹n chñ nghÜa ®Õ quèc. B¶n chÊt bãc lét vµ thèng trÞ cña chñ nghÜa t b¶n ngµy cµng béc lé râ nÐt; m©u thuÉn trong lßng x· héi t b¶n ngµy cµng s©u s¾c mµ ®iÓn h×nh lµ m©u thuÉn giai cÊp gi÷a v« s¶n vµ t s¶n. T¹i c¸c níc thuéc ®Þa, cuéc ®Êu tranh chèng chñ nghÜa ®Õ quèc t¹o nªn sù thèng nhÊt gi÷a c¸ch m¹ng gi¶i phãng d©n téc víi c¸ch m¹ng v« s¶n, gi÷a nh©n d©n c¸c níc thuéc ®Þa víi giai cÊp c«ng nh©n ë chÝnh quèc. Trung t©m cña c¸c cuéc ®Êu tranh c¸ch m¹ng giai ®o¹n nµy lµ níc Nga. Giai cÊp v« s¶n vµ nh©n d©n lao ®éng Nga díi sù l·nh ®¹o cña §¶ng B«nsªvÝch ®· trë thµnh ngän cê ®Çu cña c¸ch m¹ng thÕ giíi. -5-
Trong giai ®o¹n nµy, cïng sù ph¸t triÓn cña nÒn ®¹i c«ng nghiÖp t b¶n chñ nghÜa lµ sù ph¸t triÓn m¹nh mÏ cña khoa hoc tù nhiªn. Mét sè nhµ khoa häc tù nhiªn, ®Æc biÖt trong lÜnh vùc vËt lý häc, do bÊp bªnh vÒ ph¬ng ph¸p luËn triÕt häc duy vËt nªn r¬i vµo t×nh tr¹ng khñng ho¶ng vÒ thÕ giíi quan. Sù khñng ho¶ng nµy bÞ chñ nghÜa duy t©m lîi dông, g©y ¶nh hëng trùc tiÕp ®Õn nhËn thøc vµ hµnh ®éng cña c¸c phong trµo c¸ch m¹ng. §©y còng lµ thêi kú chñ nghÜa M¸c ®îc truyÒn b¸ réng r·i vµo níc Nga. §Ó b¶o vÖ ®Þa vÞ vµ lîi Ých cña giai cÊp t s¶n, nh÷ng trµo lu t tëng nh chñ nghÜa kinh nghiÖm phª ph¸n, chñ nghÜa thùc dông, chñ nghÜa xÐt l¹i,… ®· mang danh ®æi míi chñ nghÜa M¸c ®Ó xuyªn t¹c vµ phñ nhËn chñ nghÜa M¸c. Trong bèi c¶nh nh vËy, thùc tiÔn míi ®Æt ra nhu cÇu ph¶i ph©n tÝch, kh¸i qu¸t nh÷ng thµnh tùu míi cña sù ph¸t triÓn khoa häc tù nhiªn nh»m tiÕp tôc ph¸t triÓn thÕ giíi quan vµ ph¬ng ph¸p luËn khoa häc cña chñ nghÜa M¸c; ph¶i thùc hiÖn cuéc ®Êu tranh lý luËn ®Ó chèng sù xuyªn t¹c vµ tiÕp tôc ph¸t triÓn chñ nghÜa M¸c trong ®iÒu kiÖn lÞch sö míi. Ho¹t ®éng cña Lªnin ®· ®¸p øng ®îc nhu cÇu lÞch sö nµy. - Vai trß cña V.I. Lªnin ®èi víi viÖc b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn chñ nghÜa M¸c. Qu¸ tr×nh V.I. Lªnin b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn chñ nghÜa M¸c cã thÓ chia thµnh ba thêi kú, t¬ng øng víi ba nhu cÇu c¬ b¶n kh¸c nhau cña thùc tiÔn, ®ã lµ thêi kú tõ 1893 ®Ðn 1907; thêi kú tõ 1907 ®Õn 1917; thêi kú tõ sau khi C¸ch m¹ng x· héi chñ nghÜa Th¸ng Mêi Nga thµnh c«ng 1917 ®Õn khi Lªnin tõ trÇn (1924). Nh÷ng n¨m 1893 - 1907 lµ nh÷ng n¨m V.I. Lªnin tËp trung chèng ph¸i d©n tuý[13]. T¸c phÈm Nh÷ng "ngêi b¹n d©n lµ thÕ nµo" vµ hä ®Êu tranh chèng nh÷ng ngêi d©n chñ - x· héi ra sao? (1894) cña V.I. Lªnin võa phª ph¸n tÝnh chÊt duy t©m vµ nh÷ng sai lÇm nghiªm träng cña ph¸i nµy khi nhËn thøc nh÷ng vÊn ®Ò vÒ lÞch sö - x· héi, võa v¹ch ra ý ®å cña hä khi muèn xuyªn t¹c chñ nghÜa M¸c b»ng c¸ch xo¸ nhoµ ranh giíi gi÷a phÐp biÖn chøng duy vËt cña chñ nghÜa M¸c víi phÐp biÖn chøng duy t©m cña Hªghen. Trong t¸c phÈm nµy V.I. Lªnin còng ®· ®a ra nhiÒu t tëng vÒ tÇm quan träng cña lý luËn, cña thùc tiÔn vµ mèi quan hÖ gi÷a lý luËn vµ thùc tiÔn. Còng trong nh÷ng n¨m nµy, trong t¸c phÈm Lµm g×? (1902) V.I.Lªnin ®· ph¸t triÓn quan ®iÓm cña chñ nghÜa M¸c vÒ c¸c h×nh thøc ®Êu tranh giai cÊp cña giai cÊp v« s¶n tríc khi giµnh chÝnh quyÒn. V.I. Lªnin ®· ®Ò cËp nhiÒu ®Õn ®Êu tranh kinh tÕ, ®Êu tranh chÝnh trÞ, ®Êu tranh t tëng; ®Æc biÖt, «ng nhÊn m¹nh ®Õn qu¸ tr×nh h×nh thµnh hÖ t tëng cña giai cÊp v« s¶n. Cuéc c¸ch m¹ng Nga 1905 - 1907 thÊt b¹i. Thùc tiÔn cuéc c¸ch m¹ng nµy ®îc V.I.Lªnin tæng kÕt trong t¸c phÈm kinh ®iÓn mÉu mùc Hai s¸ch lîc cña ®¶ng d©n chñ – x· héi trong c¸ch m¹ng d©n chñ (1905). ë ®©y, chñ nghÜa M¸c ®· ®îc ph¸t triÓn s©u s¾c nh÷ng vÊn ®Ò vÒ ph¬ng ph¸p c¸ch m¹ng, nh©n tè chñ quan vµ nhan tè kh¸ch quan, vai trß cña quÇn chóng nh©n d©n, vai trß cña c¸c ®¶ng chÝnh trÞ,… trong c¸ch m¹ng t s¶n giai ®o¹n ®Õ quèc chñ nghÜa. Nh÷ng n¨m 1907 - 1917 lµ nh÷ng n¨m trong nghiªn cøu vËt lý häc ®· diÔn ra cuéc khñng ho¶ng vÒ thÕ giíi quan. §iÒu nµy t¸c ®éng kh«ng nhá ®Õn viÖc xuÊt hiÖn nhiÒu t tëng duy t©m theo quan ®iÓm cña chñ nghÜa Makh¬[14] vµ phñ nhËn chñ nghÜa M¸c. V.I. Lªnin ®· tæng kÕt toµn bé thµnh tùu khoa häc tù nhiªn cuèi thÕ kû XIX, ®Çu thÕ kû XX; tæng kÕt nh÷ng sù kiÖn lÞch sö giai ®o¹n -6-
nµy ®Ó viÕt t¸c phÈm Chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa kinh nghiÖm phª ph¸n (1909). B»ng viÖc ®a ra ®Þnh nghÜa kinh ®iÓn vÒ vËt chÊt, mèi quan hÖ gi÷a vËt chÊt vµ ý thøc, gi÷a tån t¹i x· héi vµ ý thøc x· héi, nh÷ng nguyªn t¾c cña nhËn thøc,… V.I. Lªnin ®· kh«ng chØ b¶o vÖ rÊt thµnh c«ng mµ cßn ph¸t triÓn chñ nghÜa M¸c lªn mét tÇm cao míi. ViÖc b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn nµy cßn thÓ hiÖn râ nÐt ë t tëng cña V.I. Lªnin vÒ nguån gèc lÞch sö, b¶n chÊt vµ kÕt cÊu cña chñ nghÜa M¸c trong t¸c phÈm Ba nguån gèc vµ ba bé phËn cÊu thµnh chñ nghÜa M¸c (1913), vÒ phÐp biÖn chøng trong Bót ký triÕt häc (1914 - 1916), vÒ nhµ níc chuyªn chÝnh v« s¶n, b¹o lùc c¸ch m¹ng, vai trß cña §¶ng Céng s¶n vµ con ®êng x©y dùng chñ nghÜa x· héi trong Nhµ níc vµ c¸ch m¹ng (1917),… C¸ch m¹ng Th¸ng Mêi Nga n¨m 1917 thµnh c«ng ®· më ra mét thêi ®¹i míi - thêi ®¹i qu¸ ®é tõ chñ nghÜa t b¶n lªn chñ nghÜa x· héi trªn ph¹m vi toµn cÇu. Sù kiÖn nµy lµm n¶y sinh nh÷ng nhu cÇu míi vÒ lý luËn mµ thêi C.M¸c, Ph.¡ngghen cha ®îc ®Æt ra. V.I. Lªnin ®· tæng kÕt thùc tiÔn c¸ch m¹ng cña quÇn chóng nh©n d©n, tiÕp tôc b¶o vÖ phÐp biÖn chøng m¸cxÝt, ®Êu tranh kh«ng khoan nhîng chèng chñ nghÜa chiÕt trung, thuyÕt nguþ biÖn ®ång thêi ph¸t triÓn chñ nghÜa M¸c vÒ nh©n tè quyÕt ®Þnh th¾ng lîi cña mét chÕ ®é x· héi, vÒ giai cÊp, vÒ hai nhiÖm vô c¬ b¶n cña giai cÊp v« s¶n, vÒ chiÕn lîc vµ s¸ch lîc cña c¸c ®¶ng v« s¶n trong ®iÒu kiÖn lÞch sö míi, vÒ thêi kú qu¸ ®é, vÒ kÕ ho¹ch x©y dùng chñ nghÜa x· héi theo chÝnh s¸ch kinh tÕ míi (NEP),v.v…qua mét lo¹t c¸c t¸c phÈm næi tiÕng nh: BÖnh Êu trÜ "t¶ khuynh" trong phong trµo céng s¶n 1920, L¹i bµn vÒ c«ng ®oµn, vÒ t×nh h×nh tríc m¾t vµ vÒ nh÷ng sai lÇm cña c¸c ®ång chÝ T¬rètxki vµ Bukharin (1921), vÒ chÝnh s¸ch kinh tÕ míi (1921), Bµn vÒ thuÕ l¬ng thùc (1921),v.v… Víi nh÷ng cèng hiÕn to lín ë c¶ ba bé phËn lý luËn cÊu thµnh chñ nghÜa M¸c, tªn tuæi cña V.I. Lªnin ®· g¾n liÒn víi chñ nghÜa M¸c, ®¸nh dÊu bíc ph¸t triÓn toµn diÖn cña chñ nghÜa M¸c thµnh chñ nghÜa M¸c - Lªnin. d, Chñ nghÜa M¸c-Lªnin vµ thùc tiÔn phong trµo c¸ch m¹ng thÕ giíi. Chñ nghÜa M¸c ra ®êi ¶nh hëng lín lao ®Õn phong trµo céng s¶n vµ c«ng nh©n quèc tÕ. Cuéc c¸ch m¹ng Th¸ng Ba n¨m 1871 ë Ph¸p cã thÓ coi lµ sù kiÓm nghiÖm vÜ ®¹i ®èi víi t tëng chñ nghÜa M¸c. LÇn ®Çu tiªn trong lich sö nh©n lo¹i, mét nhµ níc kiÓu míi - nhµ níc chuyªn chÝnh v« s¶n (C«ng x· Pari) ®îc thµnh lËp. Th¸ng T¸m n¨m 1903, chÝnh ®¶ng v« s¶n ®Çu tiªn cña giai cÊp v« s¶n ®îc x©y dùng theo t tëng cña chñ nghÜa M¸c - §¶ng B«nsªvÝch Nga. §¶ng ®· l·nh ®¹o cuéc c¸ch m¹ng 1905 ë Nga nh thùc hiÖn mét cuéc diÔn tËp ®èi víi sù nghiÖp l©u dµi cña giai cÊp v« s¶n. Th¸ng Mêi n¨m 1917, cuéc c¸ch m¹ng x· héi chñ nghÜa cña giai cÊp v« s¶n th¾ng lîi më ra mét kû nguyªn míi cho nh©n lo¹i, chøng minh tÝnh hiÖn thùc cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin trong lÞch sö. N¨m 1919 Quèc tÕ Céng s¶n ®îc thµnh lËp; n¨m 1922, Liªn bang Céng hoµ x· héi chñ nghÜa X«viÕt ra ®êi ®¸nh dÊu sù liªn minh giai cÊp v« s¶n trong nhiÒu quèc gia. Víi søc m¹nh cña liªn minh, c«ng cuéc chèng ph¸t-xÝt trong ChiÕn tranh thÕ giíi lÇn thø II kh«ng chØ b¶o vÖ ®îc thµnh qu¶ cña giai cÊp v« s¶n mµ cßn ®a chñ nghÜa x· héi ph¸t triÓn ra ngoµi biªn giíi Liªn bang X« viÕt Liªn X«, h×nh thµnh nªn céng ®ång c¸c níc x· héi chñ nghÜa do Liªn X« dÉn -7-
®Çu, víi c¸c thµnh viªn nh M«ng Cæ, Ba Lan, Rumani, Hunggari, ViÖt Nam, TiÖp Kh¾c, Nam T, Anbani, Bungari, Céng hoµ d©n chñ nh©n d©n TriÒu Tiªn, Céng hoµ d©n chñ §øc, Trung Quèc, Cu Ba. Sù kiÖn nµy ®· lµm cho chñ nghÜa t b¶n kh«ng cßn lµ hÖ thèng duy nhÊt mµ song song tån t¹i lµ mét hÖ thèng chÝnh trÞ x· héi ®èi lËp víi nã c¶ vÒ b¶n chÊt vµ môc ®Ých hµnh ®éng. Nh÷ng sù kiÖn trªn ®· cæ vò m¹nh mÏ phong trµo c¸ch m¹ng cña giai cÊp c«ng nh©n toµn thÕ giíi; thøc tØnh, cæ vò m¹nh mÏ phong trµo ®Êu tranh gi¶i phãng cña nh©n d©n c¸c níc thuéc ®Þa. Vai trß ®Þnh híng cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin ®· ®em l¹i nh÷ng thµnh qu¶ lín lao cho sù nghiÖp v× hoµ b×nh, ®éc lËp d©n téc, d©n chñ vµ tiÕn bé x· héi. Song, do nhiÒu nguyªn nh©n kh¸ch quan vµ chñ quan, nªn tõ cuèi nh÷ng n¨m 80 cña thÕ kû XX, hÖ thèng x· héi chñ nghÜa bÞ khñng ho¶ng vµ r¬i vµo giai ®o¹n tho¸i trµo. Nhng ngay c¶ khi hÖ thèng x· héi chñ nghÜa bÞ khñng ho¶ng vµ r¬i vµo giai ®o¹n tho¸i trµo th× t tëng x· héi chñ nghÜa vÉn tån t¹i trªn ph¹m vi toµn cÇu; quyÕt t©m x©y dùng thµnh c«ng chñ nghÜa x· héi vÉn ®îc kh¼ng ®Þnh ë nhiÒu quèc gia vµ chiÒu híng ®i theo con ®êng x· héi chñ nghÜa vÉn lan réng ë c¸c níc khu vùc Mü Latinh. §Æc ®iÓm cña thêi ®¹i ngµy nay lµ sù biÕn ®æi nhanh chãng vµ ®a d¹ng c¸c mÆt cña ®êi sèng x· héi do c¸ch m¹ng khoa häc - c«ng nghÖ ®em l¹i. ThÕ nhng, cho dï x· héi biÕn ®æi nhanh chãng vµ ®a d¹ng ®Õn ®©u th× b¶n chÊt cña ph¬ng thøc s¶n xuÊt t b¶n chñ nghÜa vÉn kh«ng thay ®æi. ChÝnh v× v©y, ®Ó b¶o vÖ thµnh qu¶ cña chñ nghÜa x· héi mµ trÝ tuÖ, må h«i, x¬ng m¸u cña nhiÒu thÕ hÖ míi t¹o dùng ®îc; ®Ó cã nh÷ng bíc ph¸t triÓn vît bËc trong sù nghiÖp gi¶i phãng con ngêi th× viÖc b¶o vÖ, kÕ thõa, ph¸t triÓn chñ nghÜa M¸c - Lªnin vµ ®æi míi c«ng cuéc x©y dùng chñ nghÜa x· héi trë thµnh vÊn ®Ò cÊp b¸ch trªn c¶ ph¬ng diÖn lý luËn vµ thùc tiÔn. §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam nhËn ®Þnh: "Chñ nghÜa t b¶n hiÖn ®¹i ®ang n¾m u thÕ vÒ vèn, khoa häc vµ c«ng nghÖ, thÞ trêng, song kh«ng thÓ kh¾c phôc næi nh÷ng m©u thuÉn vèn cã. C¸c quèc gia ®éc lËp ngµy cµng t¨ng cêng cuéc ®Êu tranh ®Ó tù lùa chän vµ quyÕt ®Þnh con ®êng ®i cña m×nh. Chñ nghÜa x· héi trªn thÕ giíi, tõ nh÷ng bµi häc thµnh c«ng vµ thÊt b¹i còng nh tõ kh¸t väng vµ sùthøc tØnh cña c¸c d©n téc, cã ®iÒu kiÖn vµ kh¶ n¨ng t¹o ra nh÷ng bíc tiÕn míi. Theo quy luËt tiÕn ho¸ cña lÞch sö, loµi ngêi nhÊt ®Þnh sÏ tiÕn tíi chñ nghÜa x· héi"[15;13-14]. Theo quan ®iÓm cña §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: viÖc kh¼ng ®Þnh lÊy chñ nghÜa M¸c - Lªnin, t tëng Hå ChÝ Minh lµm nÒn t¶ng t tëng, kim chØ nam cho hµnh ®éng lµ bíc ph¸t triÓn quan träng trong nhËn thøc vµ t duy lý luËn[15;84]. Nh÷ng thµnh tùu mµ d©n téc ViÖt Nam ®· ®¹t ®îc trong chiÕn tranh vÖ quèc, trong hoµ b×nh, x©y dùng vµ trong sù nghiÖp ®æi míi ®Òu b¾t nguån tõ chñ nghÜa M¸c - Lªnin, t tëng Hå ChÝ Minh. V× vËy, "ph¶i kiªn ®Þnh môc tiªu ®éc lËp d©n téc vµ chñ nghÜa x· héi trªn nÒn t¶ng chñ nghÜa M¸c - Lªnin vµ t táng Hå ChÝ Minh[16;19] ; ph¶i "VËn dông vµ ph¸t triÓn s¸ng t¹o chñ nghÜa M¸c - Lªnin, t táng Hå ChÝ Minh trong ho¹t ®éng cña §¶ng. Thêng xuyªn tæng kÕt thùc tiÔn, bæ sung, ph¸t triÓn lý luËn, gi¶i quyÕt ®óng ®¾n nh÷ng vÊn ®Ò do cuéc sèng ®Æt ra"[16;131]. II. ®èi tîng, môc ®Ých vµ yªu cÇu vÒ ph¬ng ph¸p -8-
häc tËp, nghiªn cøu m«n häc nh÷ng nguyªn lý c¬ b¶n cña chñ nghÜa m¸c – lªnin 1. §èi tîng vµ môc ®Ých cña viÖc häc tËp, nghiªn cøu - §èi tîng cña viÖc häc tËp, nghiªn cøu m«n häc "Nh÷ng nguyªn lý c¬ b¶n cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin" lµ nh÷ng quan ®iÓm c¬ b¶n, nÒn t¶ng vµ mang tÝnh ch©n lý bªn v÷ng cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin trong ph¹m vi ba bé phËn lý luËn cÊu thµnh nã. Trong ph¹m vi lý luËn triÕt häc cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin, ®ã lµ nh÷ng nguyªn lý c¬ b¶n vÒ thÕ giíi quan vµ ph¬ng ph¸p luËn chung nhÊt, bao gåm nh÷ng nguyªn lý cña chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng víi t c¸ch lµ h¹t nh©n lý luËn cña thÕ giíi quan khoa häc; phÐp biÖn chøng duy vËt víi t c¸ch lµ khoa häc vÒ mèi liªn hÖ phæ biÕn vµ sù ph¸t triÓn, vÒ nh÷ng quy luËt chung nhÊt cña sù vËn ®éng, ph¸t triÓn cña tù nhiªn, x· héi, t duy; chñ nghÜa duy vËt lÞch sö víi t c¸ch lµ sù vËn dông nh÷ng nguyªn lý cña chñ nghÜa duy vËt vµ phÐp biÖn chøng vµo viÖc nghiªn cøu ®êi sèng x· h«i. Trong ph¹m vi lý luËn kinh tÕ chÝnh trÞ cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin, ®ã lµ häc thuyÕt gi¸ trÞ (gi¸ trÞ lao ®éng); häc thuyÕt gi¸ trÞ thÆng d; häc thuyÕt vÒ chñ nghÜa t b¶n ®éc quyÒn vµ chñ nghÜa t b¶n ®éc quyÒn nhµ níc; kh¸i qu¸t nh÷ng quy luËt kinh tÕ c¬ b¶n cña ph¬ng thøc s¶n xuÊt t b¶n chñ nghÜa tõ giai ®o¹n h×nh thµnh ®Õn giai ®o¹n ph¸t triÓn cao cña nã. Trong ph¹m vi chñ nghÜa x· héi khoa häc, ®ã lµ sø mÖnh lÞch sö cña giai cÊp c«ng nh©n vµ tiÕn tr×nh c¸ch m¹ng x· héi chñ nghÜa; nh÷ng vÊn ®Ò cã tÝnh quy luËt cña qu¸ tr×nh h×nh thµnh, ph¸t triÓn h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi céng s¶n chñ nghÜa vµ nh÷ng ®Þnh híng cho ho¹t ®éng cña giai cÊp c«ng nh©n trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn sø mÖnh lÞch sö cña m×nh. - Môc ®Ých cña viÖc häc tËp, nghiªn cøu m«n häc "Nh÷ng nguyªn lý c¬ b¶n cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin" lµ: n¾m v÷ng nh÷ng quan ®iÓm khoa hoc, c¸ch m¹ng, nh©n v¨n cña chñ nghÜa M¸c- Lªnin; hiÓu râ c¬ së lý luËn quan träng nhÊt cña t tëng Hå ChÝ Minh, ®êng lèi c¸ch m¹ng cña §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam, nÒn t¶ng t tëng cña §¶ng; trªn c¬ së ®ã x©y dùng thÕ giíi quan, ph¬ng ph¸p luËn khoa häc, nh©n sinh quan c¸ch m¹ng, x©y dùng niÒm tin vµ lý tëng c¸ch m¹ng; vËn dông s¸ng t¹o nã trong ho¹t ®éng nhËn thøc vµ thùc tiÔn, trong rÌn luyÖn vµ tu dìng ®¹o ®øc, ®¸p øng yªu cÇu cña con ngêi ViÖt Nam trong sù nghiÖp b¶o vÖ Tæ quèc vµ x©y dùng thµnh c«ng chñ nghÜa x· héi. 2. Mét sè yªu cÇu c¬ b¶n vÒ ph¬ng ph¸p häc tËp, nghiªn cøu Qu¸ tr×nh häc tËp, nghiªn cøu nh÷ng nguyªn lý c¬ b¶n cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin cÇn thùc hiÖn ®îc mét sè yªu cÇu c¬ b¶n sau ®©y: Thø nhÊt, nh÷ng luËn ®iÓm cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin ®îc thÓ hiÖn trong nh÷ng bèi c¶nh cô thÓ kh¸c nhau, nh»m gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò cô thÓ kh¸c nhau nªn h×nh thøc thÓ hiÖn t tëng còng kh¸c nhau. V× vËy, häc tËp, nghiªn cøu nh÷ng nguyªn lý c¬ b¶n cña ch nghÜa M¸c - Lªnin cÇn ph¶i hiÓu ®óng tinh thÇn, thùc chÊt cña nã; chèng xu híng kinh viÖn, gi¸o ®iÒu. Thø hai, sù h×nh thµnh, ph¸t triÓn nh÷ng luËn ®iÓm cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin lµ mét qu¸ tr×nh. Trong qu¸ tr×nh Êy, nh÷ng luËn ®iÓm cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin cã quan hÖ mËt thiÕt víi nhau, bæ sung, hç trî nhau. V× vËy, häc tËp, nghiªn cøu mçi luËn ®iÓm cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin ph¶i ®Æt cóng trong mèi -9-
liªn hÖ víi c¸c luËn ®iÓm kh¸c, ë c¸c bé phËn cÊu thµnh kh¸c ®Ó thÊy sù thèng nhÊt trong tÝnh ®a d¹ng vµ nhÊt qu¸n cña mçi t tëng nãi riªng, cña toµn bé chñ nghÜa M¸c nãi chung. Thø ba, häc tËp, nghiªn cøu nh÷ng nguyªn lý c¬ b¶n cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin ®Ó hiÓu râ c¬ së lý luËn quan träng nhÊt cña t tëng Hå ChÝ Minh, ®êng lèi c¸ch m¹ng cña §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam, nÒn t¶ng t tëng cña §¶ng. V× vËy, ph¶i g¾n nh÷ng luËn ®iÓm cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin víi thùc tiÔn c¸ch m¹ng ViÖt Nam vµ thùc tiÔn thêi ®¹i ®Ó thÊy sù vËn dông s¸ng t¹o chñ nghÜa M¸c-Lªnin mµ Chñ tÞch Hå ChÝ Minh vµ §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam ®· thùc hiÖn trong tõng giai ®o¹n lÞch sö. Thø t, häc tËp, nghiªn cøu nh÷ng nguyªn lý c¬ b¶n cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin ®Ó ®¸p øng nh÷ng yªu cÇu cña con ngêi ViÖt Nam trong giai ®o¹n míi. V× vËy, qu¸ tr×nh häc tËp, nghiªn cøu ®ång thêi còng ph¶i lµ qu¸ tr×nh gi¸o dôc, tù gi¸o duc, tu dìng vµ rÌn luyÖn tõng bíc hoµn thiÖn m×nh trong ®êi sèng c¸ nh©n còng nh trong ®êi sèng céng ®ång x· héi. Thø n¨m, chñ nghÜa M¸c - Lªnin kh«ng ph¶i lµ mét hÖ thèng lý luËn khÐp kÝn nhÊt thµnh bÊt biÕn, mµ tr¸i l¹i ®ã lµ hÖ thèng lý luËn kh«ng ngõng ph¸t triÓn trªn c¬ së ph¸t triÓn cña thùc tiÔn thêi ®¹i. V× vËy, qu¸ tr×nh häc tËp, nghiªn cøu nh÷ng nguyªn lý c¬ b¶n cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin ®ång thêi còng ph¶i lµ qu¸ tr×nh tæng kÕt, ®óc kÕt kinh nghiÖm ®Ó gãp phÇn ph¸t triÓn tÝnh khoa häc vµ tÝnh nh©n v¨n vèn cã cña nã; mÆt kh¸c viÖc häc tËp, nghiªn cøu c¸c nguyªn lý c¬ b¶n cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin còng cÇn ph¶i ®Æt nã trong lÞch sö ph¸t triÓn t tëng nh©n lo¹i bëi nã lµ sù kÕ thõa vµ ph¸t triÓn nh÷ng tinh hoa cña lÞch sö ®ã trong nh÷ng ®iÒu kiÖn lÞch sö míi. Mét sè yªu cÇu trªn thèng nhÊt biÖn chøng víi nhau, gióp cho qu¸ tr×nh häc tËp, nghiªn cøu kh«ng chØ kÕ thõa ®îc tinh hoa cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin mµ quan träng h¬n, nã gióp ngêi häc tËp, nghiªn cøu vËn dông ®îc tinh hoa Êy trong c¸c ho¹t ®éng nhËn thøc vµ thùc tiÔn. Chó thÝch cña ch¬ng nhËp m«n 1. C. M¸c (Karl Marx, 1818 - 1883). Nhµ lý luËn, nhµ chÝnh trÞ, nhµ triÕt häc duy vËt biÖn chøng, nhµ kinh tÕ häc chÝnh trÞ, ngêi s¸ng lËp ra chñ nghÜa x· héi khoa häc, l·nh tô cña giai cÊp v« s¶n quèc tÕ; ngêi §øc. 2. Ph. ¡ngghen (Friedrich Engels, 1820 - 1895). Nhµ lý luËn, nhµ chÝnh trÞ, nhµ triÕt häc duy vËt biÖn chøng, l·nh tô cña giai cÊp v« s¶n quèc tÕ, ngêi cïng C.M¸c s¸ng lËp ra chñ nghÜa x· héi khoa häc; ngêi §øc. 3. V.I. Lªnin (Vladimir Ilich Lenin, 1870 - 1924). Nhµ lý luËn, nhµ chÝnh trÞ, nhµ triÕt häc duy vËt biÖn chøng, ngêi b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn chñ nghÜa M¸c trong thêi ®¹i ®Õ quèc chñ nghÜa, ngêi s¸ng lËp ra §¶ng Céng s¶n Liªn X« vµ Nhµ bíc X«viÕt, l·nh tô cña giai cÊp v« s¶n Nga vµ giai cÊp v« s¶n quèc tÕ; ngêi Nga. 4. G. Hªghen (George Wilhelm Pridrich Hegel, 1770 - 1831). Gi¸o s triÕt häc, nhµ triÕt häc duy t©m kh¸ch quan, ®¹i biÓu tiªu biÓu cho triÕt häc cæ ®iÓn §øc. 5. L. Phoi¬b¾c (Ludwig Feuerbach, 1804 - 1872). Gi¸o s triÕt häc, nhµ triÕt häc duy vËt, ngêi §øc. 6. A. XmÝt (Adam Smith, 1723 - 1790). Gi¸o s l«gic häc, gi¸o s triÕt häc - 10 -
®¹o ®øc, nhµ kinh tÕ häc; ngêi Anh. 7. §. Ric¸c®« (David Ricardo, 1772 - 1823). Nhµ kinh tÕ häc ngêi Anh. 8. H. Xanh Xim«ng (Claude Henri de Rouvroy Saint Simon, 1760 - 1825). Nhµ triÕt häc, nhµ kinh tÕ häc, nhµ ho¹t ®éng x· héi kh«ng tëng; ngêi Ph¸p. 9. S. Phuriª (Charles Fourier, 1772 - 1837). Nhµ triÕt häc, nhµ kinh tÕ häc, nhµ ho¹t ®éng x· héi kh«ng tëng; ngêi Ph¸p. 10. R. ¤oen (Robert Owen, 1771 - 1858). Nhµ ho¹t ®éng x· héi kh«ng t- ëng, chñ c«ng xëng b«ng sîi; ngêi Anh. 11. T b¶n: T¸c phÈm chñ yÕu cña C.M¸c vÒ Kinh tÕ häc chÝnh trÞ, gåm 4 quyÓn, lµ sù nghiÖp cña c¶ cuéc ®êi C.M¸c vµ mét phÇn quan träng trong cuéc ®êi Ph.¡ngghen. C.M¸c b¾t ®Çu viÕt T b¶n vµo nh÷ng n¨m 40 cña thÕ kû XIX vµ tiÕp tôc thùc hiÖn cho ®Õn khi mÊt (1883). QuyÓn I cña T b¶n in vµo nh÷ng n¨m 1867. Sau khi C.M¸c qua ®êi, Ph.¡ngghen ®· biªn tËp vµ cho xuÊt b¶n quyÓn II n¨m 1885, quyÓn III n¨m 1894. QuyÓn IV kh«ng xuÊt b¶n ®îc khi Ph.¡ngghen cßn sèng. ViÖn M¸c - Lªnin cña Liªn X« biªn tËp vµ xuÊt b¶n quyÓn nµy vµo nh÷ng n¨m 50 cña thÕ kû XX. 12. Xem V.I. Lªnin: Toµn tËp, Nxb TiÕn bé, M¸txc¬va, 1974, t.1. 13. Ph¸i d©n tuý: Ph¸i theo hÖ t tëng t s¶n duy t©m, ®¹i diÖn lµ Mikhailèpxki, Bakumin, Plªkhanèp. VÒ x· héi, ph¸i d©n tuý kh«ng thÊy vai trß cña quÇn chóng nh©n d©n, vai trß cña liªn minh c«ng - n«ng vµ vai trß cña c¸ch m¹ng v« s¶n; hä tuyÖt ®èi ho¸ vai trß cña c¸ nh©n, lÊy c«ng x· n«ng th«n lµ h¹t nh©n cña chñ nghÜa x· héi, n«ng d©n díi sù l·nh ®¹o cña trÝ trøc lµ ®éng lùc chÝnh cña c¸ch m¹ng vµ chñ tr¬ng ®Êu tranh díi d¹ng khñng bè c¸ nh©n. 14. Chñ nghÜa Makh¬: HÖ t tëng do Makh¬ - nhµ vËt lý häc vµ triÕt häc duy t©m chñ quan, ngêi ¸o - lµ ®¹i biÓu. Makh¬ phñ nhËn tÝnh kh¸ch quan cña thÕ giíi vËt chÊt, quan niÖm c¸c d¹ng tån t¹i cña vËt chÊt chØ lµ "phøc hîp c¸c c¶m gi¸c" vµ c¸c gi¶ thiÕt khoa häc ph¶i ®îc thay thÕ b»ng nh÷ng quan s¸t trùc tiÕp,… 15. §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø IX, Nxb. ChÝnh trÞ quèc gia, Hµ Néi, 2001. 16. Xem §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn ®¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø X, Nxb. ChÝnh trÞ quèc gia, Hµ Néi, 2006. - 11 -
Ch¬ng I Chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng Chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng lµ h¹t nh©n lý luËn triÕt häc cña thÕ giíi quan khoa häc M¸c - Lªnin; lµ h×nh thøc ph¸t triÓn cao nhÊt cña chñ nghÜa duy vËt; lµ hÖ thèng lý luËn vµ ph¬ng ph¸p luËn ®îc x¸c lËp trªn c¬ së gi¶i quyÕt theo quan ®iÓm duy vËt biÖn chøng ®èi víi vÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt häc. Do ®ã, n¾m v÷ng nh÷ng néi dung c¬ b¶n cña chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng lµ ®iÒu kiÖn tiªn quyÕt ®Ó nghiªn cøu toµn bé hÖ thèng quan ®iÓm khoa häc cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin. I. Chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng 1. Sù ®èi lËp gi÷a chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa duy t©m trong viÖc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt häc TriÕt häc lµ hÖ thèng nh÷ng quan ®iÓm lý luËn chung nhÊt vÒ thÕ giíi vµ vÞ trÝ cña con ngêi trong thÕ giíi ®ã; nã ®· cã mét lÞch sö ra ®êi vµ ph¸t triÓn trªn hai ngµn n¨m lÞch sö t tëng nh©n lo¹i. Tæng kÕt toµn bé lÞch sö triÕt häc, ®Æc biÖt lµ lÞch sö triÕt häc Cæ ®iÓn §øc, Ph.¡ngghen ®· kh¸i qu¸t: "VÊn ®Ò c¬ b¶n lín cña mäi triÕt häc, ®Æc biÖt lµ triÕt häc hiÖn ®¹i, lµ mèi quan hÖ gi÷a t duy vµ tån t¹i"[2;403]; gi÷a ý thøc vµ vËt chÊt, gi÷a tinh thÇn vµ giíi tù nhiªn. VÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt häc cã hai mÆt. Thø nhÊt, gi÷a ý thøc vµ vËt chÊt c¸i nµo cã tríc, c¸i nµo cã sau? c¸i nµo quyÕt ®Þnh c¸i nµo? Thø hai, con ngêi cã kh¶ n¨ng nhËn thøc ®îc thÕ giíi hay kh«ng? ViÖc gi¶i quyÕt hai mÆt vÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt häc lµ c¬ së ph©n chia c¸c trêng ph¸i lín trong lÞch sö chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa duy t©m; kh¶ tri luËn thuyÕt cã thÓ biÕt vµ bÊt kh¶ tri luËn thuyÕt kh«ng thÓ biÕt. Ngoµi ra cßn cã chñ nghÜa nhÞ nguyªn vµ hoµi nghi luËn chñ nghÜa hoµi nghi. VÒ thùc chÊt, chñ nghÜa nhÞ nguyªn cã cïng b¶n chÊt víi chñ nghÜa duy t©m, cßn hoµi nghi luËn thuéc vÒ bÊt kh¶ tri luËn; mÆt kh¸c, bÊt kh¶ tri luËn thêng cã mèi liªn hÖ mËt thiÕt víi chñ nghÜa duy t©m, cßn kh¶ tri luËn thêng g¾n víi chñ nghÜa duy vËt. Trong lÞch sö triÕt häc, nh÷ng ngêi cho r»ng b¶n chÊt thÕ giíi lµ vËt chÊt; vËt chÊt lµ tÝnh thø nhÊt, ý thøc lµ tÝnh thø hai; vËt chÊt cã tríc vµ quyÕt ®Þnh ý thøc cña con ngêi ®îc gäi lµ c¸c nhµ duy vËt; häc thuyÕt cña hä hîp thµnh c¸c m«n ph¸i kh¸c nhau cña chñ nghÜa duy vËt. Ngîc l¹i, nh÷ng ngêi cho r»ng b¶n chÊt cña thÕ giíi lµ ý thøc; ý thøc lµ tÝnh thø nhÊt, vËt chÊt lµ tÝnh thø hai; ý thøc cã tríc vµ quyÕt ®Þnh vËt chÊt ®îc gäi lµ c¸c nhµ duy t©m; häc thuyÕt cña hä hîp thµnh nh÷ng m«n ph¸i kh¸c nhau cña chñ nghÜa duy t©m. Chñ nghÜa duy t©m cã nguån gèc nhËn thøc vµ nguån gèc x· héi cña nã, ®ã lµ sù xem xÐt phiÕn diÖn, tuyÖt ®èi ho¸, thÇn th¸nh mét mÆt, mét ®Æc tÝnh nµo ®ã cña qu¸ tr×nh nhËn thøc vµ ®ång thêi thêng g¾n víi lîi Ých cña c¸c giai cÊp, tÇng líp ¸p bøc, bãc lét nh©n d©n lao ®éng. MÆt kh¸c, chñ nghÜa duy t©m vµ t«n gi¸o còng thêng cã mèi liªn hÖ mËt thiÕt víi nhau, n¬ng tùa vµo nhau ®Ó cïng tån t¹i vµ ph¸t triÓn. Trong lÞch sö, chñ nghÜa duy t©m cã hai h×nh thøc c¬ b¶n lµ chñ nghÜa duy t©m chñ quan vµ chñ nghÜa duy t©m kh¸ch quan. Chñ nghÜa duy t©m chñ quan thõa nhËn tÝnh thø nhÊt cña ý thøc con ngêi. Trong khi phñ nhËn sù tån t¹i tÝnh kh¸ch quan cña hiÖn thùc, chñ nghÜa duy t©m chñ quan kh¼ng ®Þnh mäi sù vËt, hiÖn tîng chØ lµ phøc hîp nh÷ng c¶m gi¸c cña c¸ nh©n. Chñ nghÜa duy t©m kh¸ch - 12 -
quan còng thõa nhËn tÝnh thø nhÊt cña tinh thÇn, ý thøc nhng tinh thÇn, ý thøc Êy ®îc quan niÖm lµ tinh thÇn kh¸ch quan, ý thøc kh¸ch quan cã tríc vµ tån t¹i ®éc lËp víi giíi tù nhiªn vµ con ngêi. Theo c¸c nhµ duy t©m kh¸ch quan, thùc thÓ tinh thÇn Êy chÝnh lµ: "ý niÖm tuyÖt ®èi", "tinh thÇn tuyÖt ®èi" hay "lý tÝnh thÕ giíi",… §èi lËp víi chñ nghÜa duy t©m, chñ nghÜa duy vËt vµ sù tån t¹i, ph¸t triÓn cña nã cã nguån gèc tõ sù ph¸t triÓn cña khoa häc vµ thùc tiÔn, ®ång thêi thêng g¾n víi lîi Ých cña giai cÊp vµ lùc lîng tiÕn bé trong lÞch sö. Nã lµ kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh ®óc kÕt, kh¸i qu¸t ho¸ nh÷ng tri thøc cña nh©n lo¹i vÒ nhiÒu lÜnh vùc ®Ó x©y dùng nªn hÖ thèng quan ®iÓm lý luËn chung, ®ång thêi ®Þnh híng cho c¸c lùc lîng x· héi tiÕn bé trong ho¹t ®éng nhËn thøc vµ thùc tiÔn cña m×nh. Trªn c¬ së ph¸t triÓn cña khoa häc vµ thùc tiÔn, chñ nghÜa duy vËt ®· ph¸t triÓn qua c¸c h×nh thøc lÞch sö cña nã, trong ®ã chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng lµ h×nh thøc ph¸t triÓn cao nhÊt cña chñ nghÜa duy vËt. 2. Chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng – h×nh thøc ph¸t triÓn cao nhÊt cña chñ nghÜa duy vËt Trong lÞch sö, cïng víi sù ph¸t triÓn cña khoa häc vµ thùc tiÔn, chñ nghÜa duy vËt ®· ®îc h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn víi ba h×nh thøc c¬ b¶n lµ chñ nghÜa duy vËt chÊt ph¸c, chñ nghÜa duy vËt siªu h×nh, chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng. Chñ nghÜa duy vËt chÊt ph¸c lµ kÕt qu¶ nhËn thøc cña c¸c nµh triÕt häc duy vËt thêi cæ ®¹i. Trong khi thõa nhËn tÝnh thø nhÊt cña vËt chÊt, chñ nghÜa duy vËt giai ®o¹n nµy ®· lý gi¶i toµn bé sù sinh thµnh cña thÕ giíi tõ mét hoÆc mét sè d¹ng vËt chÊt cô thÓ, c¶m tÝnh, cäi ®ã lµ thùc thÓ ®Çu tiªn, lµ b¶n nguyªn cña thÕ giíi. Nh÷ng lý gi¶i cña hä vÒ thÕ giíi cßn mang nÆng tÝnh trùc quan nªn nh÷ng kÕt kuËn cña hä vÒ thÕ giíi cßn ng©y th¬, chÊt ph¸c. Tuy cßn rÊt nhiÒu h¹n chÕ so víi sù ph¸t triÓn sau nµy nhng chñ nghÜa duy vËt thêi cæ ®¹i vÒ c¬ b¶n lµ ®óng v× nã ®· lÊy b¶n th©n giíi tù nhiªn ®Ó gi¶i thÝch giíi tù nhiªn, nã kh«ng viÖn ®Õn mét thÇn linh hay mét ®Êng s¸ng t¹o nµo ®Ó gi¶i thÝch thÕ giíi nh c¸ch gi¶i thÝch theo quan ®iÓm t«n gi¸o. Chñ nghÜa duy vËt siªu h×nh lµ h×nh thøc c¬ b¶n thø hai cña chñ nghÜa duy vËt, thÓ hiÖn kh¸ râ tõ thÕ kû XV ®Õn thÕ kû XVIII vµ ®¹t ®Ønh cao vµo thÕ kû XIX. §©y lµ thêi kú c¬ häc cæ ®iÓn thu ®îc nh÷ng thµnh tùu rùc rì, nªn trong khi tiÕp tôc ph¸t triÓn quan ®iÓm cña chñ nghÜa duy vËt thêi cæ ®¹i, chñ nghÜa duy vËt giai ®o¹n nµy chÞu sù t¸c ®éng m¹nh mÏ cña ph¬ng ph¸p t duy siªu h×nh, m¸y mãc cña c¬ häc cæ ®iÓn. Do ®ã, theo quan ®iÓm cña chñ nghÜa duy vËt siªu h×nh, thÕ giíi gièng nh mét cç m¸y c¬ giíi khæng lå mµ mçi bé phËn t¹o nªn nã lu«n ë trong tr¹ng th¸i biÖt lËp, tÜnh t¹i; nÕu cã biÕn ®æi th× ®ã chØ lµ sù t¨ng, gi¶m ®¬n thuÇn vÒ sè lîng vµ do nh÷ng nguyªn nh©n bªn ngoµi g©y nªn. Tuy cha ph¶n ¸nh ®óng hiÖn thùc trong mèi liªn hÖ phæ biÕn vµ sù ph¸t triÓn nhng chñ nghÜa duy vËt siªu h×nh ®· gãp phÇn kh«ng nhá vµo viÖc chèng l¹i thÕ giíi quan duy t©m vµ t«n gi¸o, nhÊt lµ giai ®o¹n lÞch sö chuyÓn tiÕp tõ thêi trung cæ sang thêi Phôc hng ë c¸c níc T©y ¢u. Chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng lµ h×nh thøc c¬ b¶n thø ba cña chñ nghÜa duy vËt, do C.M¸c vµ Ph.¡ngghen b¾t ®Çu x©y dùng tõ nh÷ng n¨m 40 cña thÕ kû XIX, sau ®ã ®îc V.I. Lªnin vµ nh÷ng ngêi kÕ tôc «ng b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn. Víi sù kÕ thõa tinh hoa cña c¸c häc thuyÕt triÕt häc tríc ®ã vµ sö dông triÖt ®Ó nh÷ng thµnh tùu khoa häc tù nhiªn ®¬ng thêi, chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng ngay tõ khi míi ra - 13 -
®êi ®· kh¾c phôc ®îc h¹n chÕ cña chñ nghÜa duy vËt chÊt ph¸c thêi cæ ®¹i vµ chñ nghÜa duy vËt siªu h×nh thêi cËn ®¹i, ®¹t tíi tr×nh ®é lµ h×nh thøc ph¸t triÓn cao nhÊt cña chñ nghÜa duy vËt trong lÞch sö. Trªn c¬ së ph¶n ¸nh ®óng ®¾n hiÖn thùc kh¸ch quan trong mèi liªn hÖ phæ biÕn vµ sù ph¸t triÓn, chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng ®· cung cÊp c«ng cô vÜ ®¹i cho ho¹t ®éng nhËn thøc khoa häc vµ thùc tiÔn c¸ch m¹ng. Toµn bé hÖ thèng quan niÖm, quan niÖm cña chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng ®îc x©y dùng trªn c¬ së lý gi¶i mét c¸ch khoa häc vÒ vËt chÊt, ý thøc vµ mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a vËt chÊt vµ ý thøc. II. quan ®iÓm cña chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng vÒ vËt chÊt, ý thøc vµ mèi quan hÖ gi÷a vËt chÊt vµ ý thøc 1. VËt chÊt a, Ph¹m trï vËt chÊt VËt chÊt víi t c¸ch lµ ph¹m trï triÕt häc ®· cã lÞch sö ph¸t triÓn trªn 2.500 n¨m. Ngay tõ thêi cæ ®¹i, xung quanh ph¹m trï vËt chÊt ®· diÔn ra cuéc ®Êu tranh kh«ng khoan nhîng gi÷a chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa duy t©m. §ång thêi, còng gièng nh ph¹m trï kh¸c, ph¹m trï vËt chÊt cã qu¸ tr×nh ph¸t triÓn g¾n liÒn víi sù ph¸t triÓn cña thùc tiÔn vµ nhËn thøc loµi ngêi. Trong khi chñ nghÜa duy t©m quan niÖm b¶n chÊt cña thÕ giíi, c¬ së ®Çu tiªn cña mäi tån t¹i lµ mét b¶n nguyªn tinh thÇn, cßn vËt chÊt chØ ®îc quan niÖm lµ s¶n phÈm cña b¶n nguyªn tinh thÇn Êy th× chñ nghÜa duy vËt quan niÖm b¶n chÊt cña thÕ giíi, thùc thÓ cña thÕ giíi lµ vËt chÊt – c¸i tån t¹i vÜnh viÔn, t¹o nªn mäi sù vËt, hiÖn tîng cïng víi nh÷ng thuéc tÝnh cña chóng. Tríc khi chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng ra ®êi, nh×n chung, c¸c nhµ triÕt häc duy vËt quan niÖm vÊt chÊt lµ mét hay mét sè chÊt tù cã, ®Çu tiªn, lµ c¬ së s¶n sinh ra toµn bé thÕ giíi. Tõ thêi cæ ®¹i trong lý thuyÕt Ngò hµnh cña triÕt häc Trung Quèc ®· quan niÖm kim, méc, thuû, ho¶, thæ lµ nh÷ng nh©n tè vËt chÊt ®Çu tiªn cña thÕ giíi; ph¸i Nyaya Vai'sªsika ë Ên §é l¹i quan niÖm c¬ së vËt chÊt ®Çu tiªn sinh thµnh nªn thÕ giíi lµ anu[9]. ë Hy L¹p, ph¸i Milª cho r»ng c¬ së vËt chÊt ®Çu tiªn cña thÕ giíi lµ níc (quan ®iÓm cña TalÐt[10]) hay kh«ng khÝ (quan ®iÓm cña Anaximen[11]); HªraclÝt[12] l¹i quan niÖm ®ã lµ löa; cßn §ªm«crÝt[13] th× kh¼ng ®Þnh ®ã lµ nguyªn tö;… Cho ®Õn thÕ kû XVII, XVIII quan niÖm vÒ vËt chÊt cña c¸c nhµ triÕt häc thêi cËn ®¹i T©y ©u nh Ph.Bªc¬n[14], R.§Òc¸ct¬[15], T.Hèpx¬[16], §.§i®r«[17],.. vÉn kh«ng cã nh÷ng thay ®æi c¨n b¶n. Hä tiÕp tôc nh÷ng quan niÖm vÒ vËt chÊt cña c¸c nhµ triÕt häc duy vËt thêi cæ ®¹i Hy L¹p vµ ®i s©u t×m hiÓu cÊu tróc vËt chÊt cña giíi tù nhiªn trong sù biÓu hiÖn cô thÓ c¶m tÝnh cña nã. Quan niÖm cña c¸c nhµ triÕt häc duy vËt tríc M¸c vÒ vËt chÊt tuy cã nh÷ng u ®iÓm nhÊt ®Þnh trong viÖc gi¶i thÝch c¬ së vËt chÊtcña sù tån t¹i giíi tù nhiªn nhng vÒ c¨n b¶n vÉn cßn nhiÒu h¹n chÕ nh kh«ng hiÓu chÝnh x¸c b¶n chÊt cña c¸c hiÖn tîng ý thøc còng nh mèi quan hÖ gi÷a ý thøc víi vËt chÊt; kh«ng cã c¬ së ®Ó x¸c ®Þnh nh÷ng biÓu hiÖn cña vËt chÊt trong ®êi sèng x· héi nªn còng kh«ng cã c¬ së ®Ó ®øng trªn quan diÓm duy vËt khi gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò x· héi,… H¹n chÕ ®ã tÊt yÕu dÉn ®Õn quan ®iÓm duy vËt nöa vêi, kh«ng triÖt ®Ó khi gi¶i quyÕt - 14 -
nh÷ng vÊn ®Ò giíi tù nhiªn, c¸c nhµ duy vËt ®øng trªn quan ®iÓm duy vËt, nhng khi gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò vÒ x· héi hä ®· "trît" sang quan ®iÓm duy t©m. Sù ph¸t triÓn cña khoa häc tù nhiªn vµo cuèi thÕ kû XIX, ®Çu thÕ kû XX, ®Æc biÖt lµ nh÷ng ph¸t minh cña R¬nghen[18], BÐcc¬ren[19], T«mx¬n[20],… ®· b¸c bá quan ®iÓm cña c¸c nhµ duy vËt vÒ nhng chÊt ®ùoc coi lµ "giíi h¹n tét cïng", tõ ®ã dÉn tíi cuéc khñng ho¶ng vÒ thÕ giíi quan trong lÜnh vùc nghiªn cøu vËt lý häc. Nh÷ng ngêi theo chñ nghÜa duy t©m ®· lîi dông c¬ héi nµy ®Ó kh¼ng ®Þnh b¶n chÊt "phi vËt chÊt" cña thÕ giíi, kh¼ng ®Þnh vai trß cña c¸c lùc lîng siªu nhiªn ®èi víi qu¸ tr×nh s¸ng t¹o ra thÕ giíi. Trong bèi c¶nh lÞch sö ®ã, V.I. Lªnin ®· tiÕn hµnh tæng kÕt nh÷ng thµnh tùu khoa häc tù nhiªn cuèi thÕ kû XIX, ®Çu thÕ kû XX vµ tõ nhu cÇu cña cuéc ®Êu tranh chèng chñ nghÜa duy t©m, Ngêi ®· v¹ch râ ý ®å xuyªn t¹c nh÷ng thµnh tùu khoa häc tù nhiªn cña nh÷ng nhµ triÕt häc duy t©m, kh¼ng ®Þnh b¶n chÊt vËt chÊt cña thÕ giíi vµ ®a ra ®Þnh nghÜa kinh ®iÓn vÒ vËt chÊt: "VËt chÊt lµ ph¹m trï triÕt häc dïng ®Ó chØ thùc t¹i kh¸ch quan ®îc ®em l¹i cho con ngêi trong c¶m gi¸c, ®îc c¶m gi¸c cña chóng ta chÐp l¹i, chôp l¹i, ph¶n ¸nh vµ tån t¹i kh«ng lÖ thuéc vµo c¶m gi¸c"[5;151]. Theo ®Þnh nghÜa cña V.I. Lªnin vÒ vËt chÊt: Thø nhÊt, cÇn ph¶i ph©n biÖt "vËt chÊt" víi t c¸ch lµ ph¹m trï triÕt häc (tøc ph¹m trï kh¸i qu¸t thuéc tÝnh c¬ b¶n nhÊt, phæ biÕn nhÊt cña mäi tån t¹i vËt chÊt vµ ®îc x¸c ®Þnh tõ gãc ®é gi¶i quyÕt vÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt häc) víi kh¸i niÖm "vËt chÊt" ®îc sö dông trong c¸c khoa häc chuyªn ngµnh (tøc kh¸i niÖm dïng ®Ó chØ nh÷ng d¹ng vËt chÊt cô thÓ, c¶m tÝnh; nh÷ng biÓu hiÖn cô thÓ cña thÕ giíi vËt chÊt tù nhiªn hay x· héi). Thø hai, thuéc tÝnh c¬ b¶n nhÊt, phæ biÕn nhÊt cña näi tån t¹i vËt chÊt ®îc kh¸i qu¸t trong ph¹m trï vËt chÊt cña chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng lµ thuéc tÝnh tån t¹i kh¸ch quan (thùc t¹i kh¸ch quan), tøc lµ thuéc tÝnh tån t¹i ngoµi ý thøc, ®éc lËp, kh«ng phô thuéc vµo ý thøc cña con ngêi, cho dï con ngêi cã nhËn thøc ®îc hay kh«ng nhËn thøc ®îc nã[5;374,403]. Thø ba, vËt chÊt (díi h×nh thøc tån t¹i cô thÓ cña nã) lµ c¸i cã thÓ g©y nªn c¶m gi¸c ë con ngêi khi nã trùc tiÕp hay gi¸n tiÕp t¸c ®éng ®Õn gi¸c quan cña con ngêi; ý thøc cña con ngêi lµ sù ph¶n ¸nh ®èi víi vËt chÊt, cßn vËt chÊt lµ c¸i ®îc ý thøc ph¶n ¸nh. §Þnh nghÜa cña V.I. Lªnin vÒ vËt chÊt cã ý nghÜa quan träng ®èi víi sù ph¸t triÓn cña chñ nghÜa duy vËt vµ nhËn thøc khoa häc: Mét lµ, b»ng viÖc t×m ra thuéc tÝnh quan träng nhÊt cña vËt chÊt lµ thuéc tÝnh kh¸ch quan, V.I.Lªnin ®· ph©n biÖt sù kh¸c nhau c¬ b¶n gi÷a kh¸i niÖm vËt chÊt víi t c¸ch lµ ph¹m trï triÕt häc víi kh¸i niÖm vËt chÊt víi t c¸ch lµ ph¹m trï cña c¸c khoa häc chuyªn ngµnh (vËt lý häc, ho¸ häc, sinh vËt häc,.. ) tõ ®ã kh¾c phôc ®îc h¹n chÕ trong quan niÖm vÒ vËt chÊt cña chñ nghÜa duy vËt cò; cung cÊp c¨n cø nhËn thøc khoa häc ®Ó x¸c ®Þnh nh÷ng g× thuéc vÒ vËt chÊt; t¹o lËp c¬ së lý luËn cho viÖc x©y dùng quan ®iÓm duy vËt vÒ lÞch sö, kh¾c phôc ®îc nh÷ng h¹n chÕ duy t©m trong quan niÖm vÒ x· héi. Hai lµ, khi kh¼ng ®Þnh vËt chÊt lµ "thùc t¹i kh¸ch quan", "®îc ®em l¹i cho con ngêi trong c¶m gi¸c" vµ "®îc c¶m gi¸c cña chóng ta chÐp l¹i, chôp l¹i, ph¶n ¸nh", V.I. Lªnin kh«ng nh÷ng ®· kh¼ng ®Þnh tÝnh thø nhÊt cña vËt chÊt, tÝnh thø - 15 -
hai cña ý thøc theo quan ®iÓm duy vËt mµ cßn kh¼ng ®Þnh kh¶ n¨ng con ngêi cã thÓ nhËn thøc ®îc thùc t¹i kh¸ch quan th«ng qua sù "chÐp l¹i, chôp l¹i, ph¶n ¸nh" cña con ngêi ®èi víi thùc t¹i kh¸ch quan. b, Ph¬ng thøc vµ h×nh thøc tån t¹i cña vËt chÊt Theo quan ®iÓm cña chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng, vËn ®éng lµ ph¬ng tøc tån t¹i cña vËt chÊt; kh«ng gian, thêi gian lµ nh÷ng h×nh thøc tån t¹i cña vËt chÊt. - VËn ®éng lµ ph¬ng thøc tån t¹i cña vËt chÊt Ph. ¡ngghen ®Þnh nghÜa: "VËn ®éng, hiÓu theo nghÜa chung nhÊt, - tøc ®îc hiÓu lµ mét ph¬ng thøc tån t¹i cña vËt chÊt, lµ mét thuéc tÝnh cè h÷u cña vËt chÊt, - th× bao gåm tÊt c¶ mäi sù thay ®æi vµ mäi qu¸ tr×nh diÔn ra trong vò trô, kÓ tõ sù thay ®æi vÞ trÝ ®¬n gi¶n cho ®Õn t duy"[1;519]. Theo quan ®iÓm cña Ph.¡ngghen vËn ®éng kh«ng chØ thuÇn tuý lµ sù thay ®æi vÞ trÝ trong kh«ng gian mµ lµ "mäi sù thay ®æi vµ mäi qu¸ tr×nh diÔn ra trong vò trô"; vËn ®éng "lµ mét ph¬ng thøc tån t¹i cña vËt chÊt, lµ mét thuéc tÝnh cè h÷u cña vËt chÊt" nªn th«ng qua vËn ®éng mµ c¸c d¹ng cô thÓ cña vËt chÊt biÓu hiÖn sù tån t¹i cña m×nh; vËn ®éng cña vËt chÊt lµ tù th©n vËn ®éng. Sù tån t¹i cña vËt chÊt lu«n g¾n liÒn víi vËn ®éng; vËn ®éng lµ ph¬ng thøc tån t¹i cña vËt chÊt. Dùa trªn thµnh tùu khoa häc ë thêi ®¹i m×nh, Ph.¡ngghen ®· ph©n chia vËn ®éng thµnh n¨m h×nh thøc vËn ®éng c¬ b¶n vËn ®éng c¬ giíi (sù di chuyÓn vÞ trÝ cña c¸c vËt thÓ trong kh«ng gian); vËn ®éng vËt lý (vËn ®éng cña c¸c ph©n tö, ®iÖn tö, c¸c h¹t c¬ b¶n, c¸c qu¸ tr×nh nhiÖt, ®iÖn,... ); vËn ®éng ho¸ häc (sù biÕn ®æi cña c¸c chÊt v« c¬, h÷u c¬ trong qu¸ tr×nh ho¸ hîp vµ ph©n gi¶i); vËn ®éng sinh vËt (sù biÕn ®æi cña c¸c c¬ thÓ sèng, biÕn th¸i cÊu tróc gen,…); vËn ®éng x· héi (sù biÕn ®æi trong c¸c lÜnh vùc kinh tÕ, chÝnh trÞ, v¨n ho¸,… cña ®êi sèng x· héi). C¸c h×nh thøc vËn ®éng c¬ b¶n nãi trªn ®îc s¾p xÕp theo tr×nh tù tõ tr×nh ®é thÊp ®Õn tr×nh ®é cao, t¬ng øng víi tr×nh ®é kÕt cÊu cña vËt chÊt. C¸c h×nh thøc vËn ®éng kh¸c nhau vÒ chÊt song chóng kh«ng tån t¹i biÖt lËp mµ cã mèi quan hÖ mËt thiÕt víi nhau, trong ®ã: h×nh thøc vËn ®éng cao xuÊt hiÖn trªn c¬ së c¸c h×nh thøc vËn ®éng thÊp vµ bao hµm trong nã nh÷ng h×nh thøc vËn ®éng thÊp h¬n. Trong sù tån t¹i cña m×nh, mçi sù vËt cã thÓ cã nhiÒu h×nh thøc vËn ®éng kh¸c nhau song b¶n th©n nã bao giê còng ®îc ®Æc trng bëi h×nh thøc vËn ®éng cao nhÊt mµ nã cã. B»ng viÖc ph©n lo¹i c¸c h×nh thøc vËn ®éng c¬ b¶n, Ph.¡ngghen ®· d¹t c¬ së cho viÖc ph©n lo¹i, ph©n ngµnh, hîp lo¹i, hîp ngµnh khoa häc. T tëng vÒ sù thèng nhÊt nhng kh¸c nhau vÒ chÊt cña c¸c h×nh thøc vËn ®éng c¬ b¶n cßn lµ c¬ së ®Ó chèng l¹i khuynh híng ®¸nh ®ång c¸c h×nh thøc vËn ®éng hoÆc quy h×nh thøc vËn ®éng nµy vµo h×nh thøc vËn ®éng kh¸c trong qu¸ tr×nh nhËn thøc. Khi kh¼ng ®Þnh vËn ®éng lµ ph¬ng thøc tån t¹i cña vËt chÊt, lµ thuéc tÝnh cè h÷u cña vËt chÊt; chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng còng ®· kh¼ng ®Þnh vËn ®éng lµ tuyÖt ®èi, lµ vÜnh viÔn. §iÒu nµy kh«ng cã nghÜa chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng phñ nhËn sù ®øng im, c©n b»ng; song, ®øng im, c©n b»ng chØ lµ mét tr¹ng th¸i ®Æc biÖt cña vËn ®éng. §øng im lµ t¬ng ®èi, t¹m thêi v× ®øng im, c©n b»ng chØ x¶y ra trong mét sè quan hÖ nhÊt ®Þnh chø kh«ng x¶y ra víi tÊt c¶ mäi quan hÖ; ®øng im, c©n b»ng chØ x¶y ra trong mét h×nh thøc vËn ®éng chø kh«ng ph¶i x¶y ra víi tÊt c¶ c¸c h×nh thøc vËn ®éng; ®øng im, kh«ng ph¶i lµ c¸i tån t¹i vÜnh viÔn mµ chØ tån t¹i trong mét - 16 -
thêi gian nhÊt ®Þnh, chØ lµ xÐt trong mét hay mét sè quan hÖ nhÊt ®Þnh, ngay trong sù ®øng im vÉn diÔn ra nh÷ng qu¸ tr×nh biÕn ®æi nhÊt ®Þnh. §øng im lµ tr¹ng th¸i vËn ®éng ®Æc biÖt cña vËn ®éng, ®ã lµ vËn ®éng trong thÕ c©n b»ng, æn ®Þnh; vËn ®éng cha lµm thay ®æi c¨n b¶n vÒ chÊt, vÒ vÞ trÝ, h×nh d¸ng, kÕt cÊu cña sù vËt. - Kh«ng gian, thêi gian lµ nh÷ng h×nh thøc tån t¹i cña vËt chÊt Mäi d¹ng cô thÓ cña vËt chÊt ®Òu tån t¹i ë mét vÞ trÝ nhÊt ®Þnh, cã mét qu¶ng tÝnh (chiÒu cao, chiÒu réng, chiÒu dµi) nhÊt ®Þnh vµ tån t¹i trong c¸c mèi t¬ng quan nhÊt ®Þnh (tríc hay sau, trªn hay díi, bªn ph¶i hay bªn tr¸i,… ) víi nh÷ng d¹ng vËt chÊt kh¸c. Nh÷ng h×nh thøc vËn ®éng nh vËy ®îc gäi lµ kh«ng gian. MÆt kh¸c, sù tån t¹i cña sù vÆt cßn ®îc thÓ hiÖn ë qu¸ tr×nh biÕn ®æi: nhanh hay chËm, kÕ tiÕp vµ chuyÓn ho¸,… Nh÷ng h×nh thøc tån t¹i nh vËy ®îc gäi lµ thêi gian. Ph.¡ngghen viÕt: "C¸c h×nh thøc c¬ b¶n cña mäi tån t¹i lµ kh«ng gian vµ thêi gian; tån t¹i ngoµi thêi gian th× còng hÕt søc v« lý nh tån t¹i ngoµi kh«ng gian"[1;78]. Nh vËy, vËt chÊt, kh«ng gian, thêi gian kh«ng t¸ch rêi nhau; kh«ng cã vËt chÊt tån t¹i ngoµi kh«ng gian vµ thêi gian; còng kh«ng cã kh«ng gian, thêi gian tån t¹i ë ngoµi vËt chÊt vËn ®éng. Lµ nh÷ng h×nh thøc tån t¹i cña vËt chÊt, kh«ng t¸ch khái vËt chÊt nªn kh«ng gian, thêi gian cã nh÷ng tÝnh chÊt chung nh nh÷ng tÝnh chÊt cña vËt chÊt, ®ã lµ tÝnh kh¸ch quan, tÝnh vÜnh cöu, tÝnh v« tËn vµ v« h¹n. Ngoµi ra, kh«ng gian cã tÝnh ba chiÒu (chiÒu cao, chiÒu réng, chiÒu dµi) cßn thêi gian chØ cã mét chiÒu (tõ qu¸ khø ®Õn t¬ng lai). TÝnh ba chiÒu cña kh«ng gian vµ tÝnh mét chiÒu cña thêi gian biÓu hiÖn h×nh thøc tån t¹i qu¶ng tÝnh vµ qu¸ tr×nh diÔn biÕn cña vËt chÊt vËn ®éng. c, TÝnh thèng nhÊt vËt chÊt cña thÕ giíi ThÕ giíi vËt chÊt biÓu hiÖn hÕt søc phong phó ®a d¹ng song nh÷ng d¹ng biÓu hiÖn cña thÕ giíi vËt chÊt ®Òu ph¶n ¸nh b¶n chÊt cña thÕ giíi vµ thèng nhÊt víi nhau. Chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng kh¼ng ®Þnh b¶n chÊt cña thÕ giíi lµ vËt chÊt, thÕ giíi thèng nhÊt ë tÝnh vËt chÊt. Theo quan ®iÓm ®ã: Mét lµ, chØ cã mét thÕ giíi duy nhÊt lµ thÕ giíi vËt chÊt; thÕ giíi vËt chÊt lµ c¸i cã tríc, tån t¹i kh¸ch quan, ®éc lËp víi ý thøc cña con ngêi. Hai lµ, thÕ giíi vËt chÊt tån t¹i vÜnh viÔn, v« tËn, v« h¹n, kh«ng ®îc sinh ra vµ kh«ng bÞ mÊt ®i. Ba lµ, mäi tån t¹i cña thÕ giíi vËt chÊt ®Òu cã mèi liªn hÖ thèng nhÊt víi nhau, biÓu hiÖn ë chç chóng ®Òu lµ nh÷ng d¹ng cô thÓ cña vËt chÊt, lµ nh÷ng kÕt cÊu vËt chÊt, cã nguån gèc vËt chÊt, do vËt chÊt sinh ra vµ cïng chÞu sù chi phèi cña nh÷ng quy luËt kh¸ch quan phæ biÕn cña thÕ giíi vËt chÊt. Trong thÕ giíi vËt chÊt kh«ng cã g× kh¸c ngoµi nh÷ng qu¸ tr×nh vËt chÊt ®ang biÕn ®æi vµ chuyÓn ho¸ lÉn nhau, lµ nguån gèc, nguyªn nh©n vµ kÕt qu¶ cña nhau. B¶n chÊt vËt chÊt vµ tÝnh thèng nhÊt vËt chÊt cña thÕ giíi lµ kÕt luËn ®îc rót ra tõ viÖc kh¸i qu¸t nh÷ng thµnh tùu cña khoa häc, ®îc khoa häc vµ cuéc sèng hiÖn thùc cña con ngêi kiÓm nghiÖm. Nã kh«ng chØ ®Þnh híng cho con ngêi gi¶i thÝch vÒ tÝnh ®a d¹ng cña thÕ giíi mµ cßn ®Þnh híng cho con ngêi tiÕp tôc nhËn thøc vÒ tÝnh ®a d¹ng Êy ®Ó thùc hiÖn qu¸ tr×nh c¶i t¹o hîp quy luËt - 17 -
2. ý thøc Gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò vÒ nguån gèc, b¶n chÊt, vai trß cña ý thøc lµ mét trong nh÷ng bíc ®i ban ®Çu ®Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt häc. Trªn c¬ së kh¸i qu¸t thµnh tùu cña khoa häc, cña thùc tiÔn x· héi, chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng kh¼ng ®Þnh nguån gèc vËt chÊt, b¶n chÊt ph¶n ¸nh vËt chÊt cña ý thøc ®Ó rót ra vai trß cña ý thøc trong mèi quan hÖ víi vËt chÊt. a, Nguån gèc cña ý thøc Theo quan ®iÓm duy vËt biÖn chøng, ý thøc cã nguån gèc tù nhiªn vµ nguån gèc x· héi. - Nguån gèc tù nhiªn cña ý thøc: ThÓ hiÖn qua sù h×nh thµnh cña bé ãc con ngêi vµ ho¹t ®éng cña bé ãc ®ã cïng mèi quan hÖ gi÷a con ngêi víi thÕ giíi kh¸ch quan; trong ®ã, thÕ giíi kh¸ch quan t¸c ®éng ®Õn bé ãc ngêi, tõ ®ã t¹o ra kh¶ n¨ng h×nh thµnh ý thøc cña con ngêi vÒ kh¸ch quan. VÒ bé ãc ngêi: ý thøc lµ thuéc tÝnh cña mét d¹ng vËt chÊt cã tæ chøc cao lµ bé ãc ngêi, lµ chøc n¨ng cña bé ãc, lµ kÕt qu¶ ho¹t ®äng sinh lý thÇn kinh cña bé ãc. Bé ãc cµng hoµn thiÖn, ho¹t ®éng sinh lý thÇn kinh cña bé ãc cµng cã hiÖu qu¶, ý thøc cña con ngêi cµng phong phó vµ s©u s¾c. §iÒu nµy lý gi¶i t¹i sao qu¸ tr×nh tiÕn ho¸ cña loµi ngêi còng lµ qu¸ tr×nh ph¸t triÓn n¨ng lùc cña nhËn thøc, cña t duy vµ t¹i sao ®êi sèng tinh thÇn cña con ngêi bÞ rèi lo¹n khi sinh lý thÇn kinh cña con ngêi kh«ng b×nh thêng do bÞ tæn th¬ng bé ãc. VÒ mèi quan hÖ gi÷a con ngêi víi thÕ giíi kh¸ch quan t¹o ra qu¸ tr×nh ph¶n ¸nh n¨ng ®éng, s¸ng t¹o: Quan hÖ gi÷a con ngêi víi thÕ giíi kh¸ch quan lµ quan hÖ tÊt yÕu ngay tõ khi con ngêi xuÊt hiÖn. Trong mèi quan hÖ nµy, thÕ giíi kh¸ch quan, th«ng qua ho¹t ®éng cña c¸c gi¸c quan ®· t¸c ®éng ®Õn bé ãc ngêi, h×nh thµnh nªn ý thøc. Ph¶n ¸nh lµ sù t¸i t¹o nh÷ng ®Æc ®iÓm cña d¹ng vËt chÊt nµy ë d¹ng vËt chÊt kh¸c trong qu¸ tr×nh t¸c ®éng qua l¹i lÉn nhau gi÷a chóng. Nh÷ng ®Æc ®iÓm ®îc t¸i t¹o ë d¹ng vËt chÊt nhËn sù t¸c ®éng bao giê còng mang th«ng tin cña d¹ng vËt chÊt t¸c ®éng. Nh÷ng ®Æc ®iÓm mang th«ng tin Êy ®îc gäi lµ c¸i ph¶n ¸nh, cßn d¹ng vËt chÊt t¸c ®éng ®îc gäi lµ c¸i ®îc ph¶n ¸nh. C¸i ph¶n ¸nh vµ c¸i ®îc ph¶n ¸nh kh«ng t¸ch rêi nhau nhng kh«ng ®ång nhÊt víi nhau. C¸i ®îc ph¶n ¸nh lµ nh÷ng d¹ng cô thÓ cña vËt chÊt, cßn c¸i ph¶n ¸nh chØ lµ ®Æc ®iÓm chøa ®ùng th«ng tin cña d¹ng vËt chÊt ®ã (c¸i ®îc ph¶n ¸nh) ë mét d¹ng vÊt chÊt kh¸c (d¹ng vËt chÊt nhËn sù t¸c ®éng). Ph¶n ¸nh lµ thuéc tÝnh cña tÊt c¶ c¸c d¹ng vËt chÊt song ph¶n ¸nh ®îc thÓ hiÖn díi nhiÒu h×nh thøc ph¶n ¸nh vËt lý, ho¸ häc; ph¶n ¸nh sinh häc; ph¶n ¸nh t©m lý vµ ph¶n ¸nh n¨ng ®éng, s¸ng t¹o (ph¶n ¸nh ý thøc). Nh÷ng h×nh thøc nµy t¬ng øng víi qu¸ tr×nh tiÕn ho¸ cña vËt chÊt. Ph¶n ¸nh vËt lý, ho¸ häc lµ h×nh thøc thÊp nhÊt, ®Æc trng cho vËt chÊt v« sinh. Ph¶n ¸nh vËt lý, ho¸ häc thÓ hiÖn qua nh÷ng biÕn ®æi vÒ c¬, lý, ho¸ (thay ®æi kÕt cÊu, vÞ trÝ, tÝnh chÊt lý - ho¸ qua qu¸ tr×nh kÕt hîp, ph©n gi¶i c¸c chÊt) khi cã sù t¸c ®éng qua l¹i lÉn nhau gi÷a c¸c d¹ng vËt chÊt v« sinh. H×nh thøc ph¶n ¸nh nµy mang tÝnh thô ®éng, cha cã ®Þnh híng lùa chän cña vËt nhËn t¸c ®éng. Ph¶n ¸nh sinh häc lµ h×nh thøc ph¶n ¸nh cao h¬n, ®Æc trng cho giíi tù nhiªn h÷u sinh. T¬ng øng víi qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña giíi tù nhiªn h÷u sinh, ph¶n ¸nh sinh häc ®îc thÓ hiÖn qua tÝnh kÝch thÝch, tÝnh c¶m øng, ph¶n x¹. tÝnh kÝch thÝch - 18 -
lµ ph¶n øng cña thùc vËt vµ ®éng vËt bËc thÊp b»ng c¸ch thay ®æi chiÒu híng sinh trëng, ph¸t triÓn, thay ®æi mµu s¾c, thay ®æi cÊu tróc,… khi nhËn sù t¸c ®éng trong m«i trêng sèng. TÝnh c¶m øng lµ ph¶n ¸nh cña ®éng vËt cã hÖ thÇn kinh t¹o ra n¨ng lùc c¶m gi¸cm ®îc thùc hiÖn trªn c¬ së ®iÒu khiÓn cña qu¸ tr×nh thÇn kinh qua c¬ chÕ ph¶n x¹ kh«ng ®iÒu kiÖn, khi cã sù t¸c ®éng tõ bªn ngoµi m«i trêng lªn c¬ thÓ sèng. Ph¶n ¸nh t©m lý lµ ph¶n ¸nh cña ®éng vËt cã hÖ thÇn kinh trung ¬ng ®îc thùc hiÖn trªn c¬ së ®iÒu khiÓn cña hÖ thÇn kinh qua c¬ chÕ ph¶n x¹ cã ®iÒu kiÖn. Ph¶n ¸nh n¨ng ®éng, s¸ng t¹o lµ h×nh thøc ph¶n ¸nh cao nhÊt trong c¸c h×nh thøc ph¶n ¸nh, nã chØ ®îc thùc hiÖn ë d¹ng vËt chÊt ph¸t triÓn cao nhÊt, cã tæ chøc cao nhÊt lµ bé ãc con ngêi. Ph¶n ¸nh n¨ng ®éng, s¸ng t¹o ®îc thùc hiÖn qua qu¸ tr×nh ho¹t ®éng sinh lý thÇn kinh cña bé n·o ngêi khi thÕ giíi kh¸ch quan t¸c ®éng lªn c¸c gi¸c quan cña con ngêi. §©y lµ sù ph¶n ¸nh cã tÝnh chñ ®éng lùa chän th«ng tin, xö lý th«ng tin ®Ó t¹o ra nh÷ng th«ng tin míi, ph¸t hiÖn ý nghÜa cña th«ng tin. Sù ph¶n ¸nh n¨ng ®éng, s¸ng t¹o nµy ®îc gäi lµ ý thøc. - Nguån gèc x· héi cña ý thøc: Cã nhiÒu yÕu tè cÊu thµnh nguån gèc x· héi cña ý thøc nhng trong ®ã c¬ b¶n nhÊt vµ trùc tiÕp nhÊt lµ nh©n tè lao ®éng vµ ng«n ng÷. Lao ®éng lµ qu¸ tr×nh con ngêi sö dông c«ng cô t¸c ®éng vµo giíi tù nhiªn nh»m thay ®æi giíi tù nhiªn cho phï hîp víi nhu cÇu cña con ngêi; lµ qu¸ tr×nh trong ®ã b¶n th©n con ngêi ®ãng vai trß m«i giíi, ®iÒu tiÕt sù trao ®æi vËt chÊt gi÷a m×nh víi giíi tù nhiªn. §©y còng lµ qu¸ tr×nh lµm thay ®æi cÊu tróc c¬ thÓ, ®em l¹i d¸ng ®i th¼ng b»ng hai ch©n, gi¶i phãng hai tay, ph¸t triÓn khÝ quan, ph¸t triÓn n·o bé,… cña con ngêi. Trong qu¸ tr×nh lao ®éng, con ngêi t¸c ®éng vµo thÕ giíi kh¸ch quan lµm thÕ giíi kh¸ch quan béc lé nh÷ng thuéc tÝnh, nh÷ng kÕt cÊu, nh÷ng quy luËt vËn ®éng cña nã, biÓu hiÖn thµnh nh÷ng hiÖn tîng nhÊt ®Þnh mµ con ngêi cã thÓ quan s¸t ®îc. Nh÷ng hiÖn tîng, th«ng qua ho¹t ®éng cña c¸c gi¸c quan, t¸c ®éng vµo bé ãc ngêi, th«ng qua ho¹t ®éng cña bé n·o con ngêi, t¹o ra kh¶ n¨ng h×nh thµnh nªn nh÷ng tri thøc nãi riªng vµ ý thøc nãi chung. Nh vËy, sù ra ®êi cña ý thøc chñ yÕu do ho¹t ®éng c¶i t¹o thÕ giíi kh¸ch quan th«ng qua qu¸ tr×nh lao ®éng. Ng«n ng÷ lµ hÖ thèng tÝn hiÖu vËt chÊt chøa ®ùng th«ng tin mang néi dung ý thøc. Kh«ng cã ng«n ng÷, ý thøc kh«ng thÓ tån t¹i vµ thÓ hiÖn. Sù ra ®êi cña ng«n ng÷ g¾n liÒn víi lao ®éng. Lao ®éng ngay tõ ®Çu ®· mang tÝnh tËp thÓ. Mèi quan hÖ gi÷a c¸c thµnh viªn trong lao ®éng n¶y sainh ë hä nhu cÇu ph¶i cã ph¬ng tiÖn ®Ó giao tiÕp, trao ®æi t tëng. Nhu cÇu nµy lµm ng«n ng÷ n¶y sinh vµ ph¸t triÓn ngay trong qu¸ tr×nh lao ®éng. Nhê ng«n ng÷ con ngêi ®· kh«ng chØ giao tiÕp, trao ®æi mµ cßn kh¸i qu¸t, tæng kÕt, ®óc kÕt thùc tiÔn, truyÒn ®¹t kinh nghiÖm, truyÒn ®¹t t tëng tõ thÕ hÖ nµy qua thÕ hÖ kh¸c. Nh vËy, nguån gèc c¬ b¶n, trùc tiÕp quan träng nhÊt quyÕt ®Þnh sù ra ®êi vµ ph¸t triÓn cña ý thøc lµ lao ®éng. Sau lao ®éng vµ ®ång thêi víi lao ®éng lµ ng«n ng÷; ®ã lµ hai søc kÝch thÝch chñ yÕu ®· ¶nh hëng ®Õn bé ãc cña con vîn, ®· lµm cho bé ãc ®ã dÇn dÇn biÕn chuyÓn thµnh bé ãc cña con ngêi, khiÕn cho t©m lý ®éng vËt dÇn dÇn chuyÓn ho¸ thµnh ý thøc[1;646-647]. b, B¶n chÊt vµ kÕt cÊu cña ý thøc - B¶n chÊt cña ý thøc. - 19 -