Bênh học thủy sản tập 1 part 5

Chia sẻ: Asg Ahsva | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:10

Thêm vào BST

Báo xấu

142
lượt xem 44
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

những con nào thích ứng sẽ duy trì đ−ợc cuộc sống, những con nào không thích ứng thì sẽ mắc bệnh hoặc chết. Động vật thuỷ sản mắc bệnh là kết quả tác dụng lẫn nhau giữa cơ thể và môi tr−ờng sống. Vì vậy, những nguyên nhan gây bệnh cho động vật thuỷ sản gồm 3 nhân tố sau: - Môi tr−ờng sống (1): To, pH, O2, CO2, NH3, NO2, kim loại nặng,..., những yếu tố này thay đổi bất lợi cho động vật thuỷ sản và tạo điều kiện thuận lợi cho tác nhân gây bệnh (mầm bệnh)...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Bênh học thủy sản tập 1 part 5

40 Bïi Quang TÒ thuû s¶n x¶y ra nh÷ng thay ®æi kh«ng cã lîi cho chóng, nh÷ng con nµo thÝch øng sÏ duy tr× ®−îc cuéc sèng, nh÷ng con nµo kh«ng thÝch øng th× sÏ m¾c bÖnh hoÆc chÕt. §éng vËt thuû s¶n m¾c bÖnh lµ kÕt qu¶ t¸c dông lÉn nhau gi÷a c¬ thÓ vµ m«i tr−êng sèng. V× vËy, nh÷ng nguyªn nhan g©y bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n gåm 3 nh©n tè sau: - M«i tr−êng sèng (1): To, pH, O2, CO2, NH3, NO2, kim lo¹i nÆng,..., nh÷ng yÕu tè nµy thay ®æi bÊt lîi cho ®éng vËt thuû s¶n vµ t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho t¸c nh©n g©y bÖnh (mÇm bÖnh) dÉn ®Õn ®éng vËt thuû s¶n dÔ m¾c bÖnh. - T¸c nh©n g©y bÖnh (mÇm bÖnh - 2): Vurus, Vi khuÈn, NÊm, Ký sinh trïng vµ nh÷ng sinh vËt h¹i kh¸c. - VËt chñ (3) cã søc ®Ò kh¸ng hoÆc mÉn c¶m víi c¸c t¸c nh©n g©y bÖnh lµ cho ®éng vËt thuû s¶n chèng ®−îc bÖnh hoÆc dÔ m¾c bÖnh. Mèi quan hÖ cña c¸c nh©n tè g©y bÖnh khi ®ñ ba nh©n tè 1,2,3 th× ®éng vËt thñy s¶n míi cã thÓ m¾c bÖnh (h×nh 1): nÕu thiÕu 1 trong 3 nh©n tè th× ®éng vËt thuû s¶n kh«ng bÞ m¾c bÖnh (h×nh 2-4). Gi÷ m«i tr−êng nu«i tèt sÏ t¨ng søc ®Ò kh¸ng víi mÇm bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n, tuy ®éng vËt thuû s¶n cã mang mÇm bÖnh th× bÖnh kh«ng thÓ ph¸t sinh ®−îc (h×nh vÏ 2). §Ó ng¨n c¶n nh÷ng nh©n tè trªn kh«ng thay ®æi xÊu cho ®éng vËt thuû s¶n th× con ng−êi, kü thuËt nu«i ph¶i t¸c ®éng vµo 3 yÕu tè nh−: c¶i t¹o ao tèt, tÈy trïng ao hå diÖt mÇm bÖnh, th¶ gièng tèt, cung cÊp thøc ¨n ®Çy ®ñ vÒ chÊt vµ l−îng th× bÖnh rÊt khã xuÊt hiÖn. Khi n¾m ®−îc 3 nh©n tè trªn cã mèi quan hÖ mËt thiÕt, do ®ã xem xÐt nguyªn nh©n g©y bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n kh«ng nªn kiÓm tra mét yÕu tè ®¬n ®éc nµo mµ ph¶i xÐt c¶ 3 yÕu tè: m«i tr−êng, mÇm bÖnh, vËt chñ. §ång thêi khi ®−a ra biÖn ph¸p phßng vµ trÞ bÖnh còng ph¶i quan t©m ®Õn 3 nh©n tè trªn, nh©n tè nµo dÔ lµm chóng ta xö lý tr−íc. VÝ dô thay ®æi m«i tr−êng tèt cho ®éng vËt thuû s¶n lµ mét biÖn ph¸p phßng bÖnh (h×nh 2). Tiªu diÖt mÇm bÖnh b»ng ho¸ chÊt, thuèc sÏ ng¨n chÆn ®−îc bÖnh kh«ng ph¸t triÓn nÆng (h×nh 3). Cuèi cïng chän nh÷ng gièng ®éng vËt thuû s¶n cã søc ®Ò kh¸ng víi nh÷ng bÖnh th−êng gÆp g©y nguy hiÓm cho ®éng vËt thuû s¶n (h×nh 4). M«i 1+2 MÇm tr−êng bÖnh 1 2 BÖnh 1+2+3 1+3 2+3 VËt chñ 3 H×nh 1: Mèi quan hÖ gi÷a c¸c nh©n tè g©y bÖnh: Vïng xuÊt hiÖn bÖnh (mµu ®á) cã ®ñ ba yÕu tè g©y bÖnh 1+2+3; Vïng 1+2 bÖnh kh«ng x¶y ra; Vïng 2+3 bÖnh kh«ng x¶y ra; Vïng 1+3
41 BÖnh häc thñy s¶n MÇm bÖnh 2 M«i 2+3 tr−êng 1 VËt chñ 3 H×nh 2: Kh«ng xuÊt hiÖn bÖnh do m«i tr−êng tèt, kh«ng ®ñ ba nh©n tè g©y bÖnh M«i tr−êng 1 MÇm 1+3 bÖnh 2 VËt chñ 3 H×nh 3: Kh«ng xuÊt hiÖn bÖnh do kh«ng cã mÇm bÖnh, kh«ng ®ñ ba nh©n tè g©y bÖnh. M«i MÇm tr−êng bÖnh 1+2 1 2 VËt chñ 3 H×nh 4: Kh«ng xuÊt hiÖn bÖnh do vËt chñ cã søc ®Ò kh¸ng cao, kh«ng ®ñ ba nh©n tè g©y bÖnh
42 Bïi Quang TÒ Ng−êi ta cã thÓ biÓu diÔn muèi quan hÖ gi÷a nguyªn nh©n vµ ®iÒu kiÖn g©y bÖnh ë ®éng vËt thñy s¶n b»ng c«ng thøc to¸n häc: D = P + H + E2 D- Disease (bÖnh); P- Pathogen (t¸c nh©n g©y bÖnh); H- Host (vËt chñ); E- Environment (m«i tr−êng) C«ng thøc trªn kh¼ng ®Þnh vai trß quyÕt ®Þnh nguyªn nh©n g©y bÖnh (P) vµ vai trß quan träng cña c¸c nh©n tè ®iÒu kiÖn (H vµ E), nh−ng ®· nhÊn m¹nh tÇm quan träng cña ®iÒu kiÖn m«i tr−êng (E2) trong qu¸ tr×nh ph¸t sinh bÖnh. 4. Ph−¬ng ph¸p chÈn ®o¸n bÖnh §Ó phßng trÞ ®−îc bÖnh tèt, tr−íc tiªn ph¶i chÈn ®o¸n ®−îc bÖnh míi cã thÓ ®Ò ra c¸c biÖn ph¸p phßng trÞ bÖnh cã h÷u hiÖu. C¸c b−íc tiÕn hµnh chÈn ®o¸n bÖnh nh− sau: 4.1. §iÒu tra hiÖn tr−êng: §éng vËt thuû s¶n m¾c bÖnh kh«ng nh÷ng biÓu hiÖn c¸c dÊu hiÖu bÖnh lý trªn c¬ thÓ, mµ cßn thÓ hiÖn c¸c hiÖn t−îng trong ao. Khi cã hiÖn t−îng ®éng vËt thuû s¶n chÕt trong ao, ngoµi c¸i chÕt do ®«ng vËt thuû s¶n m¾c bÖnh mµ cã thÓ do m«i tr−êng n−íc bÞ nhiÔm bÈn, nhiÔm ®éc tè nh− c¸c chÊt th¶i cña nhµ m¸y c«ng nghiÖp th¶i ra, do n−íc sinh ho¹t cña thÞ trÊn, thÞ x· , thµnh phè th¶i ra, do phun thuèc trõ s©u cña n«ng nghiÖp...còng sÏ lµm cho c¸ t«m chÕt. Do ®ã cÇn ph¶i kiÓm tra hiÖn tr−êng bao gåm c¸c néi dung sau. 4.1.1. T×m hiÓu c¸c hiÖn t−îng ®éng vËt thuû s¶n bÞ bÖnh thÓ hiÖn trong ao: Nh− ta ®· biÕt qu¸ tr×nh ph¸t sinh bÖnh cã 2 lo¹i: lo¹i cÊp tÝnh vµ lo¹i m¹n tÝnh: - §éng vËt thuû s¶n bÞ bÖnh cÊp tÝnh th−êng cã mµu s¾c vµ thÓ tr¹ng kh«ng kh¸c víi c¬ thÓ b×nh th−êng, chØ nh÷ng n¬i bÞ bÖnh míi thay ®æi. C¸ thÓ bÞ bÖnh ®· chÕt ngay vµ tû lÖ chÕt t¨ng lªn rÊt nhanh, trong thêi gian ng¾n ®¹t ®Õn ®Ønh cao nhÊt (2-3 ngµy). - §éng vËt thuû s¶n bÞ bÖnh m¹n tÝnh th−êng mµu s¾c cã thÓ h¬i tèi (®en x¸m), thÓ tr¹ng gÇy yÕu, t¸ch ®µn b¬i lê ®ê trªn mÆt n−íc hoÆc quanh bê ao, tû lÖ chÕt t¨ng lªn tõ tõ mµ trong thêi gian dµi míi ®¹t ®Ønh cao (2-3 tuÇn). - NÕu m«i tr−êng n−íc nhiÔm ®éc th× ®ét nhiªn ®éng vËt thuû s¶n chÕt hµng lo¹t. Do ®ã cÇn t×m hiÓu kü c¸c hiÖn t−îng bÖnh cña ®éng vËt thuû s¶n ®Ó chÈn ®o¸n bÖnh mét c¸ch chÝnh x¸c. §o c¸c chØ tiªu m«i tr−êng n−íc, so s¸nh víi c¸c giíi h¹n cho phÐp ®Ó nu«i ®éng vËt thuû s¶n. 4.1.2. §iÒu tra t×nh h×nh qu¶n lý ch¨m sãc. §éng vËt thuû s¶n m¾c bÖnh cã liªn quan ®Õn vÊn ®Ò ch¨m sãc vµ qu¶n lý ao: Bãn ph©n qu¸ nhiÒu, chÊt l−îng thøc ¨n kÐm phÈm chÊt, cho ¨n qu¸ nhiÒu...dÔ dÉn ®Õn chÊt l−îng n−íc thay ®æi: Oxy hoµ tan gi¶m, ¶nh h−ëng ®Õn søc khoÎ cña ®éng vËt thuû s¶n. Ng−îc l¹i bãn ph©n Ýt, thøc ¨n kh«ng ®ñ, m«i tr−êng n−íc nghÌo, ®éng vËt thuû s¶n gÇy yÕu dÔ bÞ bÖnh tÊn c«ng. 4.1.3. §iÒu tra t×nh h×nh biÕn ®æi thêi tiÕt khÝ hËu thuû ho¸ vµ sinh vËt g©y h¹i . Trong mïa vô nu«i ®éng vËt thuû s¶n kh«ng thÝch hîp: Nãng qu¸, rÐt qu¸, m−a giã thÊt th−êng, thuû triÒu kiÖt...®Òu lµ nh÷ng yÕu tè ngo¹i c¶nh ¶nh h−ëng ®Õn søc khoÎ cña ®éng vËt thuû s¶n. Do ®ã chóng ta cÇn ph¶i ®iÒu tra thêi gian tr−íc ®ã tõ ®ã 5-7 ngµy vÒ c¸c chÕ ®é thuû ho¸ cña ao nu«i trång thuû s¶n; t0, pH, ®é trong, oxy hoµ tan, NH3, H2S, NO2...®Ó ph©n tÝch cho ®éng vËt thuû s¶n nu«i. Mét sè sinh vËt g©y h¹i cho §VTS: t¶o ®éc, søa, c¸ d÷, l−ìng thª, bß s¸t, chim vµ ®éng vËt cã vó…
43 BÖnh häc thñy s¶n 4.2. KiÓm tra c¬ thÓ ®éng vËt thuû s¶n. 4.2.1. KiÓm tra b»ng m¾t th−êng: KiÓm tra b»ng m¾t th−êng lµ mét ph−¬ng ph¸p chñ yÕu ®Ó kiÓm tra bÖnh lµ t×m c¸c t¸c nh©n g©y bÖnh ë chç bÞ bÖnh hoÆc c¸c hiÖn t−îng ph¶n øng cña c¬ thÓ ®èi víi t¸c nh©n g©y bÖnh. §èi víi ký sinh trïng lín nh−: Gi¸p x¸c, nÊm thuû my...cã thÓ nh×n thÊy b»ng m¾t th−êng ®−îc. Nh−ng mét sè t¸c nh©n g©y bÖnh nhá: Vi khuÈn, ký sinh ®¬n bµo.. m¾t th−êng kh«ng thÓ nh×n thÊy ®−îc, nh−ng chóng ta cã thÓ dùa vµo c¸c dÊu hiÖu bÖnh lý: BÖnh khuÈn th−êng biÓu hiÖn xuÊt huyÕt viªm, thèi r÷a, ho¹i tö, dùng vÈy, ¨n mßn vá...C¸c bÖnh ký sinh trïng th−êng thÓ hiÖn tiÕt nhiÒu chÊt nhên, ch¶y m¸u hoÆc cã c¸c bµo nang thµnh chÊm nhá. Do ®ã cÇn ph¶i xem xÐt tû mû c¸c dÊu hiÖu ®Ó chÈn ®o¸n bÖnh trªn c¸c bé phËn nh− sau: - KiÓm tra trªn da, vá: §èi víi c¸ cã thÓ dÆt c¸ trªn khay men theo thó tù quan s¸t tõ ®Çu ®Õn miÖng, m¾t, n¾p mang, vÈy, v©y, tia v©y cã c¸c t¸c nh©n g©y bÖnh; NÊm thuû my, rËn c¸, trïng má neo, ®Øa, giun, bµo nang cña ký sinh ®¬n bµo (Myxobolus). §èi víi t«m: C¸c sinh vËt b¸m trªn vá, trªn c¸c phÇn phô: R©u, ch©n , ®u«i, sù ¨n mßn , ®en r©u cña vá vµ phÇn phô. - KiÓm tra mang: §èi víi c¸ kiÓm tra c¸c t¬ mang vµ n¾p mang cã ®ãng më l¹i b×nh th−êng, trªn t¬ mang cã nhiÒu nhít hay kh«ng, dÝnh bïn vµ ký sinh trïng, gi¸p x¸c, s¸n ®¬n chñ ký sinh. §èi víi t«m cã Isopod ký sinh trong mang. - KiÓm tra néi t¹ng: KiÓm tra toµn bé hÖ tiªu ho¸ cña c¸, d¹ dµy, ruét cã thøc ¨n kh«ng, cã h¬i kh«ng, trªn thµnh cã xuÊt huyÕt kh«ng, giun s¸n ký sinh trong d¹ dµy ruét. KiÓm tra c¬ quan kh¸c; gan, thËn, l¸ l¸ch, bãng h¬i cã c¸c bµo nang cña giun s¸n, ®iÓm xuÊt huyÕt cña bÖnh vi khuÈn. T«m kiÓm ta gan, tuþ, mµu s¾c... 4.2.2. KiÓm tra b»ng kÝnh hiÓn vi: KiÓm tra c¸c chç bÞ bÖnh mµ m¾t th−êng kh«ng quan s¸t ®−îc: Soi kÝnh kiÓm tra ký sinh trïng ®¬n bµo, giun s¸n nhá. §èi víi t«m nhuém t−¬i gan tuþ b»ng xanh malachite ®Ó kiÓm tra thÓ Èn bÖnh MBV (Monodon baculovirus)... KiÓm tra t«m Qu¸ tr×nh ph¸t sinh bÖnh cã 2 lo¹i: bÖnh cÊp tÝnh vµ bÖnh m¹n tÝnh: BÖnh cÊp tÝnh: t«m cã mµu s¾c vµ thÓ tr¹ng kh«ng kh¸c víi b×nh th−êng, th−êng cã dÊu hiÖu bÖnh ®Æc tr−ng. T«m bÞ bÖnh cã thÓ chÕt ngay vµ tû lÖ chÕt t¨ng lªn rÊt nhanh, trong thêi gian ng¾n ®¹t ®Õn ®Ønh cao nhÊt (2-5 ngµy), vÝ dô nh− bÖnh ®èm tr¾ng, bÖnh ®Çu vµng, bÖnh ph¸t s¸ng. BÖnh m¹n tÝnh: t«m bÞ bÖnh m¹n tÝnh th−êng mµu s¾c h¬i tèi ®en, thÓ tr¹ng gÇy yÕu, chËm lín, t«m t¸ch ®µn bêi lê ®ê trªn mÆt n−íc hoÆc quanh bê ao, tû lÖ chÕt t¨ng lªn tõ tõ, trong mét thêi gian dµi míi ®¹t ®Ønh cao (2-3 tuÊn cã thÓ 1-2 th¸ng). VÝ dô bÖnh MBV, bÖnh ¨n mßn vá, bÖnh nÊm. Dùa vµo c¸c dÊu hiÖu bÖnh cña t«m, cÇn quan s¸t c¸c thay ®æi cña t«m nh− sau: Mµu s¾c t«m: Mµu s¾c cña t«m b×nh th−êng sÏ liªn quan víi c¸c ®iÒu kiÖn m«i tr−êng n−íc. Ch¼ng h¹n ë nh÷ng ao c¹n hoÆc n−íc trong t«m cã khuynh h−íng sËm mµu h¬n t«m ë n−íc s©u hoÆc n−íc Ýt trong. Tuy nhiªn sù thay ®æi vÒ mµu s¾c còng cã thÓ lµ mét dÊu hiÖu vÒ søc khoÎ cña t«m. T«m bÞ sèc hoÆc bÞ bÖnh th−êng thay ®æi mµu s¾c, vÝ dô t«m chuyÓn mµu ®á th× cã thÓ lµ do sù phãng thÝch s¾c tè caroten bëi sù ho¹i tö gan tôy vµ dÜ nhiªn lµ t«m chÕt th−êng cã mµu ®á. Nh÷ng con t«m cßi hay chËm lín th−êng thÊy mét vÕt ®á hoÆc tr¾ng däc l−ng do sù tËp trung s¾c tè mµu n©u vµng. T«m ñ bÖnh th−êng cã vá cøng vµ tèi mµu. T«m ®ang ë trong giai ®o¹n bÖnh nÆng sÏ cã c¬ mµu tr¾ng ®ôc hoÆc h¬i ®á HÇu hÕt c¸c vÕt th−¬ng ë t«m sÏ chuyÓn mµu ®en hay n©u chØ sau mét thêi gian ng¾n. §ã lµ do sù sinh ra c¸c s¾c tè ®en hay n©u sËm (melanin) ®Ó chèng l¹i vi sinh vËt (v× cã tÝnh ®éc)
44 Bïi Quang TÒ vµ b¶o vÖ t«m khái nhiÔm bÖnh. Ngoµi sù chuyÓn mµu ®en, cã mét sè tr−êng hîp kh«ng b×nh th−êng kh¸c cã thÓ ¶nh h−ëng ®Õn phÇn phô. PhÇn phô cã thÓ bÞ cong hoÆc bÞ g·y vµ ®«i cã thÓ bÞ s−ng phång lªn. HiÖn t−îng s−ng lªn nh− vËy th−êng lµ hËu qu¶ cña sù nhiÔm trïng tõ nh÷ng vïng ®¸y ao bÞ « nhiÔm bëi chÊt th¶i. Nh÷ng biÕn ®æi ë ruét, gan tuþ: T«m bÖnh nÆng th× dõng ¨n vµ nh÷ng con ®ang èm sÏ ¨n Ýt h¬n b×nh th−êng. Ruét kh«ng cã thøc ¨n lµ dÊu hiÖu cña t«m bÖnh trong khi nh÷ng con t«m cã Ýt thøc ¨n trong ruét cã thÓ ë giai ®o¹n ®Çu cña bÖnh. Ruét còng cã thÓ cã mµu tr¾ng h¬n hay ®á h¬n so víi mµu b×nh th−êng cña mµu thøc ¨n viªn. Mµu ®á cã thÓ lµ do t«m ¨n nh÷ng ®éng vËt kh«ng x−¬ng sèng cã mµu ®á trong ao nh− giun nhiÒu t¬. NÕu ruét cã mµu ®á kh«ng ph¶i do giun nhiÒu t¬ th× ®ã lµ dÊu hiÖu cho biÕt t«m ®· ¨n x¸c cña c¸c con t«m chÕt trong ao vµ ®iÒu nµy chøng tá r»ng trong ao ®· cã t«m chÕt. Mµu s¾c cña hÖ gan tuþ còng cã thÓ thay ®æi vµ nguy hiÓm nhÊt lµ mµu vµng mµ ta th−êng gäi lµ bÖnh ®Çu vµng. HiÖn t−îng mÒm vá: Mét dÊu hiÖu kh¸c th−êng thÊy lµ t«m bÞ mÒm vá kinh niªn. Th«ng th−êng vá t«m cøng l¹i sau khi lét x¸c 24 giê. NÕu vá kh«ng cøng ®−îc th× nã sÏ bÞ nh¨n vµ biÕn d¹ng vµ trë nªn mÉn c¶m h¬n víi c¸c bÖnh. Cã rÊt nhiÒu nguyªn nh©n g©y hiÖn t−îng mÒm vá nh−: - Thøc ¨n h«i thèi, kÐm chÊt l−îng (nÊm Asperrgillus trong thøc ¨n) hoÆc thiÕu thøc ¨n - Th¶ gièng mËt ®é cao - pH thÊp - Hµm l−îng l©n trong n−íc thÊp - Thuèc trõ s©u Sinh vËt b¸m: Mét trong nh÷ng dÊu hiÖu th«ng th−êng nhÊt cña søc khoÎ kÐm lµ hiÖn t−îng ®ãng rong (sinh vËt b¸m) hay sù ph¸t triÓn cña c¸c vi sinh vËt trªn bÒ mÆt c¬ thÓ t«m. Khi c¸c sinh vËt b¸m trªn vá, chóng th−êng cã khuynh h−íng thu gom nh÷ng chÊt vÈn cÆn vµ bÒ ngoµi t«m cã mµu xanh rªu hoÆc bïn. NÕu t«m kháe th× nã sÏ tù lµm s¹ch c¬ thÓ ®Òu ®Æn vµ sau khi lét x¸c th× hiÖn t−îng ®ãng rong sÏ mÊt ®i nh−ng ®èi víi t«m yÕu th× sù tù lµm s¹ch vµ lét x¸c kÐm th−êng xuyªn h¬n. N−íc ao nu«i bÈn th× ngoµi sù ¶nh h−ëng tíi søc kháe t«m, cßn cung cÊp nhiÒu chÊt dinh d−ìng cho c¸c sinh vËt g©y bÖnh vµ v× vËy lµm t¨ng sù ph¸t triÓn cu¶ sinh vËt b¸m trªn c¬ thÓ t«m. Nh÷ng biÕn ®æi mang: Khi t«m khoÎ th−êng gi÷ mang rÊt s¹ch, nh−ng t«m bÖnh hay yÕu th× mang cã mµu n©u do qu¸ trÝnh tù lµm s¹ch kÐm nªn c¸c chÊt bÈn b¸m vµo mang vµ cã thÓ nh×n thÊy qua vá ®Çu ngùc.NÕu mang thùc sù bÞ tæn th−¬ng th× mang t«m cã mµu ®en. Mang t«m còng cã thÓ cã mµu ®en trªn mang hoÆc ë bªn trong vá gi¸p do c¸c muèi s¾t tÝch tô l¹i. NÕu mang cã mµu hång th× cã thÓ do t«m sèng trong m«i tr−êng cã hµm l−îng oxy hoµ tan thÊp (
45 BÖnh häc thñy s¶n Ch−¬ng 2 Nguyªn lý phßng bÖnh tæng hîp trong Nu«i trång thuû s¶n 1. T¹i sao ph¶i phßng bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n. §éng vËt thuû s¶n sèng trong n−íc nªn vÊn ®Ò phßng bÖnh kh«ng gièng gia sóc trªn c¹n. Mçi khi trong ao ®éng vËt thuû s¶n bÞ bÖnh, kh«ng thÓ ch÷a tõng con mµ ph¶i tÝnh c¶ ao hay träng l−îng c¶ ®µn ®Ó ch÷a bÖnh nªn tÝnh l−îng thuèc khã chÝnh x¸c, tèn kÐm nhiÒu, c¸c lo¹i thuèc ch÷a bÖnh ngoµi da cho ®éng vËt thuû s¶n th−êng phun trùc tiÕp xuèng n−íc chØ ¸p dông víi c¸c ao diÖn tÝch nhá, cßn c¸c thuû vùc cã diÖn tÝch mÆt n−ãc lín kh«ng sö dông ®−îc. C¸c lo¹i thuèc ch÷a bÖnh bªn trong c¬ thÓ ®éng vËt thuû s¶n th−êng ph¶i trén vµo thøc ¨n, nh−ng lóc bÞ bÖnh, ®éng vËt thuû s¶n kh«ng ¨n, nªn dï cã sö dông lo¹i thuèc tèt sÏ kh«ng cã hiÖu qu¶. Cã mét sè thuèc khi ch÷a bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n cã thÓ tiªu diÖt ®−îc nguån gèc g©y bÖnh nh−ng kÌm theo ph¶n øng phô. §Æc biÖt nh÷ng con khoÎ m¹nh còng ph¶i dïng thuèc lµm ¶nh h−ëng ®Õn sinh tr−ëng. V× vËy c¸c nhµ nu«i trång thuû s¶n lu«n lu«n ®Æt vÊn ®Ò phßng bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n lªn hµng ®Çu hay nãi mét c¸ch kh¸c phßng bÖnh lµ chÝnh, ch÷a bÖnh khi cÇn thiÕt. C«ng t¸c phßng bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n cÇn ph¶i sö dông c¸c biÖn ph¸p tæng hîp nh− sau: C¶i t¹o m«i tr−êng nu«i ®éng vËt thuû s¶n Tiªu diÖt nguån gèc g©y bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n - mÇm bÖnh T¨ng c−êng søc ®Ò kh¸ng cho c¬ thÓ ®éng vËt thuû s¶n - VËt chñ. 2. Nguyªn lý phßng bÖnh tæng hîp trong nu«i trång thuû s¶n 2.1. C¶i t¹o vµ vÖ sinh m«i tr−êng trong nu«i trång thuû s¶n 2.1.1. X©y dùng hÖ thèng nu«i trång thuû s¶n phï hîp víi ®iÒu kiÖn phßng bÖnh trong nu«i trång thuû s¶n. §Þa ®iÓm x©y dùng hÖ thèng nu«i trång thñy s¶n tr−íc tiªn nguån n−íc ph¶i cã quanh n¨m vµ n−íc s¹ch sÏ kh«ng ®éc h¹i víi c¸ t«m. Kh«ng cã c¸c nguån n−íc th¶i ®æ vµo, nhÊt lµ nguån n−íc th¶i c¸c nhµ m¸y c«ng nghiÖp, nÕu cã ph¶i tÝnh ®Õn kh¶ n¨ng c¶i t¹o ®Ó tr¸nh ®éng vËt thuû s¶n khái bÞ dÞch bÖnh vµ chÕt ng¹t bëi thiÕu oxy. §Êt ®Ó x©y dùng bê vµ ®¸y ao, chóng ta cÇn ph¶i chó ý nÒn ®¸y ao, ®Êt kh«ng cã nhiÒu chÊt h÷u c¬ nh− dÔ c©y rõng ngËp mÆn. §Êt kh«ng x× phÌn vµ ph¶i gi÷ ®−îc n−íc, tèt nhÊt lµ ®Êt thÞt pha c¸t. X©y dùng hÖ thèng c«ng tr×nh nu«i trång thñy s¶n ph¶i cã hÖ thèng m−¬ng dÉn n−íc vµo tho¸t n−íc ra ®éc lËp. Nªn sö dông mét diÖn tÝch nhÊt ®Þnh ®Ó chøa c¸c chÊt th¶i sau mçi chu kú nu«i, ng¨n chÆn c¸c mÇm bÖnh lan truyÒn ra xung quanh. §èi víi c¸c khu vùc nu«i th©m canh (c«ng nghiÖp) ao nu«i chiÕm 60-70% diÖn tÝch, ao chøa (l¾ng vµ läc) diÖn tÝch chiÕm tõ 15-20% vµ ao xö lý n−íc th¶i (10-15% diÖn tÝch).
46 Bïi Quang TÒ 2.1.2. C¶i t¹o ao ®Çm vµ dông cô tr−íc khi −¬ng nu«i ®éng vËt thuû s¶n: TÈy dän ao tr−íc khi −¬ng nu«i ®éng vËt thuû s¶n bao gåm th¸o c¹n, n¹o vÐt bïn d−íi ®¸y ao, tu söa l¹i bê m−¬ng m¸ng, dän s¹ch cá r¸c, ph¬i kh« ®¸y ao, sau ®ã dïng c¸c lo¹i ho¸ chÊt ®Ó khö trïng ao víi môc ®Ých: - DiÖt ®Þch h¹i vµ sinh vËt lµ vËt chñ trung gian sinh vËt c¹nh tranh thøc ¨n cña t«m, c¸. nh− c¸c loµi c¸ d÷, c¸ t¹p, gi¸p x¸c, c«n trïng, nßng näc, sinh vËt ®¸y.. - DiÖt sinh vËt g©y bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n nh− c¸c gièng loµi vi sinh vËt: Vi khuÈn, nÊm, t¶o ®¬n bµo vµ c¸c loµi ký sinh trïng - C¶i t¹o chÊt ®¸y lµm t¨ng c¸c muèi dinh d−ìng gi¶m chÊt ®éc tÝch tô ë ®¸y ao. - §¾p l¹i lç rß rØ, tr¸nh thÊt tho¸t n−íc trong ao, xo¸ bá n¬i Èn nÊp cña sinh vËt h¹i c¸, t«m. X¸c ®éng, Ph©n bãn Thøc ¨n KhÝ CO2, Theo thùc vËt 0,5% V«i 1% 5% NH3, H2S n−íc vµo trong ao 5% 2,5% 5% Thay n−íc 3% Ph©n gi¶i cña VSV ®Êt ao vµ bïn Th¸o c¹n sãi mßn 86% ao thu ho¹ch Khèi bïn Thu ho¹ch Khèi l−îng bïn ao 2,5% c¸ 2,5 % ph¶i vÐt Tæng sè bïn 200 87% tÊn/ha/chu kú nu«i c¸ 5tÊn/ha 2.1.3. C¸c biÖn ph¸p khö trïng: Dïng v«i ®Ó tÈy ao: Ao sau khi ®· th¸o c¹n n−íc dïng v«i sèng, v«i bét hoÆc v«i t«i. LiÒu l−îng dïng phô thuéc vµo ®iÒu kiÖn m«i tr−êng th«ng th−êng dïng 700-1.000 kg/ha.V«i bét vÈy ®Òu kh¾p ao, v«i sèng th× cho vµo c¸c hè gi÷a ao, v«i tan ra vµ lóc ®ang n¾ng, dïng g¸o c¸n gç móc r¶i kh¾p ®¸y ao. Sau khi bãn v«i mét ngµy cÇn dïng bµn trang hoÆc bõa ®¶o ®Òu råi ph¬i n¾ng mét tuÇn míi th¶ c¸, t«m vµo −¬ng nu«i. NÕu ®¸y ao x× phÌn th× ph¶i röa chua 3-5 lÇn, sau ®ã bãn v«i kh¾p ®¸y ao vµ ph¬i kh«. Dïng v«i nung khö trïng ao kh«ng nh÷ng tiªu diÖt ®−îc mÇm bÖnh mµ cßn cã t¸c dông c¶i t¹o ®¸y ao, pH cña n−íc æn ®Þnh, lµm giµu chÊt dinh d−ìng trong m«i tr−êng nu«i. §èi víi lång bÌ nu«i t«m, cã thÓ dïng n−íc v«i lo·ng, quÐt trong vµ ngoµi ®Ó khö trïng. V«i nung dÔ kiÕm, rÎ tiÒn vµ dÔ sö dông, cã hiÖu qu¶ kinh tÕ cao. Dïng super Clorine- Tricloisoxianuric axit (TCCA) khö trïng ao ®Çm nu«i: Khö trïng triÖt ®Ó nguån n−íc ao nu«i t«m c¸, cã t¸c dông tiªu ®éc cña Clo ho¹t tÝnh lÉn oxy nguyªn tö, l¹i võa cã t¸c dông t¨ng oxy trong thuû vùc. TCCA cã thÓ dïng ë n−íc ngät lÉn n−íc mÆn, diÖt hÕt thuû sinh vËt cã h¹i trong ao nu«i t«m, c¸, hiÖu qu¶ phßng ch÷a bÖnh cao.
47 BÖnh häc thñy s¶n TCCA cã t¸c dông diÖt trïng, diÖt t¹p gÇn nh− v«i nh−ng dïng sè l−îng Ýt, ®éc lùc gi¶m nhanh nh−ng kh«ng cã t¸c dông cÊp chÊt dinh d−ìng cho thuû vùc nu«i c¸. TCCA lµ mét lo¹i thuèc khö trïng, s¸t trïng chøa nhãm halogen, lµ mét thuèc th«ng dông nhÊt, khi hoµ tan trong n−íc nã h×nh thµnh HClO. H2O TCCA HClO Trong m«i tr−êng axit hoÆc trung tÝnh, HClO kh«ng ph©n ly nh−ng l¹i cã kh¶ n¨ng ph©n huû, gi¶i phãng Oxy vµ Clo nguyªn tö. Oxy nµy cã t¸c dông oxy ho¸ vµ ®ãng vãn protein cña vi khuÈn, Clo tham gia kÕt hîp víi nhãm amin cña protein, thay thÕ hydro trong nhãm nµy vµ v× thÕ vi khuÈn kh«ng thùc hiÖn ®−îc viÖc t¹o nªn c¸c liªn kÕt hydro gi÷a c¸c chuçi polypeptit. HClO HCl + O R – CO- NH – R R- CO – NCl – R. Trong m«i tr−êng kiÒm HClO ph©n ly t¹o ra c¸c ion hydroclorit (ClO-) còng cã tÝnh oxy ho¸ nh−ng kÐm h¬n oxy nguyªn tö vµ clo nguyªn tö. pH cµng t¨ng th× t¸c dông khö trïng cña c¸c chÊt chøa clo cµng gi¶m (pH t¨ng tõ 6 - 10 th× ho¹t tÝnh gi¶m 10 lÇn). Trong m«i tr−êng mïn b· h÷u c¬ ho¹t tÝnh cña TCCA gi¶m, do HClO cã t¸c dông khö NH3, H2S nªn chèng h«i thèi. LiÒu l−îng dïng c¨n cø vµo khèi l−îng n−íc trong ao, th−êng dïng 3-5gam/m3 (3-5 ppm) cho TCCA vµo s« nhùa ®Ó hßa tan sau ®ã r¾c xuèng ao. Sau khi r¾c xuèng 1 tuÇn cã thÓ th¶ c¸ t«m v× ®éc lùc ®· gi¶m. C¸c bÓ, dông cô −¬ng nu«i Êu trïng khö trïng b»ng TCCA nång ®é 10-20ppm (10-20gam/m3 n−íc) thêi gian ng©m qua 1 ®ªm. B¶ng 7: L−îng v«i c¶i t¹o vµ khö trïng ao §é pH cña ®Êt Bét ®¸ v«i (CaCO3) kg/ha V«i nung (CaO) kg/ha >6 1.000- 1.500 500- 1.000 5-6 3.000- 3.500 1.500- 2.000 4-5 5.000-8.000 2.500-4.000
48 Bïi Quang TÒ n−íc ao. NÕu pH 8,5 dïng bét ®¸ v«i (CaCO3) ®Ó bãn lµ 1kg/100m3. §èi víi ao nu«i t«m th©m canh cã thÓ dïng v«i ®en- Dolomite (Ca vµ Mg), chó ý chÊt l−îng v«i ®en vµ nguån gèc. Trong qu¸ tr×nh nu«i t«m c¸ nªn th−êng xuyªn bãn v«i 2-4 lÇn/th¸ng víi liÒu l−îng 1-2kg/100m3 n−íc(100-200kg/ha víi ®é s©u 1m). Dïng mét sè ho¸ d−îc cã tÝnh oxy ho¸ m¹nh phun vµo ao: thuèc tÝm (KMnO4) nång ®é 2- 5g/m3; TCCA nång ®é 0,2-0,4ppm hoÆc Benzalkonium Chloride (BKC) nång ®é tõ 0,1-0,5 g/m3 ®Ó tham gia vµo qu¸ tr×nh oxy ho¸ c¸c khÝ ®éc (H2S, NH3) thµnh c¸c vËt chÊt ®¬n gi¶n kh«ng ®éc. VÖ sinh m«i tr−êng b»ng sinh häc: Khi nu«i c¸ t«m n¨ng suÊt cao cã thÓ dïng mét sè chÕ phÈm sinh häc ®Ó c¶i thiÖn m«i tr−êng nu«i c¸ t«m. T¸c dông cña chÕ phÈn sinh häc: - C¶i thiÖn chÊt n−íc, æn ®Þnh pH, c©n b»ng hÖ sinh th¸i trong ao. - Lo¹i c¸c chÊt th¶i chøa nitrogen trong ao nu«i, nh÷ng chÊt th¶i nµy g©y ®éc cho ®éng vËt thñy s¶n. Sau ®ã chóng ®−îc chuyÓn hãa thµnh sinh khèi lµm thøc ¨n cho c¸c ®éng vËt thñy s¶n. - Gi¶m bít bïn ë ®¸y ao. - Gi¶m c¸c vi khuÈn g©y bÖnh nh−: Vibrio spp, Aeromonas spp vµ c¸c lo¹i virus kh¸c nh− g©y bÖnh MBV, ®èm tr¾ng, ®Çu vµng… - H¹n chÕ sö dông hãa chÊt vµ kh¸ng sinh cho t«m nu«i. 2.2. Tiªu diÖt nguån gèc g©y bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n 2.2.1. Khö trïng c¬ thÓ ®éng vËt thuû s¶n. Ao ®· ®−îc tÈy dän s¹ch sÏ vµ s¸t trïng ®¸y ao, n−íc míi th¸o vµo ao còng ®· läc kü nh−ng c¸ gièng cã thÓ mang mÇm bÖnh vµo ao hå. Do vËy nguån c¸ t«m gièng th¶ vµo thuû vùc cÇn tiÕn hµnh kiÓm dÞch, nÕu cã sinh vËt g©y bÖnh ký sinh trªn c¬ thÓ c¸ t«m th× tuú theo kÕt qu¶ kiÓm tra mµ chän thuèc trÞ bÖnh cho thÝch hîp. Th−êng ng−êi ta dïng ph−¬ng ph¸p t¾m cho c¸, t«m b»ng c¸c lo¹i thuèc sau: - Muèi ¨n NaCl 2-4% (®èi víi n−íc ngät) hoÆc n−íc ngät (®èi víi n−íc mÆn) thêi gian 5-10 phót - CuSO45H2O (phÌn xanh) 2-5ppm thêi gian 5-15 phót - Formalin 200-300ppm thêi gian 30-60 phót hoÆc phun xuèng ao mét trong c¸c lo¹i thuèc trªn, nång ®é gi¶m ®i 10 lÇn. Trén mét sè kh¸ng sinh, Vitamin, c©y thuèc nam,... víi thøc ¨n ®Ó phßng c¸c bÖnh n«i ký sinh. 2.2.2. Khö trïng thøc ¨n vµ n¬i ®éng vËt thuû s¶n ®Õn ¨n : §èi víi thøc ¨n lµ thùc vËt thuû sinh th−îng ®¼ng dïng TCCA 0,5 ppm ng©m trong 20 phót. Thøc ¨n lµ ®éng vËt nªn röa s¹ch vµ dïng thøc ¨n cßn t−¬i, tèt nhÊt lµ nÊu chÝn. Ph©n h÷u c¬ cÇn ñ víi 1% v«i sau ®ã míi sö dông. Xung quanh n¬i cho ®éng vËt thuû s¶n ¨n , thøc ¨n thõa thèi r÷a g©y nhiÔm bÈn ,t¹o ®iÒu kiÖn cho sinh vËt g©y bÖnh ph¸t triÓn. Do ®ã thøc ¨n thõa ph¶i vít bá , röa s¹ch m¸ng ¨n vµ th−êng xuyªn khö trïng ®Þa ®iÓm cho ¨n.. Khö trïng n¬i c¸, t«m ®Õn ¨n dïng lo¹i thuèc nµo hay sè l−îng nhiÒu Ýt cßn tuú thuéc vµo chÊt n−íc, ®é s©u, nhiÖt ®é n−íc, diÖn tÝch n¬i cho c¸, t«m ¨n vµ t×nh h×nh ph¸t sinh bÖnh c¸, t«m cña c¬ së trong mÊy n¨m gÇn ®©y. Tèt h¬n hÕt th−êng xuyªn dïng v«i nung hoÆc TCCA treo 2-3 tói xung quanh chç cho ¨n ®Ó tÈy trïng. LiÒu l−îng 2-4 kg v«i nug/ tói hoÆc 10-20g TCCA/ tói
49 BÖnh häc thñy s¶n 2.2.3 Khö trïng dông cô. Sinh vËt g©y bÖnh cã thÓ theo dông cô l©y lan bÖnh tõ ao bÓ bÞ bÖnh sang ao, bÓ c¸, t«m khoÎ. V× vËy dông cô cña nghÒ nu«i nªn dïng riªng biÖt tõng ao, bÓ. NÕu thiÕu th× sau ®ã khi sö dông xong ph¶i cã biÖn ph¸p khö trïng míi ®em dïng cho ao, bÓ kh¸c. Dông cô ®¸nh b¾t dông cô b»ng gç, quÇn ¸o khi léi ao ph¶i dïng dung dÞch TCCA 20ppm ®Ó ng©m Ýt nhÊt 1 giê vµ röa s¹ch míi dïng. 2.2.4. Dïng thuèc phßng ngõa tr−íc mïa ph¸t triÓn bÖnh. §¹i bé phËn c¸c lo¹i bÖnh cña c¸ t«m ph¸t triÓn m¹nh trong c¸c mïa vô nhÊt ®Þnh, th−êng m¹nh nhÊt vµo mïa xu©n ®Çu hÌ, mïa thu ®èi víi miÒn B¾c, mïa m−a ®èi víi miÒn Nam bÖnh cña c¸ t«m ph¸t triÓn do ®ã ph¶i cã biÖn ph¸p dïng thuèc phßng ngõa dÞch bÖnh. h¹n chÕ ®−îc tæn thÊt. Dïng thuèc ®Ó phßng c¸c bÖnh ngo¹i ký sinh: Tr−íc mïa ph¸t sinh bÖnh dïng thuèc r¾c kh¾p ao ®Ó phßng ngõa th−êng ®¹t kÕt qu¶ tèt. Ngoµi ra cßn cã thÓ treo tói thuèc xung quanh n¬i cho ¨n h×nh thµnh mét vïng khö trïng c¸c sinh vËt g©y bÖnh, ¸p dông theo môc 2.2.1; 3.2.; 3.3. §Ó ®¹t hiÖu qu¶ cao cÇn chó ý: Nång ®é thuèc xung quanh n¬i c¸, t«m ¨n võa ph¶i, nÕu qu¸ cao c¸, t«m sÏ kh«ng ®Õn ¨n nh−ng ng−îc l¹i nÕu nång ®é qu¸ thÊp c¸, t«m ®Õn ¨n nh−ng kh«ng tiªu diÖt ®−îc sinh vËt g©y bÖnh.Do ®ã sau khi treo tói thuèc cÇn theo dâi, nÕu kh«ng thÊy c¸ ®Õn ¨n chøng tá nång ®é qu¸ cao cÇn gi¶m xuèng hoÆc bít tói thuèc. Dïng thuèc phßng c¸c bÖnh néi ký sinh: Thuèc ®Ó phßng ngõa c¸c lo¹i bÖnh bªn trong c¬ thÓ c¸, t«m ph¶i qua ®−êng miÖng vµo èng tiªu ho¸. Nh−ng víi c¸ t«m kh«ng thÓ c−ìng bøc nªn trén vµo thøc ¨n ®Ó cho ¨n tuú theo yªu cÇu phßng ngõa tõng lo¹i bÖnh mµ tÝnh sè l−îng thuèc. Sè lÇn cho ¨n vµ chän lo¹i thuèc nµo cho thÝch hîp ®Ó cã hiÖu qu¶ cao. Dïng thuèc ®Ó phßng ngõa c¸c bÖnh bªn trong c¬ thÓ cÇn l−u ý: - Thøc ¨n nªn chän lo¹i c¸ t«m thÝch ¨n, nghiÒn thµnh bét trén thuèc vµo, tuú theo tÝnh ¨n cña c¸, t«m mµ chÕ t¹o lo¹i thøc ¨n næi hay ch×m. - §é dÝnh thÝch hîp, nÕu ¨n htøc ¨n Ýt ®é dÝnh thuèc vµo n−íc sÏ tan ngay nh−ng ng−îc l¹i ®é dÝnh qu¸ cao thøc ¨n vµo ruét chØ dõng l¹i thêi gian ng¾n thuèc ch−a kÞp hÊp thu ®· bµi tiÕt ra ngoµi ®Òu kh«ng cã hiÖu qu¶. - KÝch th−íc thøc ¨n lín nhá theo cì miÖng b¾t måi cña c¸, t«m. - TÝnh sè l−îng thøc ¨n cho chÝnh x¸c, th−êng bá thøc ¨n xuèng ao c¨n cø theo träng l−îng c¸. nªn tÝnh sè l−îng tÊt c¶ c¸c loµi, t«m cã ¨n cïng thøc ¨n ®ã trong thuû vùc. - Cho ¨n sè l−îng Ýt h¬n b×nh th−êng ®Ó ngµy nµo hÕt ngµy ®ã sau ®ã t¨ng dÇn nhÊt lµ c¸ bÞ bÖnh ®−êng ruét. 2.2.5. Tiªu diÖt vËt chñ cuèi cïng ë trªn c¹n. Mét sè sinh vËt ký sinh giai ®o¹n vËt chñ trung gian lµ ®éng vËt kh«ng x−¬ng sèng thuû sinh vµ c¸. vËt chñ cuèi cïng lµ ®éng vËt trªn c¹n nh− chim, ng−êi vµ mét sè ®éng vËt cã vó kh¸c. Th−êng dïng c¸c biÖn ph¸p s¨n b¾n, ph¸ tæ cña chim ¨n c¸, s¨n b¾t thó ¨n c¸. - Dän s¹ch cá r¸c, san b»ng quanh ao ®Ó kh«ng cßn n¬i Èn nÊp vµ ®Ó trøng. - Xö lý nguån ph©n h÷u c¬ theo ®óng kü thuËt tr−íc khi bãn xuèng ao −¬ng nu«i c¸. - Kh«ng ¨n c¸ sèng.