BÁO CÁO TÓM TẮT CÁC NGHIÊN CỨU VỀ TRE TRÚC Ở VIỆT NAM

Chia sẻ: Nguyễn Thị Bích Ngọc | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:20

Thêm vào BST

Báo xấu

255
lượt xem 43
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tre trúc là tập hợp các loài thực vật thuộc họ hòa thảo (poaceae, hoặc còn gọi là gramineae). các loài tre trúc rất phong phú,đa dang,phân bố rộng khắp trên thế giới, đặc biệt là ở châu á trong đó có việt nam.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: BÁO CÁO TÓM TẮT CÁC NGHIÊN CỨU VỀ TRE TRÚC Ở VIỆT NAM

BÁO CÁO TÓM T T K T QU CÁC NGHIÊN C U V TRE TRÚC VI T NAM Hà N i, tháng 5, 2008
M CL C Trang 1. Gi i thi u chung 3 2. Các nghiên c u v phân lo i tre trúc Vi t Nam 8 3. Các nghiên c u v k thu t lâm sinh 11 4. Các nghiên c u v ch bi n và b o qu n tre trúc 13 5. Các nghiên c u v sâu b nh h i tre trúc 14 6. Các nghiên c u v tác ñ ng t i môi trư ng 15 7. Các nghiên c u v th trư ng tiêu th 17 8. Nh ng thu n l i và khó khăn trong quá trình nghiên c u tre trúc 17 9. Các n i dung c n nghiên c u trong th i gian t i 17 Tài li u tham kh o 20 2
BÁO CÁO TÓM T T K T QU CÁC NGHIÊN C U V TRE TRÚC VI T NAM -------------------------------------- Vi n Khoa h c Lâm nghi p Vi t Nam, 5/2008 1. Gi i thi u chung Tre trúc là t p h p các loài th c v t thu c h Hoà th o (Poaceae, ho c còn g i là Gramineae). Các loài tre trúc r t phong phú, ña d ng, phân b r ng kh p trên th gi i, ñ c bi t là Châu Á trong ñó có Vi t Nam. Tre trúc d tr ng, sinh trư ng nhanh, s m cho khai thác, d ch bi n nên ñư c s d ng cho r t nhi u m c ñích khác nhau. Tre trúc có giá tr r t l n ñ i v i n n kinh t qu c dân và ñ i s ng nhân dân, ñ c bi t là nông dân nông thôn và mi n núi (Nguy n Hoàng Nghĩa 2005, Nguy n Ng c Bình và Ph m ð c Tu n 2007). Khác v i các loài cây g , tre trúc thư ng có thân c ng như g , song có ñ c trưng là thân thư ng r ng trong ru t, có h thân ng m (rhizome) và phân cành khá ph c t p, và có h th ng mo thân hoàn h o, ñư c s d ng hi u qu trong quá trình phân lo i (Nguy n Hoàng Nghĩa 2005). Thân ng m (thân s ng dư i ñ t) c a tre trúc thư ng phát tri n bò dài trong ñ t, phát tri n thành m ng lư i, hay ch phát tri n thành m t s ñ t ng n g c cây. Các ñ t thân ng m thư ng có nhi u r và ch i ng . Ch i s m c lên thành cây tre, trúc (thân khí sinh) trên m t ñ t hay phát tri n thành thân ng m m i. Tre trúc có 3 loài thân ng m chính là thân ng m m c c m, thân ng m m c r i và thân ng m ki u h n h p. Thân ng m m c c m thư ng g p các chi Bambusa, Sinocalamus, Dendrocalamus…. ; Thân ng m m c r i thư ng g p các chi như Indosassa, Phyllostachys, Chimonobambus…; và thân ng m h n h p c a hai d ng c m và t n, thư ng g p các loài trong chi v u (Indosasa) (Nguy n Ng c Bình và Ph m ð c Tu n 2007). Trong khi thân ng m c a tre trúc thư ng n m dư i m t ñ t thì thân khí sinh (culm) l i sinh trư ng ph n không gian phía trên m t ñ t. Thân khí sinh thư ng có hình tr , có nhi u lóng r ng, ñ dài c a các lóng trên thân không gi ng nhau và các lóng ño n gi a thân thư ng dài hơn các lóng g c và ng n. Thân thư ng có màu xanh ho c xanh l c, nh t ho c th m, ñôi khi có s c tr ng (M y bông) ho c vàng (Tre vàng s c), có ph n tr ng (Dùng ph n, Di n tr ng) ho c có màu nâu th m (M nh tông) (Nguy n Hoàng Nghĩa 2005). Cành c a tre trúc có c u t o như thân khí sinh nhưng nh hơn nhi u, và ñ t thân là nơi phát sinh c a cành. S hình thành cành trên các ñ t k ti p thư ng theo hư ng ñ i x ng so le nhau, tr trư ng h p c a m t s loài trong chi B p cày (Gigantochloa) có các cành m c r i trên ñ t thân. Cành phát tri n t ch i thân ñư c g i là cành chính. Tuỳ theo loài mà có th có 1-3 ho c nhi u cành chính trên thân. S cành chính và cách hình thành và phân b c a cành trên thân cũng là các ñ c ñi m quan tr ng ñ c trưng cho loài và nhóm loài nên cũng ñư c dùng trong phân lo i các loài. M t s loài tre như Tre gai, Tre là ngà, L c ng c c a chi Tre (Bambusa) có các cành bi n ñ i thành gai nh n (Nguy n Hoàng Nghĩa 2005). 3
Tre trúc có 2 lo i lá có ch c năng khác nhau. Lo i th nh t làm nhi m v b o v măng, thân cây non là mo thân. Lo i th hai làm nhi m v quang h p t ng h p v t ch t nuôi cây g i là lá quang h p. Mo thân có hình v y, có các b ph n b mo, phi n mo, tai mo và lư i mo. Khi tre trúc trư ng thành thì mo thân t bóc và ch t. Lá quang h p có màu xanh, g m phi n lá, b lá, cu ng lá, lư i lá và tai lá. Tuỳ các loài khác nhau mà các b ph n này cũng có kích thư c khác nhau (Nguy n Hoàng Nghĩa, 2005). Các loài tre trúc còn có hoa và qu tuy r ng k t qu v t h u này thư ng kéo theo hi n tư ng “khuy” là tre trúc ch t hàng lo t. Hoa tre trúc là hoa t có d ng chuỳ l n g m r t nhi u nhánh. Trên m i nhánh, các ñ t có nhi u bông chét, m i bông chét có t 1 ñ n nhi u hoa. Tre trúc còn có qu do bàu phát tri n sau khi thu ph n. Qu thư ng là d ng qu thóc có kích thư c không khác nhi u so v i h t lúa nư c, lúa mì. M t s chi tre trúc như Cytochloa, Dinochloa, Melocalamus, Melocanna và Sphaerobambos có d ng qu th t hình c u hay hình qu m n (Nguy n Hoàng Nghĩa, 2005). Các loài tre trúc phân b t nhiên các vùng nhi t ñ i, á nhi t ñ i và ôn ñ i, t vùng th p t i ñ cao 4000 m (so v i m c nư c bi n), song t p trung ch y u vùng th p t i ñai cao trung bình (Nguy n Hoàng Nghĩa, 2005). Các loài tre trúc có th m c hoang d i ho c ñư c gây tr ng và có m t ñ c ñi m n i b t là có m t r t nhi u các môi trư ng s ng khác nhau (Dransfield and Widjaja, 1995). Theo Rao and Rao (1995), c th gi i có kho ng 1250 loài tre trúc c a 75 chi, phân b kh p các châu l c, tr châu Âu. Châu Á ñ c bi t phong phú v s lư ng và ch ng lo i tre trúc v i kho ng 900 loài c a kho ng 65 chi (Rao and Rao 1995; 1999). B ng 1 là s li u năm 1995 v s ña d ng c a các loài tre trúc trên th gi i. T ñó t i nay có nhi u loài tre trúc m i ñã ñư c tìm ra và phân lo i trong ñó có Vi t Nam làm tăng s loài tre trúc ñã ñư c xác ñ nh. B ng 1. Phân b c a các loài tre trúc trên th gi i (Biswas 1995) Nư c S chi S Di n tích Nư c-Vùng lãnh S chi S loài Di n tích loài (ha) th (ha) Trung Qu c 26 300 2.900.000 Singapore 6 23 Nh t B n 13 237 825.000 Bănglañet 8 20 6.000.000 nð 23 125 9.600.000 Papua New Guinea 26 Vi t Nam 16 92* 1.942.000 Srilanka 7 14 Myanma 20 90 2.200.000 Hàn Qu c 10 13 Inñônêxia 10 65 50.000 ðài Loan 40 140.000 Phillipnines 8 54 Mañagaxca 11 40 Malaysia 7 44 Châu M 20 45 Thai Lan 12 41 1.000.000 Ôxtralia 4 4 Ghi chú *: Nay kho ng hơn 200 loài Là ñ t nư c n m trong vùng nhi t ñ i gió mùa châu Á và ch u nh hư ng r t l n t 3 lu ng th c v t di cư: h th c v t Himalaya - Qu ng Châu – Vân Nam phía b c, h th c v t n ð - Mianma – Thái Lan phía tây, và t h th c v t Indonexia và Malaixia phía nam, Vi t Nam có m t h th c v t r t phong phú và ña d ng (Lê Tr n Ch n và c ng s 4
1999, Vũ Tá L p 1999), trong ñó có các loài tre trúc. Theo Biswas (1995) thì Vi t Nam có kho ng 92 loài tre trúc c a 16 chi (B ng 1). Nh ng nghiên c u g n ñây ñã cho th y s lư ng loài tre trúc phân b Vi t Nam l n hơn r t nhi u. Theo Vũ Văn Dũng và Lê Vi t Lâm (2005) thì Vi t Nam có trên 140 loài c a 29 chi và có th còn tìm th y các loài m i. Cũng cùng năm 2005, Nguy n Hoàng Nghĩa ñã rà soát các k t qu nghiên c u v phân lo i tre trúc Vi t Nam k t h p v i m t s nghiên c u, kh o sát th c ñ a ñã ñưa ra danh sách c a 216 loài thu c 25 chi tre trúc phân b t nhiên Vi t Nam (Nguy n Hoàng Nghĩa, 2005). Di n tích r ng tre trúc c a Vi t Nam cũng r t l n. Theo Nguy n Ng c Bình và Ph m ð c Tu n (2007), tính t i năm 2001, t ng di n tích r ng tre trúc c a Vi t Nam có kho ng 1.489.000 ha, trong ñó 1.415.500 ha là r ng t nhiên (thu n loài ho c h n loài), và kho ng 73.500 ha là r ng tr ng tre trúc. Tính t i tháng 12/2004, thì t ng di n tích r ng tre trúc c a Vi t Nam là 1.563.253 ha (B ng 2), g n tương ñương v i s li u th ng kê năm 1990, trong ñó: • Di n tích r ng tre trúc t nhiên thu n loài: 799.130 ha • Di n tích r ng t nhiên tre trúc t nhiên pha g : 682.642 ha • Di n tích r ng tre trúc tr ng (ch y u là r ng lu ng): 81.484 ha B ng 2. Hi n tr ng tre trúc Vi t Nam tính t i tháng 12/2004 (Nguy n Ng c Bình và Ph m ð c Tu n 2007) Các lo i r ng tre trúc Di n tích Phân chia theo ch c năng (ha) (ha) R ng ñ c ch ng R ng Phòng h R ng s n xu t R ng tre trúc t nhiên thu n loài 799.130 82.409 343.035 373.686 R ng tre trúc t nhiên h n loài 682.642 113.850 319.266 249.526 R ng tre trúc tr ng 81.484 285 10.186 71.013 T ng c ng 1.563.256 196.544 672.487 694.225 Tre trúc d tr ng, sinh trư ng nhanh, s m cho khai thác, d ch bi n nên ñư c s d ng trong r t nhi u các m c ñích khác nhau c a con ngư i, ñ c bi t là ngư i dân nông thôn c mi n ñ ng b ng và mi n núi. Nhìn chung, tre trúc có th ñư c s d ng trong xây d ng, th c ph m, ph c v m c tiêu văn hoá, và m t s các công d ng khác. Do kích thư c thân khí sinh l n có vách dày, c ng và b n nên tre, lu ng ñã ñư c s d ng làm v t li u xây d ng nhà c a c a ngư i dân. Thân các cây l n dùng làm c t nhà, xà nhà, ñòn tay, rui mè. Các loài có thân to hay v a có thân m ng hơn ñư c dùng làm sàn nhà như trong nhà sàn c a ñ ng bào dân t c, ñôi khi làm vách và làm mái nhà. Hi n nay, tre lu ng ch y u ñư c dùng nhi u nông thôn và mi n núi, song nhi u nơi thành ph v n s d ng tre ñ gia c móng nhà thay cho c c bê tông, v a r l i b n. M t s công trình xây d ng nh còn dùng tre lu ng làm c t ch ng côppha, có n i các phên n a và cót ép ñư c dùng ñ lót ñ bê tông tr n nhà. Tre trúc cũng là ngu n nguyên li u lý tư ng ñ s n xu t gi y. Thân tre trúc có ch a lư ng s i cao (40-60%), và chi u dài s i kho ng 1,5-2,5 mm (t i ña là 5 mm), là nguyên li u t t cho s n xu t gi y (Nguy n Hoàng Nghĩa 2005). 5
Ngoài vi c s d ng tre trúc cho xây d ng, m t s loài tre trúc còn cho măng ăn ngon như mang mai, măng lu ng, măng tre, măng m y lay, măng n a, có khi là măng ñ ng như măng v u. ðây là ngu n th c ph m t t, và cũng là ngu n thu nh p quan tr ng c a ngư i dân mi n núi. Trong th i gian g n ñây, vi c tr ng tre l y măng (k c tre trúc b n ñ a và nh p n i) ñang phát tri n m nh m , góp ph n xoá ñói gi m nghèo và tăng ñáng k giá tr l i ích c a ñ t tr ng r ng và tăng vi c làm cho ngư i dân (Nguy n Hoàng Nghĩa 2005). Tre trúc ñã ñư c s d ng r t nhi u vào m c tiêu văn hoá. T hàng nghìn năm trư c, ngư i Trung Hoa c ñ i ñã bi t d ng thân m t s loài tre trúc ñ làm gi y vi t. Ngày nay, r t nhi u các lo i tre trúc v n ñư c s d ng làm gi y vi t. Ngoài ra, nhi u loài tre trúc ñư c s d ng làm cây c nh, cây trang trí cho các công viên, công s , gia ñình như Tre b ng ph t, Tre vàng s c, Tre ñùi gà, Trúc hoá long, Trúc ñen, và Trúc quân t . M t s nh c c n i ti ng c a ñ ng bào các dân t c thi u s như ñàn Tơ rưng, khèn, và các nh c c ñơn gi n khác như sáo ñ u ñư c làm b ng m t s loài n a và trúc. C n dùng ñ u ng rư u c n cũng ñư c làm b ng thân cây trúc. Năm cơm lam n i ti ng c a ngư i Thái vùng Tây B c cũng ñư c n u b ng thân cây cơm lam, m t loài tre ñ c ñáo ch ñư c dành cho m c tiêu này mà thôi (Nguy n Hoàng Nghĩa 2005). Tre trúc còn có r t nhi u công d ng khác. Tre trúc dùng ñ ñóng thuy n thúng, thuy n nan, bè m ng tre lu ng, sào ch ng thuy n trên sông su i, ng d n nư c t su i v nhà, c t ñi n, d ng c b t cá. V i công ngh m i hi n ñ i, tre trúc còn ñư c s d ng làm ván ghép nhân t o ñ làm ván sàn, lá di n tr ng phơi khô xu t kh u cho m t s nư c làm gi y gói, trúc sào Cao b ng làm chí u trúc, mành trúc (Nguy n Hoàng Nghĩa 2005). Tre trúc là ngu n nguyên li u cho ngư i dân s n xu t ñ th công m ngh cho tiêu dùng trong nư c và xu t kh u. Hi n nay, nư c ta có kho ng 320 cơ s s n xu t th công m ngh riêng cho mây tre v i t ng s lao ñ ng lên t i 32.500 ngư i (Nguy n Ng c Bình và Ph m ð c Tu n 2007). Giá tr xu t kh u hàng mây tre ñan c a Vi t nam sáng th trư ng Nh t B n năm 2002 ñ t 225 tri u ñô la M và v n ti p t c tăng trung bình hàng năm t 30- 35% t năm 1996 t i nay. Th trư ng châu Âu và B c M cũng có nhu c u l n v nh p kh u các hàng th công m ngh mây tre ñan c a Vi t Nam. Trong 6 năm (1996-2002) t ng kim ng ch xu t kh u các m t hàng tre trúc c a Vi t Nam ñ t kho ng 300 tri u ñô la M , ch y u là ñũa và chi u tre. Do t m quan tr ng c a các làng ngh s n xu t th công m ngh ñ i v i xoá ñói, gi m nghèo, Chính ph ñã có chính sách chi kho ng 115 t ñ ng trong giai ño n 2006-2015 ñ ñ t m c xu t kh u s n ph m c a các làng ngh nông thôn tăng bình quân t 20-22%/năm và thu hút trên 300.000 lao ñ ng vùng nông thôn (Nguy n Ng c Bình và Ph m ð c Tu n 2007). Vi t Nam hàng năm khai thác m t lư ng l n tre trúc ñ ph c v nhi u m c tiêu c a n n kinh t qu c dân và ñ i s ng nhân dân. Chúng ta c n ph i có quy ho ch các vùng chuyên canh tre trúc, v i s qu n lý ch t ch c a các lâm trư ng và các h dân, áp d ng các bi n pháp lâm sinh, ch n t o gi ng t t, tr ng, chăm sóc, nuôi dư ng, khai thác r ng tre trúc m t cách h p lý, b n v ng, ñ c bi t là các r ng tre trúc phân b t nhiên, ñ gi i quy t các khó khăn hi n nay, chúng ta ph i nh p kh u t i 80% nguyên li u mây tre ñan, v i kh i lư ng t i 500.000 t n/năm (Nguy n Ng c Bình và Ph m ð c Tu n 2007). 6
Các nghiêu c u v tre trúc trên th gi i ñã b t ñ u t khá lâu và r t ña d ng. ð u tiên ph i k t i n ph m Nghiên c u v tre trúc c a Munro (1868). Sau ñó có nghiên c u v các loài tre trúc n ñ (Gamble 1896) trong ñó tác gi mô t hình thái c a 151 loài tre trúc phân b n ñ và m t s nư c láng gi ng như Pakistan, Srilanca, Myanma, Malaysia và Indonesia. Tác gi cũng cho r ng các loài tre trúc là loài ch th r t t t v các ñ c ñi m và ñ phì c a ñ t. Haig và c ng s (1959) cũng bình lu n r ng s phân b t nhiên c a tre trúc Myanma cũng ch th r t t t các ñi u ki n ñ t ñai ñó. Trung Qu c cũng có r t nhi u các nghiên c u v phân lo i, các k thu t t o gi ng, k thu t tr ng, chăm sóc, khai thác, ch biên và c v th trư ng tre trúc và các s n ph m s n xu t t tre trúc (Nguy n Ng c Bình và Ph m ð c Tu n 2007). Nghiên c u v tre trúc Vi t Nam ñã ñư c b t ñ u t khá lâu. Có th nói công trinh ñ u tiên nghiên c u v tre trúc Vi t Nam thu c v m t ngư i Pháp trong n ph m nghiên c u v th c v t chí ðông Dương (Le Comte 1923). Trong nh ng năm 1960, Ph m Quang ð ñã nghiên c u v k thu t tr ng và khai thác tre trúc Vi t Nam (Ph m Quang ð 1963). Cũng t th i gian này, các nghiên c u v phân lo i, k thu t nhân gi ng, k thu t tr ng, chăm sóc, b o v r ng tre trúc, k thu t ch bi n, b o qu n tre trúc cũng ñư c th c hi n. Ví d như: Kinh nghi m tr ng lu ng (Ph m Văn Tích 1963), Nghiên c u ñ t tr ng lu ng (Nguy n Ng c Bình 1964), K thu t tr ng Di n C u Hai (Nguy n Th Phương Anh 1967), Phân lo i tre trúc theo hình thái (Tr n ðình ð i 1967), B nh h i tre (Tr n Văn Mão 1972). Tính t i năm 2007, ñã có trên 100 n ph m (theo danh m c nghiên c u c a chúng tôi) nghiên c u v tre trúc (ho c liên quan t i tre trúc) ñã ñư c phát hành trên kh p c nư c. Tuy nhiên, các nghiên c u v tre trúc c a Vi t Nam còn khá l t và t n mát nhi u cơ s trên c nư c. Các k t qu nghiên c u do v y n m nhi u th lo i: bài báo, sách ho c các báo cáo khi ñ tài k t thúc và n m nhi u cơ s , các Vi n nghiên c u, trư ng, trung tâm thông tin ... ð các nghiên c u này có tác d ng l n nh t t i th c ti n s n xu t và ñ i s ng con ngư i, r t c n thi t ph i rà soát, xem xét và t ng h p l i các k t qu c a các nghiên c u ñã ñư c th c hi n, ñ rút ra các k t qu c n áp d ng cũng nhưng khuy n ngh các v n ñ c n ti p t c ñ y m nh nghiên c u. ðư c s tài tr c a t ch c Prosperty Initiative (PI), m t nhóm chuyên gia c a Vi n Khoa h c Lâm nghi p Vi t Nam ñã ti n hành rà soát, xem xét và t ng h p l i các k t qu nghiên c u v tre trúc ñã ñư c th c hi n t i Vi t Nam. Các k t qu này ñư c th hi n b ng danh m c các n ph m (sách, báo, báo cáo), các b n copy c a các n ph m, các tóm t t k t qu c a các n ph m, các b n copy c a các thí nghi m, nghiên c u v tre trúc, m t s khuy n ngh v các v n ñ (kho ng tr ng/l h ng) c n nghiên c u và báo cáo t ng h p này. 2. Các nghiên c u v phân lo i tre trúc Vi t Nam T năm 1971 t i 2007 ñã có t i trên 18 công trình nghiên c u l n và nh liên quan t i phân lo i, ñ c ñi m nh n bi t và phân b c a các loài tre trúc, các lo i và c u trúc r ng tre trúc 7
Vi t Nam. Các nghiên c u này ph n l n là các nghiên c u ñ c l p v hình thái, gi i ph u, nh n bi t, phân b và công d ng c a m t s loài tre trúc. Ví d như Cu n sách “Tên cây r ng Vi t nam” do tác gi Nguy n Tích và Tr n H p th c hi n và ñư c xu t b n năm 1971 ñã l p lên B ng tra c u tên cây theo ti ng Vi t Nam và B ng tra c u tên cây theo h th c v t. ðây tuy là nh ng cu n sách giúp tra c u tên các loài cây r ng Vi t Nam ñ u tiên nhưng cũng ñã ñ c p ñư c m t s các loài tre h u ích mà nhân dân quen s d ng, bao g m 23 loài tre trúc, ñó là: Bương, Dang, Di n, Di n tr ng, Hóp, Lu ng Thanh Hóa, Mai, N a, N a b y, S t, T m vông, Tre hóa, tre là ngà, Tre l ô, Tre tàu, Tre tông, Tre v u, Tre vàng s c, Trúc, Trúc ñùi gà, Trúc hóa long, V u, V u tr ng; Xu t phát t k t qu nghiên c u quy lu t sinh măng c a n a lá nh , thông qua vi c kh o sát h th ng thân ng m các tác gi ñã xác ñ nh ñư c tu i và ñã l p b ng tra tu i cho lâm trư ng Tân Phong - Hòa Tuyên. Các k t qu nghiên c u ñư c tác gi H i Âu ñăng trên t p san lâm nghi p s 7 năm 1976 v i bài vi t "Cách nh n bi t tu i n a lá nh "Có th nói, b ng tra này tuy ñư c l p cho lâm trư ng Tân Phong - t nh Hà Tuyên, nhưng có th là tài li u tham kh o r t t t cho các vùng khác có ñi u ki n tương ñ ng. Nghiên c u này r t quan tr ng làm cơ s ñ tham kh o và cho nh ng nghiên c u sau này ñ nh n bi t tu i c a n a. Cây c Vi t Nam là cu n sách do tác gi Ph m Hoàng H so n th o và ñư c xu t b n năm 1999 t i Nhà xu t b n Tr - Thành ph H Chí Minh là m t cu n t ñi n có th nói là ñã li t kê và mô t ñư c nhi u loài tre nh t v i 18 chi và 126 loài tre và ñư c s d ng ñ tham kh o nghiên c u r t t t. Cu n sách “Danh l c các loài th c v t Vi t Nam” do Trư ng ð i h c Qu c gia Hà N i ph i h p v i Vi n Khoa h c và Công ngh Vi t nam so n th o năm 2005 ñã ñ c p ñ n phân h tre (Bambusoideae) và mô t v phân b , d ng s ng và sinh thái, công d ng c a các loài trong phân h tre bao g m 29 chi và 131 loài Cu n sách này cũng dùng ñ tra c u và tham kh o r t t t. Cu n sách “T ñi n th c v t thông d ng” ñư c tác gi Võ Văn Chi so n th o và do Nhà xu t b n Khoa h c và K thu t xu t b n vào năm 2003 ñã ñ c p ñ n h Lúa (Tre, T m vông) (Bambusa) t trang 410-415 v i 13 loài và ñ c ñi m sinh v t h c c a chúng, bao g m: Tre l c ng c, Tre là ngà, Dùng, Hóp, Hóp c n câu, Hóp sào, Tre v u, L ô, Tre gai nh , Hóp nh , T m vông, Trúc ñùi gà, Tre m . Tuy cu n sách này chưa ñ c p ñư c nhi u loài Tre nhưng cũng là m t trong nh ng tài li u ñ u tiên ñ tham kh o và tra c u thông tin. Nghiên c u “B o t n m t s loài Tre trúc quý hi m Vi t Nam” do Nguy n Hoàng Nghĩa so n th o năm 2001 ñã ch ra các loài Tre trúc quan tr ng Vi t Nam, các loài Tre trúc quý hi m ñang có nguy cơ b tiêu di t và giá tr kinh t cũng như tình hình s d ng tài nguyên nh m ph c v cho ho t ñ ng qu n lý và kinh doanh các loài tre trúc này. Nghiên c u v “Tài nguyên tre Vi t Nam” c a Nguy n T Ư ng năm 2001 ñã cung c p nh ng thông tin t ng h p v giá tr kinh t , di n tích, ki u s ng và tr lư ng loài, phân b , nguy cơ tuy t ch ng và các ho t ñ ng nghiên c u ph bi n k thu t v Tre Vi t Nam. Nghiên c u cũng ñã cung c p cho chúng ta có m t cái nhìn t ng quan v tài nguyên Tre, và các ho t ñ ng nghiên c u s d ng Tre Vi t Nam. Cũng trong năm 2001, Nghiên c u “ði u tra b sung thành ph n loài, phân b và m t s ñ c ñi m sinh thái các loài Tre ch y u Vi t Nam” do Lê Vi t Lâm th c hi n góp ph n t ng bư c hoàn thi n h th ng phân lo i Tre Vi t Nam. Nghiên c u ñã ti n hành 8
ñi u tra thu th p m u v t, xây d ng b sưu t p; Nghiên c u v m t phân lo i Tre như giám ñ nh m u v t, ki m tra và ch nh lý tên khoa h c; Phân b và m t s ñ c ñi m sinh thái c a m t s loài Tre ch y u; Nghiên c u c u t o gi i ph u, Nghiên c u tính ch t cơ v t lý. Và ñã gi i thi u v 40 loài Tre ch y u Vi t Nam. Cây M y bông – loài tre có th dùng làm nguyên li u gi y (Vũ Văn Dũng năm 1980) cho th y nghiên c u v M y bông là nguyên li u r t thích h p ñ làm các lo i b t gi y vi t, gi y v và b c hàng. ðây cũng là lý do tác gi nghiên c u khuy n ngh khai thác ngu n nguyên li u này cho công nghi p gi y thay th n a lá nh ñang có s lư ng gi m d n Vi t Nam. ðã có nhi u nh ng bài vi t v tài nguyên tre trúc c a Vi t Nam nhưng có th nói, cu n sách “Tre trúc Vi t Nam” c a Nguy n Hoàng Nghĩa (2005) là cu n sách ñã mô t cũng như li t kê ñ y ñ nh t v s lư ng chi cũng như loài tre trúc Vi t Nam. Ngoài ra còn có c nh minh h a cho m t s loài tre trúc ch y u. Ph n ñ u tiên, tác gi có tóm t t sơ qua v t ng quan các loài tre trúc trên th gi i. Trong ñó có th hi n s lư ng các chi và loài tre trúc trên th gi i và c u t o hình thái, t p tính ra hoa, nhân gi ng tre trúc và nghiên c u ch n gi ng và ngu n gen. Sau ñó tác gi có m t b ng danh sách các chi và loài tre trúc Vi t Nam bao g m 25 chi và 216 loài. Ngoài ra tác gi còn ñưa ra m t s các b ng th ng kê như: B ng th ng kê các chi và loài tre trúc ñã ñư c công b Vi t Nam; B ng m t s ñ c ñi m hình thái ñ c trưng cho m t s loài tre Vi t Nam (mô t ñ c ñi m v thân ng m, chi u dài và ñư ng kính thân, chi u dài và r ng lá, s cành, chi u dài lóng, và m t s ñ c ñi m n i b t c a 191 loài tre); B ng s lư ng các loài và chi tre trúc ñư c t p h p t các tài li u khác nhau. M t s ñ c ñi m chung c a tre trúc như v công d ng, các loài tre trúc thông d ng Vi t Nam (bao g m 6 loài: Tre gai, Lu ng, Trúc sào, V u, Di n, N a) và các loài tre trúc quý hi m Vi t Nam (bao g m 4 loài: Trúc ñen, Trúc vuông, Trúc hóa long và Tre bông). Cu i cùng tác gi ñã mô t các loài tre trúc chính Vi t Nam và nh minh h a c a m t s loài tre ñó. T năm 1980 ñ n nay, t i các khu v c thu c ñ i núi c a t nh Hòa Bình ñ c bi t là d c lưu v c lòng h th y ñi n sông ðà, các huy n vùng th p như Lương Sơn, Kỳ Sơn, L c Th y ñã ñưa cây lu ng tr thành cây tr ng mũi nh n ñ a phương. Di n tích tr ng lu ng c a t nh ñ t 103.640 ha g m r ng tr ng s n xu t, r ng phòng h v i hình th c tr ng t p trung hay phân tán. T i các xã vùng cao huy n Mai Châu, Tân L c cây lu ng cũng ñư c ñưa vào gây tr ng nhưng do ñi u ki n khí h u, ñ t ñai không phù h p nên hi n nay nhi u di n tích ñã b b nh ch i s , g s t lá, b nh th i măng, vào mùa măng hay b sâu h i và b xít h i măng nh hư ng t i năng su t và ch t lư ng c a cây tr ng. Trong khi ñó, t i các ñ a phương trên có m t s loài tre trúc phân b t nhiên ho c ñư c ñ ng bào dân t c tr ng t lâu ñ i l i sinh trư ng t t so v i cây lu ng ho c ñi n trúc ñem t nơi khác v tr ng. Vi c ki m tra ñánh giá các loài tre trúc có tri n v ng vùng cao Hòa Bình không ch d ng l i vi c xác ñ nh thành ph n loài, ñ c ñi m hình thái, sinh thái c a chúng mà còn góp ph n l a ch n loài cây ñ phát tri n cho phù h p v i ñ a phương ñ ng th i c ng c ñúc k t ñư c nh ng kinh nghi m c a ngư i dân ñ a phương. K t qu nghiên c u th c ti n k t h p v i kinh nghi m c a ñ ng bào ngư i dân t c Thái và Mư ng hai xã vùng cao thu c t nh Hòa Bình có th 9
kh ng ñ nh các loài bương, v u, mai là nh ng loài thích h p c n phát tri n gây tr ng trên di n r ng s ñem l i hi u qu cao v kinh t , xã h i và môi trư ng (Tr n Ng c H i, 2005). Nguy n Hoàng Nghĩa và Tr n Văn Ti n (2006) nghiên c u v các loài tre qu th t. M t s nghiên c u khác là nghiên c u k th a k t h p v i ñi u tra, ki m nghi m t i th c ñ a. Trong m ng này ñã có r t nhi u các công trình r t có giá tr . Trong ñó ph i k ñ n các công trình r t có giá tr v phân lo i và nh n bi t như công trình phân lo i tre trúc theo hình thái (Tr n ðình ð i 1967) và các loài tre b n x Vi t Nam (H Vi t S c 1970), Lê Nguyên và c ng s (1971) nghiên c u v ñ c ñi m nh n bi t, gây tr ng, b o v và khai thác tre trúc, Nguy n T Ư ng (1996) v tài nguyên tre Vi t Nam. G n ñây nh t, là công trình Tre trúc Vi t Nam (Nguy n Hoàng Nghia 2005) ñã mô t hình thái, sinh thái và phân b c a 194 loài thu c 24 chi tre trúc. Tuy nhiên, tác gi ñã t p h p ñư c 216 loài tre trúc c a 25 chi t các tài li u khác nhau. Liên quan t i phân lo i, c u trúc và phân b c a r ng tre trúc Vi t nam. Nguy n Ng c Bình và Ph m ð c Tu n (2007) ñã xu t b n công trình Các lo i r ng tre trúc Vi t Nam, trong ñó các tác gi ñã rà soát, t ng h p các ñ c ñi m phân b , sinh trư ng và các phương th c tr ng, k thu t tr ng, kinh doanh các lo i r ng tre trúc quan tr ng Vi t Nam ñã ñư c nghiên c u trong các th p k v a qua. ðây là m t cu n sách nghiên c u tương ñ i t ng h p v hi n tr ng tài nguyên tre trúc Vi t Nam và th gi i và các ñ c ñi m hình thái c a tre cũng như phương th c tr ng và kinh doanh các lo i r ng tre ñó. Theo cu n sách, s loài tre trúc trên th gi i có kho ng 1250 loài thu c 75 chi. Vi t Nam thì có 61 loài thu c 31 chi khác nhau và ñ i ña s phân b mi n B c Vi t Nam “Sách ñ Vi t nam” là cu n sách ñ c p ñ n nh ng loài cây quý hi m và b ñe d a t i Vi t Nam do B Khoa h c và Công ngh ph i h p v i Vi n Khoa h c Và công ngh Vi t Nam th c hi n và ñư c xu t b n năm 2007. Cu n sách ñã ñ c p ñ n 2 loài tre trúc ñư c xác ñ nh là loài hi m t i Vi t nam, ñó là: Trúc vuông, Trúc ñen. Cu n sách cũng ñã mô t ñ c ñi m nh n d ng, ñ c ñi m sinh h c và sinh thái, phân b , giá tr , tình tr ng, phân h ng và bi n pháp b o v c a các loài tre trúc trên. Các nghiên c u v phân lo i tre trúc ñã ñư c th c hi n khá t t trong th i gian qua, th hi n các n ph m r t có giá tr v lĩnh v c này. Tuy nhiên, m t s loài v n chưa ñư c mô t ñ y ñ m c dù ñã có tên trong danh m c. Công tác ñi u tra, kh o sát các loài m i trên toàn ñ t nư c cũng c n ñư c quan tâm. V i các loài ñã ñư c phân lo i, vi c xây d ng các m u v t cho các loài này cũng r t quan tr ng ñ ph c v công tác nghiên c u, phân lo i và s n xu t. 3. Các nghiên c u v k thu t lâm sinh ðây là lĩnh v c v tre trúc ñư c nghiên c u nhi u nh t, như th ng kê c a chúng tôi ñã có t i 52 công trình nghiên c u k t năm 1963 t i này. Các nghiên c u t p trung vào các v n ñ nhân gi ng, kh o nghi m, k thu t gây tr ng, k thu t chăm sóc và khai thác các lo i riêng bi t. Ngay t năm 1963, Ph m Quang ð ñã nghiên c u và xu t b n n ph m Tr ng và khai thác tre n a trúc. ðây là m t trong nh ng cu n sách ñ u tiên v ñ tài tre trúc. N i dung cu n sách trình bày sơ lư c v ñ i s ng tre n a và phương pháp gây tr ng m t s loài tre n a trúc ch y u. ðây là m t trong nh ng nghiên c u ñã r t t ng h p t cách 10
nh n bi t ñ n phân b , s tăng trư ng, cho ñ n tr ng và khai thác, chăm sóc r ng tre n a. Sau ñó, cũng có r t nhi u các nghiên c u v nhân gi ng, k thu t tr ng và khai thác các loài tre trúc. Ví d như Ph m Bá Ninh (1974) ñã nghiên c u v nhân gi ng lu ng b ng phương pháp ươm cành trong b u dinh dư ng; Tr nh ð c Trình (1974) nghiên c u v th i v ươm lu ng vư n ươm Thanh Hoá (chưa tìm ñư c tài li u); Tr n Nguyên Gi ng và c ng s (1977) v nghiên c u k thu t tr ng và kinh doanh r ng lu ng ñáp ng v i nhu c u tr ng quy mô l n; Hoàng Vĩnh Tư ng (1977) v nghiên c u tác d ng c a m t s ch t kích thích sinh trư ng ñ n vi c nhân gi ng lu ng b ng cành; T trư c ñ n nay, ngư i ta gây tr ng Lu ng b ng gi ng vô tính là ch y u (g c, thân, cành, chét). Phương pháp này cho h s nhân gi ng r t th p. Bài vi t “S d ng h p lý và phát tri n tài nguyên Tre Vi t Nam” ñư c ñăng trên T p chí Lâm nghi p s 8 năm 1995, do tác gi Nguy n T Ư ng và Nguy n ðình Hưng th c hi n. Tác gi ñã cung c p các thông tin v : Th c tr ng c a r ng tre hi n nay và ñ c ñi m sinh h c c a Tre, phân b . Căn c vào m c ñ s d ng, các s n ph m và vi c ch bi n, kh năng cây tr ng, các tác gi ñã ki n ngh ñưa ra danh sách bao g m 10 loài tre c n chú ý nghiên c u, b o v cho phát tri n và gây tr ng như sau: TT Tên khoa h c Tên Vi t nam Vùng phân b chính 1 Arundinaria sp V u ñ ng Trung tâm ðông B c 2 Bambusa procera A. Chev et A.Cam L ô ðông Nam b ðông B c, ñ ng b ng 3 Bambusa stenostachya Hack Tre gai B c B , Tây B c, TT 4 Dendrocalamus membranaceus Munro Lu ng B c Trung B 5 Dendrocalamus sericeus Munro M y sang Tây B c 6 Dendrocalamus sp M nh tông ðông Nam B Trung tâm, B c Trung 7 Neohouzeaua dullooa A. Cam N a B 8 Phyllostachys pubescens Maxel ex H.d Trúc sào ðông B c 9 Sinocalamus latiflorus Mc Clure Di n tr ng Trung tâm, ðông B c 10 Sinocalamus giganteus Keng F. Mai Trung tâm, ðông B c ðây là nh ng nghiên c u r t quan tr ng, làm cơ s cho vi c ñ nh hư ng tr ng và kinh doanh các loài tre m t cách h p lý Vi t nam. Vi c tìm phương pháp nhân gi ng v a ñơn gi n v a t n d ng t i ña s cành có trên thân, v a s d ng ñư c cây gi ng các l a tu i ñã ñư c tác gi Lê Quang Liên (2001) v i công trình “ Nhân gi ng lu ng b ng chi t cành” nh m tìm ra phương pháp nhân gi ng có th t n d ng ñư c nhi u v t li u gi ng hom. và nghiên c u c a tác gi ñã cho thây Lu ng là m t loài cây có th nhân gi ng b ng cành. M t s quy trình, quy ph m cho tr ng tre trúc cũng ñư c xây d ng như: Quy ph m k thu t tr ng lu ng (B NN& PTNT 1999) ñã s an 11
th o quy trình k thu t tr ng Lu ng b ng cành chi t bao g m các khâu t t o gi ng ñ n khai thác s n ph m; Quy trình k thu t tr ng cây tre cho măng ng t ðài Loan (C c Lâm nghi p 1999) cho th y cây tre cho măng ng t ðài Loan t ra khá thích h p v i khí h u, ñ t ñai nghèo x u, khô c n c a vùng ñ t tr ng ñ i núi tr c trung du (B c Giang, Phú Th ) và vùng núi cao Sa Pa. S n ph m là măng ng t có kh năng tiêu th t t v i th trư ng trong nư c và m ra tri n v ng xu t kh u. Quy ph m k thu t tr ng, chăm sóc và khai thác măng tre ñi m trúc (Công ty ñ u tư, xu t nh p kh u nông lâm s n ch bi n 2006) cho th y cây tre ði m trúc thích h p v i các vùng khí h u nóng và m có nhi t ñ bình quân 23oC, lư ng mưa trung bình hàng năm t 1.000 – 1.500mm. Tr ng ñư c nh ng nơi có ñ cao bi n ñ ng l n, ñ d c ñ n 30o, không nên tr ng nơi ñ t quá d c khó chăm sóc, thâm canh, n u tr ng nơi có ñ d c l n nên làm b c thang theo ñư ng ñ ng m c. Tre ði m trúc thích h p nơi có t ng ñ t dày t 0,5m tr lên, ñ t tơi x p, nhi u mùn, ñ t m nhưng thoát nư c t t, t t nh t là các ñ t phù sa ven sông su i, ñ t trên nương r y có tính ch t ñ t r ng. ði m trúc là loài cây ưa sáng hoàn toàn, không ñư c tr ng dư i tán cây khác, n u tr ng h n giao thì nên tr ng theo phương pháp h n giao v i băng r ng ñ ñ m b o ñ chi u sáng. Các nghiên c u v “ S d ng h p lý và phát tri n tài nguyên Tre Vi t Nam” là nghiên c u r t quan tr ng c a tác gi Nguy n T Ư ng năm 1995 làm cơ s cho vi c ñ nh hư ng tr ng và kinh doanh các loài tre m t cách h p lý Vi t Nam. Năm 2002, nhóm tác gi c a Vi n tư v n phát tri n kinh t - xã h i nông thôn và mi n núi và Vi n Khoa h c Lâm nghi p VN ñã ti n hành ñi u tra kh o sát và ñã xây d ng ñư c k thu t tr ng cây làm nguyên li u gi y v i loài cây nguyên li u là Lu ng. Nhóm tác gi ñã nghiên c u ñ y ñ ñ c ñi m hình thái, sinh thái lâm sinh, giá tr kinh t , t ñó xây d ng ñư c quy trình k thu t ươm gi ng, thi t k tr ng r ng, k thu t tr ng, chăm sóc, nuôi dư ng và b o v r ng, khai thác và chăm sóc sau khai thác. Nhóm tác gi cũng ñưa ra mô hình tr ng xen tre lu ng v i các cây nông nghi p ng n ngày trong hai năm ñ u. Năm 2005, ñ ñánh giá ñư c th c tr ng tài nguyên tre trúc ñây, xác ñ nh nh ng khó khăn và tìm ra các nguyên nhân ñ t ñó ñ xu t gi i pháp giúp c ng ñ ng ngư i dân t c Thái nói riêng, t nh Hòa Bình nói chung qu n lý, s d ng tre trúc ñư c t t hơn, nhóm nghiên c u c a trư ng ðH Lâm nghi p Vi t Nam ñã tri n khai ñ tài: “Nghiên c u nh ng gi i pháp ch y u qu n lý tài nguyên tre trúc d a trên cơ s c ng ñ ng các b n ngư i Thái vùng cao huy n Mai Châu - Hòa Bình” t i hai xã ð ng B ng và V n Mai. Nhóm nghiên c u ñã s d ng m t s phương pháp nghiên c u trong thu th p và phân tích thông tin như: S d ng phương pháp ñánh giá nhanh nông thôn, và phương pháp ñánh giá nông thôn có s tham gia c a ngư i dân d thu th p các tài li u v ñi u ki n t nhiên, kinh t , xã h i, ki n th c b n ñ a, ñ xu t và l a ch n ho t ñ ng… áp d ng phương pháp phát tri n k thu t có ngư i dân tham gia ñ tri n khai m t s th nghi m v nhân gi ng, khai thác, b o v tài nguyên tre trúc d a vào c ng ñ ng… S d ng phương pháp ñi u tra chuyên ngành ñ tri n khai m t s th nghi m v nhân gi ng, khai thác, b o v tài nguyên tre trúc d a vào c ng ñ ng. S d ng phương pháp ñi u tra chuyên ngành ñ xác ñ nh loài, ñánh giá tình hình sinh trư ng, phân b , sâu b nh h i…c a các loài. Ngoài ra còn k th a các tài li u ñã công b , s d ng phương pháp chuyên gia ñ cùng ph i h p trong xác ñ nh các gi i pháp phát tri n. 12
K t qu nghiên c u ñóng góp cho vi c kinh doanh s n xu t không ch r ng Tre l ô mà c B ch ðàn, keo Tai tư ng và Song m t và Tr ng r ng và tr ng r ng thâm canh tre trúc cũng ñư c quan tâm. Ví d như công trình K thu t tr ng m t s loài LSNG, khoanh nuôi ph c h i r ng và canh tác ñ t b n v ng t i Cao B ng, B c C n (Nguy n Xuân Quát và c ng s 2005). ð c bi t, hi n t i Vi n Khoa h c lâm nghi p Vi t Nam ñang tri n khai ñ tài nghiên c u: Nghiên c u ch n gi ng và các bi n pháp k thu t tr ng r ng thâm canh tre trúc ñ l y măng và nguyên li u cho xây d ng, ch bi n ph c v n i tiêu và xu t kh u. Và ñ tài “ Tr ng th nghi m thâm canh các loài tre nh p n i l y măng nh m ñánh giá và tuy n ch n các loài tre nh p n i l y măng phù h p cho C u Hai- Phú Th và Ng c L c – Thanh Hóa, ñánh giá các bi n pháp thâm canh, kh o nghi m v phương pháp khai thác măng, kh o nghi m m t s phương pháp sơ ch b o qu n măng và hư ng d n k thu t tr ng, khai thác, sơ ch và b o qu n măng tre ði m trúc. Tuy nhiên, ñây các nghiên c u ch chú tr ng vào m t s loài có giá tr kinh t cao (ví d lu ng, tre ñi m trúc…) trong khi cũng c n có nh ng nghiên c u tương t cho các loài khác vì các m c tiêu khác như ña d ng sinh h c và b o t n. Các nghiên c u cũng còn chưa t p trung, mà t n mát nhi u cơ s và ñ a phương khi n ngư i ñ c khó theo dõi, khó hi u nên khó áp d ng. Chúng tôi cho r ng s r t c n thi t n u ñưa ra khung ưu tiên cho các loài c n nghiên c u (ví d các loài có giá tr kinh t cao, ho c cho b o t n) ñ nghiên c u hoàn ch nh (t nhân gi ng, ñi u ki n gây tr ng, k thu t tr ng, chăm sóc, khai thác, ch bi n, b o qu n) và cu i cùng các k t qu này s ñư c s d ng ñ xây d ng thành các quy trình, quy ph m gây tr ng cho t ng loài. Có như v y, ngư i ñ c (ñ c bi t là các h nông dân) m i có th hi u và làm theo quy trình/quy ph m ñư c. 4. Các nghiên c u v ch bi n và b o qu n tre trúc T năm 1971 t i nay ñã có khá nhi u nghiên c u v lĩnh v c ch bi n và b o qu n lâm s n tre trúc (các nghiên c u t 83 t i 98 trong danh m c các nghiên c u v tre trúc). Các nghiên c u ñư c th c hi n t xác ñ nh tính ch t lý, hoá h c c a m t s loài tre trúc, t i ch bi n, b o qu n ñ x d ng trong s n xu t v t d ng gia ñình, dùng trong xây d ng và công nghi p gi y. Ví d : Nghiên c u v B trí dây truy n s n xu t v ch bi n tre, n a và trúc (Lê Văn H 1971) sau m t th i gian kh o nghi m các máy c a Nh t B n, Trung Qu c t i công ty Ch bi n và b o qu n lâm s n tác g i ñưa ra khuy n ngh : nh ng nơi không có ñi u ki n thì ch y u dùng d ng c th công và công c c i ti n, nh ng cơ s có ñi n thì dùng k t h p c công c c i ti n và máy cơ gi i ; Nguyên lý công ngh s n xu t ván s i nguyên li u tre l ô và g b ch ñàn d ng b t gi y thô (H a Th Hu n 1993) ñây là nghiên c u ñ u tiên ñã ti n hành ch t o ván s i t s i cơ hóa c a tre L ô và g B ch ñàn VN. K t qu nghiên c u cho phép k t lu n r ng tre L ô và g b ch ñàn là nh ng lo i nguyên li u cho ván s i có ch t lư ng t t và cho phép xây d ng ñư c nguyên ly công ngh , và các ch tiêu công ngh c th , trên cơ s ñó áp d ng vào s n xu t. Nghiên c u v k thu t x lý b o qu n Tre theo phương pháp thay th nh a ( Nguy n Th Bích Ng c, 2001) ñưa ra cơ s khoa h c c a quá trình th m thu c b o qu n; m i quan h gi a thành ph n hóa h c c a tre v i quá trình b o qu n; hi u l c b o qu n tre b ng ch ph m hóa h c; ñ xu t quy trình công ngh b o qu n tre dùng trong xây d ng; hi u qu kinh t c a b o qu n tre; Nghiên 13
c u s d ng ván n a ép 3 l p thay th ván g trong nhà c a nhân dân vùng núi phía B c (Nguy n M nh Ho t) ñã t o ñư c m t s lo i ván k t h p gi a núa và ván bóc có ñ b n cơ h c cao (tương ñương g nhóm 5) ñáp ng yêu c u nguyên li u làm ván sàn, ván thưng trong xây d ng nhà cho ñ ng bào vùng cao. Nghiên c u s nh hư ng c a c u t o Tre ñ n kh năng th m thu c b o qu n c a Nguy n Th Bích Ng c (t p chí LN s 9/2000) nh m xác ñ nh kh năng th m thu c b o qu n c a tre theo các hư ng khác nhau; kh năng th m thu c b o qu n c a lóng và ñ t tre; kh năng th m thu c c a các v trí khác nhau trên thân tre (g c, gi a và ng n). Nghiên c u còn cho th y m t s ñ c ñi m khác nhau gi a tre gai và lu ng nh hư ng ñ n kh năng th m thu c b o qu n. K t qu c a nghiên c u góp ph n gi i thích s khác nhau v kh năng th m thu c c a tre theo các hư ng khác nhau và gi a hai loài tre gai và lu n V i nghiên c u thăm dò kh năng s d ng mùn cưa tre ñ s n xu t khay, ñĩa sơn mài xu t kh u b ng công ngh ép ñ nh hình (Bùi Chí Kiên và Tr n Tu n Nghĩa, 2004) ñã s n xu t ñư c 500 s n ph m khay ñĩa t mùn cưa tre có hình dáng, kích thư c, ñ b n cơ h c và các ch s công ngh khác ñáp ng yêu c u cho các công ñ an sơn mài, hoàn thi n s n ph m ñ t ch t lư ng xu t kh u. Hi n nay trong s n xu t, ngoài các s n ph m th công m ngh ñư c s n xu t t song mây, tre k t h p có m t s cơ s s n xu t ván sàn tre (Thanh Hóa), ván sàn tre – vàn MDF k t h p (H i Dương), s n xu t nhà tre xu t kh u, s n xu t than h at tính t tre.. 5. Các nghiên c u v sâu b nh h i tre trúc Chúng tôi ch rà xoát ñư c 7 công trình nghiên c u cho lĩnh v c này (t nghiên c u 72 ñ n 78 trong danh m c các nghiên c u). Các nghiên c u cho lĩnh v c này khá l t cho m t s b nh h i chính và n i c m m t s loài tre trúc. Trong quá trình sinh trư ng và phát tri n tre thư ng g p ph i m t s b nh h i gây nh hư ng ñ n sinh trư ng và lư ng khai thác hàng năm. Năm 1972, Tr n Văn Mão ñã ñi u tra m t s b nh h i chính c a tre và bi n pháp phòng tr . Phương pháp phòng tr ch y u là áp d ng các bi n pháp kinh doanh r ng tre h p lý như không ñ tre quá già, ch t t a thưa, ch t dây leo b i r m cho thoáng khí, ñ t các lá r ng b b nh. Năm 1995, Lê Văn Nông ñã nghiên c u côn trùng h i g tre các t nh mi n B c VN và tìm ra phương pháp phòng tr d a trên nơi cư trú và th c ăn sâu non và sâu trư ng thành c a côn trùng, phân lo i thành 3 nhóm chính ñ nghiên c u: côn trùng h i v ; côn trùng h i g tr c ti p và côn trùng h i g tươi. ð phòng ch ng côn trùng h i g trong các nhóm trên ñã ñ ra phương pháp và dùng thu c khác nhau: ch ng nhóm côn trùng h i v cây b ng cách bóc v ngay sau khi h ch t; ch ng côn trùng h i g khô dùng TM 67 và di t b ng phương pháp lây truy n và ch ng côn trùng h i g tr c ti p còn m ñ cao b ng cách bóc v phơi cho g khô, dùng BQG, phun, quét lên b m t g và ch ng nhóm côn trùng h i g tươi dùng hóa ch t b o qu n g như Creosote +5% DDT; ULL;U;LN1;LN2;LN3.. Năm 1973, Lê Văn Nông ñã có nghiên c u v sâu h i tre trúc trong gia ñình. T ñó tác gi ñã ñưa ra các ý ki n v phòng tr sâu: 14
- ð i v i ñ dùng b ng tre trúc: nên dùng lo i già, ch t vào mùa ñông, vì lúc này ít m t ăn tre. N u ch t vào mùa hè (tháng 3-8) m t s ăn nhi u nên ph i chú ý b o qu n. Mu n phòng m t tre ra dùng thu c b o qu n Hylotox, Duotex, BQG1, quét lên m t c t ngang c a dóng tre, m t tre b róc, nh ng ch c t g t,... G n ñây, phương pháp m i ñã ñư c nhi u nư c nghiên c u và áp d ng là phân l p vi sinh v t n i dinh s ng trong mô th c v t có kh năng c ch ho c tiêu di t s phát tri n c a n m gây b nh các loài gây tr ng. Vi n Khoa h c Lâm nghi p Vi t Nam ñã áp d ng công ngh sinh h c trong nghiên c u và phòng tr n m gây b nh s c tím cho cây lu ng (Nguy n Thuý Nga, Ph m Quang Thu 2006). ðây là cơ s bư c ñ u ñ phát tri n phương pháp phòng tr sâu b nh h i cây r ng b ng ch ph m sinh h c. Sâu b nh h i tre trúc c n ñư c ti n hành toàn di n hơn trên các loài cây tr ng chính và quan tr ng cho s n xu t và b o t n. Chúng tôi cũng cho r ng s r t h u ích khi các nghiên c u v sâu b nh h i tre trúc ñư c nghiên c u m t cách toàn di n hơn và sau ñó ñư c áp d ng trong các quy trình/quy ph m gây tr ng r ng tre trúc. N u làm ñư c ñi u này, ngư i nông dân s ñư c l i do nó rõ ràng, và d áp d ng. 6. Các nghiên c u v tác ñ ng t i môi trư ng Không có nhi u nghiên c u v lĩnh v c này và chúng tôi ch rà soát ñư c 5 nghiên c u t năm 1964 t i nay (t nghiên c u 84 t i 88 trong danh m c các nghiên c u). Các nghiên c u m i ch d ng l i nghiên c u tính ch t ñ t r ng, di n bi n c a ñ phì ñ t dư i r ng m t s lo i tre trúc. Năm 1961, Nguy n Ng c Bình ñã nghiên c u v ñ c ñi m ñ t tr ng r ng tre lu ng và nh hư ng c a các phương th c tr ng r ng tre lu ng ñ n ñ t. Nghiên c u giúp cho vi c quy ho ch vùng tr ng lu ng thích h p, m t khác nâng cao tác d ng phòng h và hi u qu kinh t r ng tre lu ng, ñ ñ m b o kinh doanh b n v ng. K t qu nghiên c u cho th y tr ng r ng theo phương pháp nông lâm k t h p trong hai năm ñ u khi r ng tre lu ng chưa khép tán thì r ng tre lu ng sinh trư ng t t hơn t 15-22% so v i ñ i ch ng không tr ng xen. Vì v y gi m ñư c s công lao ñ ng chu n b ñ t tr ng r ng; gi m ñư c công chăm sóc r ng trong năm ñ u; r ng tre ñư c b o v t t hơn (không b trâu bò, gia súc phá ho i); Nâng cao ñ che ph c a ñ t; t o ra thu nh p c n thi t cho các h nông dân trong nh ng năm ñ u; t o cơ s v ng ch c ñ th c hi n LNXH vùng núi. Tr ng Tre thu n loài có làm cho ñ t x u ñi không? ð tìm hi u v v n ñ này, năm 1972, tác gi Hoàng Xuân Tý- Vi n nghiên c u lâm nghi p ñã ñưa ra m t s nh n xét thông qua vi c nghiên c u v ñ phì c a ñ t dư i r ng Tre thu n loài. K t qu nghiên c u ñư c trình bày theo 3 nhóm: Thành ph n cơ gi i, các ch s lý tính, các ch s hóa h c và ñư c th hi n theo hình th c so sánh. ði u ñáng chú ý là sau khi tr ng tre, ñ chua và ñ no ki m ñư c c i thi n m t cách rõ r t so v i r ng th sinh ban ñ u cũng như so v i r ng tr ng cây lá r ng khác, và cũng như lý tính, s thay ñ i hóa tính do tr ng tre x y ra m nh nh t t ng ñ t m t trên cùng. Tóm l i, r ng tr ng tre thu n lo i làm cho ñ t nghèo mùn và ñ m, 15
ngư c l i môi trư ng ñ t tr nên ít chua hơn so v i r ng th sinh ban ñ u cũng như so v i r ng tr ng m t s loài cây lá r ng khác. Hi n tư ng ñ chua ñ t dư i r ng tre ñư c c i thi n ch y u do nghèo xác h u cơ và ñ t luôn b khô h n. Nh n xét và ñ ngh : - Tr ng tre thu n lo i làm cho tính ch t v t lý c a ñ t b thoái hóa nhanh chóng. - Tr ng tre thu n lo i làm gi m hàm lư ng mùn, ñ m, nhưng l i làm gi m ñ chua và tăng ñ no ki m - ðánh giá m t cách t ng h p và l y quan ñi m c a d t r ng nhi t ñ i thì ñ phì nhiêu c a ñ t dư i r ng tre là kém nh t - Hi n tư ng ñ t dư i r ng tre nghèo ki t d n là nguyên nhân quan tr ng làm gi m s n lư ng r ng. - Vì v y, không nên tr ng tre n a thu n lo i mà nên tr ng h n giao v i cây g ñ v a có s n lư ng n ñ nh v a ñ m b o ñ phì c a ñ t ñư c duy trì, phù h p v i th c t trong thiên nhiên. K thu t t o r ng cho các loài tre trúc Vi t Nam là m t công nghiên c u r t quan tr ng giúp ích cho vi c tr ng và kinh doanh tre trúc Vi t Nam. Chính vì v y mà cu n sách “K thu t t o r ng tre trúc Vi t Nam” ñư c ra ñ i. Cu n sách do tác gi Nguy n Ng c Bình và Ph m ð c Tu n so n th o và ñư c xu t b n năm 2007 t i Nhà xu t b n Nông nghi p. Tác gi ñưa ra m t s ý ki n ñ xu t v t ch c s n xu t, cơ ch , chính sách cho các vùng chuyên canh nguyên li u tre trúc Vi t Nam.Có th nói ñây là cu n tài li u r t hay, m i ñư c s d ng r t có ích trong th c ti n s n xu t cũng như trong nghiên c u. Các nghiên c u sâu v ñ ng thái ñ t dư i r ng tr ng thu n loài và h n loài tre trúc v n chưa ñư c nghiên c u. Các nghiên c u v nh hư ng c a tre trúc t i t ng th m tươi, cây b i, t i r a trôi, xói mòn cũng chưa ñư c chú ý. Hi n nay, mô hình r ng tr ng b n v ng ñang ñư c chú ý nghiên c u. Cũng s r t quan tr ng n u chúng ta nghiên c u, xây d ng r ng tr ng tre trúc b n v ng, và nghiên c u kh năng lưu gi các bon c a r ng tre trúc. 7. Các nghiên c u v th trư ng tiêu th M c dù ñây là lĩnh v c r t quan tr ng nhưng l i không có nhi u nghiên c u. Các nghiên c u v lĩnh v c này ch là m t ph n trong các nghiên c u khác. R t c n thi t ph i có các ñánh giá v th trư ng tiêu th n i ñ a và xu t kh u cho các m t hàng t tre trúc, t ñó m i có các ñ nh hư ng h p lý cho phát tri n. 8. Nh ng thu n l i và khó khăn trong quá trình nghiên c u tre trúc Tre trúc nói riêng và lâm s n ngoài g nói chung có tr lư ng phong phú và phân b t i h u h t các ñ a phương t b c vào nam c a ñ t nư c. ðây là ngu n tài nguyên t nhiên có giá tr kinh t to l n n u bi t khai thác và s d ng hi u qu và b n v ng. Tre trúc có 16
nhi u ưu ñi m như tu i thành th c công ngh th p (1-5 tu i tuỳ thu c vào m c tiêu s d ng), cư ng ñ ch u l c cao, tr lư ng l n. Do ñó, nó s là ngu n nguyên li u ưu vi t khi s d ng ñ s n xu t các s n ph m ñòi h i cư ng ñ ch u l c cao, ñ ng th i v i tu i khai thác th p nó s tăng hi u qu kinh t trên m t ñơn v di n tích r ng. Tuy nhiên, tre trúc là cây m t lá m m, sinh trư ng theo mùa cho nên nh hư ng ñ n s n xu t công nghi p. Tre có kích thư c, tính ch t cơ h c, v t lý khác nhau t g c ñ n ng n, t c t vào ru t, lóng và m t tre cho nên khó khăn cho quá trình gia công ch bi n, cũng như làm gi m kh năng dán dính và ñ b n t nhiên c a s n ph m. Hàm lư ng ch t dinh dư ng trong thân tre cao là nguyên nhân gây ra hi n tư ng n m m c, m i m t c a tre. Lư ng tinh tre và ru t tre mang tính vô cơ nên không có kh năng dán dính khi s d ng ch t k t dính có ngu n g c h u cơ. Tre n a thư ng có ñư ng kính nh hơn g , có ñ r ng l n nên s làm tăng chi phí v n chuy n và d tr , ñ ng th i làm gi m t l l i d ng nguyên li u. 9. Các n i dung c n nghiên c u trong th i gian t i Nghiên c u cơ b n M r ng nghiên c u c u cơ b n v ñ c ñi m c u t o, tính ch t cơ h c, v t lý, hoá h c theo t ng loài, t ng c p tu i. Xác ñ nh khu v c phân b , ñ c tính sinh lý, sinh thái và tr lư ng c a t ng loài. Nghiên c u các loài ñ t và l p ñ a phù h p cho vi c tr ng và kinh doanh các loài tre trúc có giá tr cao. Cũng c n thi t ph i quy ho ch vùng nguyên li u theo các m c tiêu khác nhau và ng d ng công ngh sinh h c trong t o gi ng, b o qu n và ch bi n tre trúc. Nghiên c u k thu t gây tr ng Nghiên c u phương pháp nhân gi ng (áp d ng công ngh sinh h c), k thu t gây tr ng, chăm sóc, khai thác ñ i v i t ng loài. Các k t qu này ñư c s d ng ñ xây d ng các quy trình/quy ph m cho t ng loài. Nghiên c u v ch n gi ng, nhân gi ng các loài tre cho các m c ñích b o t n, nguyên li u ch bi n, tre phong c nh, tre l y măng… Nghiên c u k thu t ch bi n Nghiên c u ch bi n tre trúc trên nguyên t c: S d ng hi u qu và s d ng t ng h p nh m nâng cao giá tr s d ng c a cây tre. Ưu tiên nghiên c u s d ng tri t ñ toàn b nguyên li u: - Ph n g c làm nguyên li u cho ván ghép thanh - Ph n thân làm nguyên li u s n xu t ván ghép thanh và ép l p - Ph n ng n dùng s n xu t chi u tre, ñũa, tăm - Ph li u và nguyên li u kích thư c nh không h p quy cách dùng làm nguyên li u s n xu t dăm, s i và b t gi y. - Nghiên c u t o v t li u composite t tre, tre g k t h p… - Nghiên c u công ngh s n xu t và ch bi n măng tre. - Nghiên c u s n xu t than ho t tính t tre trúc. 17
- Nghiên c u công ngh bi n tính ñ nâng cao và c i thi n ch t lư ng nguyên li u. C n thúc ñ y các lo i hình s n ph m th công m ngh s d ng nguyên li u tre trúc. Nghiên c u k thu t b o qu n Các s n ph m s d ng tre trúc là nguyên li u d b n m m c, m i m t phá ho i. Do ñó, c n m r ng nghiên c u theo hư ng tìm các công ngh b o qu n h p lý ñ i v i t ng lo i nguyên li u và lo i hình s n ph m, trên nguyên t c: - Nâng cao hi u l c b o qu n - ð m b o ñ b n cơ h c sau khi b o qu n - Công ngh b o qu n ph i phù h p v i s n ph m - ð m b o giá thành s n ph m th p, nguyên li u r ti n d ki m - ð m b o v sinh môi trư ng. Vi c th c hi n thành công các nghiên c u trên ñây có ý nghĩa khoa h c và ý nghĩa th c t to l n. Các k t qu nghiên c u cơ b n s là cơ s cho vi c ñ nh hư ng s d ng có hi u qu nguyên li u tre trúc. ð ng th i t các k t qu nghiên c u ng d ng có th l a ch n công ngh phù h p cho t ng lo i s n ph m. Bên c nh ñó, s t o công ăn vi c làm cho m t l c lư ng lao ñ ng ñáng k các vùng nông thôn, mi n núi c a nư c ta. Nghiên c u th trư ng Nghiên c u th trư ng s n ph m tre trúc có ý nghĩa r t l n t i s phát tri n c a c a lĩnh v c này. Do vây, trong th i gian t i cũng c n có nh ng nghiên c u v lĩnh v c này, ñ th y ñư c ñi m y u, ñi m m nh và t ñó có nh ng khuy n ngh phù h p cho s phát tri n c a tre trúc Vi t Nam. Cũng s r t c n thi t ti n hành các nghiên c u ñánh giá hi u qu kinh t cho t ng loài tre trúc khác nhau. M t s ñi m c n kh c ph c trong s phát tri n tre trúc Tre trúc ít ñư c quy ho ch theo quy mô thâm canh và m i liên h v i các vùng ch bi n công nghi p còn y u. Năng su t các r ng tr ng tre trúc nói chung là th p so v i các cách th c s n xu t khác. Kinh phí s d ng cho các nghiên c u v tre trúc còn khá h n h p. Các nghiên c u v tre trúc còn không t p trung và t n m n nhi u cơ s , nhi u vùng nên khó t p h p và ñưa ra ng d ng cho s n xu t. Chi n lư c phát tri n tre trúc cũng chưa ñư c xây d ng. S n ph m tre trúc còn b nhi u r i ro do s ñe do c a n m, m c và côn trùng phá h i. Các s n ph m ch bi n tre trúc còn ñơn gi n c v hình th c và ch t lư ng, chưa có tính c nh tranh m nh c th trư ng trong nư c và xu t kh u. Tuỳ vào ngu n l c s n có, chúng ta có th ưu tiên các nghiên c u, phát tri n tre trúc ñ tre trúc có th ñóng góp ngày càng quan tr ng hơn ñ i v i ñơì s ng nhân dân và n n kinh t qu c dân. 18
Tài li u tham kh o Biswas S, 1995. Diversity and genetic resources of Indian bamboos and the strategies for their conservation. In: Rao and Rao (eds), Bamboos and Rattan Genetic Resources and Use. IPGRI and INBAR, 29-34. Dranhsfield S, Widjaja EA, 1995. Bamboos. PROSEA Plant Resources of South-East Asia 7, Backhuys Pusblishers, Leiden. 189 pp. Gamble JS, 1986. Bambusee of British India. Annals of the Royal Botanic Garden, Calcutta. Vol. VII. Lê Tr n Ch n, Ty T, Tu NH, Nhung H, Phuong DT, Van TT. 1999. Some basis characters of Vietnam flora. Science and Technics Publishing house. Hanoi. 19
Lê Vi t Lâm, 2005. Taxonomy of bamboo subfamilies in Vietnam. Pages 312-321 in MARD (ed). Paper for the Conference of forest science and technology for 20 years under renovation, 8-9/4/2005. Nguy n Hoàng Nghĩa, 2001. M t s loài tre trúc quý hi m Vi t Nam. Thông tin KHKT Lâm nghi p, s 6, Vi n Khoa h c Lâm nghi p Vi t Nam. Nguy n Hoàng Nghĩa, 2005. Tre trúc Vi t Nam. NXB Nông nghi p. Hà N i. Nguy n Hoàng Nghĩa, Tr n Văn Ti n, 2005. M t s loài n a (Schizotachyum) m i c a Vi t Nam. T p chí Nông nghi p và Phát tri n nông thôn s 74 – kỳ 2 – tháng 12/2005. Nguy n Ng c Bình, 1964. Bư c ñ u nghiên c u ñ c ñi m ñ t tr ng Lu ng. Báo cáo khoa h c, Vi n Khoa h c Lâm nghi p Vi t Nam. Nguy n Ng c Bình, Ph m ð c Tu n, 2007. Các lo i r ng tre trúc ch y u Vi t Nam. Nhà xu t b n nông nghi p. Hà Nôi. Nguy n Ng c Bình, Ph m ð c Tu n, 2007. K thu t t o r ng tre trúc Vi t Nam. Nhà xu t b n Nông nghi p. Hà N i. Nguy n Tích, Tr n H p, 1971. Tên cây r ng Vi t Nam. NXB Nông thôn. Hà N i Nguy n T Ư ng, 1996. Tài nguyên Tre và Song mây Vi t Nam. K t qu nghiên c u khoa h c công ngh lâm nghi p 1991-1995. NXN Nông nghi p. Hà N i. Nguy n T Ư ng, 2001. Tài nguyên tre Vi t Nam. Thông tin KHKT Lâm nghi p, s 6, Vi n Khoa h c Lâm nghi p Vi t Nam Ph m Hoàng H , 1999. Cây c Vi t Nam, t p 3, trang 600-627. NXB Tr Tp HCM. Ph m Quang ð , 1963. Tr ng và khai thác tre n a trúc. Nhà xu t b n nông thôn. Hà N i Ph m Văn Tích, 1963. Kinh nghi m tr ng Lu ng. Báo cáo khoa h c. Vi n nghiên c u lâm nghi p. Rao VR, Rao AN, 1995. Bamboo and Rattan, Genetic Resources and Use. Proceedings of the First INBAR Biodiversity, Genetic Resources and Conservation Working Group, 7-9 November 1994, Singapore. IPGRI, 78 pp. Rao AN, Rao VR, 1999. Bamboo and Rattan, Genetic Resources and Use. Proceedings of the third INBAR-IPGRI Biodiversity, Genetic Resources and Conservation Working Group, 24-27 August 1997, Sergan, Malaysia. IPGRI, 203 pp. Tr n Ng c H i, 2005. Tre trúc và ñ ng bào dân t c Thái vùng cao huy n Mai Châu t nh Hòa Bình. B n tin LSNG tháng 12/2005. Tr n Nguyên Gi ng, Lưu Ph m Hoành, Hoàng Vĩnh Tư ng ðoàn Chương, 1977. Nghiên c u k thu t tr ng và kinh doanh r ng Lu ng ñáp ng tr ng t p trung trên di n tích l n (1975-1977). Thông báo k t qu nghiên c u KHKT (1961-1977). Tr n Văn Mão, 1972. B nh h i tre. T p san Lâm nghi p, s 9. Võ Văn Chi, 2003. T ñi n th c v t thông d ng, t p I, trang 410-415. NXB Khoa h c k thu t. Hà N i. Vũ Tá L p, 1999. Natural Geography of Vietnam. Education Puslishing House. Hanoi. Vũ Văn Dũng, 1980. M y bông – loài tre có th dùng làm nguyên li u gi y. T p san Lâm nghi p s 8/1980 (Và m t s tài li u tham kh o khác ñư c trình bày ph n database) 20