Bổ sung hai loài thuộc chi sinophysis cho khu hệ tảo hai roi (dinophyta) ở Việt Nam

Tuyển Tập Nghiên Cứu Biển, 2010, XVII: 139-146<br /> <br /> BỔ SUNG HAI LOÀI THUỘC CHI SINOPHYSIS CHO KHU HỆ<br /> TẢO HAI ROI (DINOPHYTA) Ở VIỆT NAM<br /> Hồ Văn Thệ, Nguyễn Ngọc Lâm<br /> Viện Hải dương học<br /> Tóm tắt<br /> <br /> Hai loài tảo hai roi sống đáy Sinophysis canaliculata Quod, Ten-Hage,<br /> Turquet, Mascarell et Couté 1999 và S. microcephala Nie et Wang 1944<br /> thuộc ngành tảo hai roi (Dinophyta) được xác định và mô tả lần đầu tiên cho<br /> khu hệ tảo hai roi của Việt Nam. Các mẫu vật của hai loài tảo này được phân<br /> lập từ một số loài rong biển và cỏ biển được thu tại các vùng biển ven bờ và<br /> quần đảo Trường Sa, Việt Nam. Hai loài S. canaliculata và S. microcephala<br /> đặc trưng cho vùng nhiệt đới, khác biệt so với tất cả các loài còn lại thuộc chi<br /> Sinophysis bởi tế bào có bề mặt vỏ thô ráp với nhiều chạm trỗ. Trong khi đó<br /> 5 loài đặc trưng cho vùng ôn đới (S. ebriolum, S. stenosoma, S. grandi, S.<br /> minima và S. verruculosa) có bề mặt vỏ rất mịn, ngoại trừ loài S.<br /> verruculosa. Hình dạng tế bào, đặc biệt là vết cắt hình chữ U trên bề mặt tấm<br /> trái ở trung tâm vỏ dưới của loài S. canaliculata là đặc điểm để phân biệt loài<br /> S. canaliculata với S. microcephala.<br /> <br /> TWO NEW RECORDED SPECIES BELONGING TO THE GENUS SINOPHYSIS<br /> TO THE FLORA OF DINOFLAGELLATE IN VIETNAM<br /> Ho Van The, Nguyen Ngoc Lam<br /> Institute of Oceanography<br /> Abstract<br /> <br /> Two benthic dinoflagellates species of genus Sinophysis (Dinophyta) were<br /> identified and described as first records to dinoflagellate flora in Vietnam.<br /> They are Sinophysis canaliculata Quod, Ten-Hage, Turquet, Mascarell et<br /> Couté 1999 and S. microcephala Nie et Wang 1944. The specimens of these<br /> species were collected from seaweeds and seagrasses along the coasts,<br /> Spratly archipelago, Vietnam. These species from the tropical regions differ<br /> from the all known species of Sinophysis genus in the highly areolate pattern<br /> on the theca. Whereas all Sinophysis species from the temperate regions (S.<br /> ebriolum, S. grandis, S. minima, S. stenosoma and S. verruculosa) have<br /> smooth thecal surface with no ornamentation except S. verrucolusa. Cells of<br /> Sinophysis canaliculata differ from S. microcephala mainly in the present of<br /> the thecal cut with U - shape on the left hypotheca and the shape of the cell.<br /> <br /> 139<br /> <br /> Đảo (Bà Rịa - Vũng Tàu), Phú Quốc (Kiên<br /> Giang), quần đảo Trường Sa.<br /> <br /> I. MỞ ĐẦU<br /> Chi tảo hai roi sống đáy Sinophysis<br /> được mô tả bởi Nie & Wang vào năm 1944<br /> với loài chuẩn là S. microcephala (Nie &<br /> Wang, 1944) được thu thập trong vùng<br /> biển Shintsuen Kong, Hải Nam (Trung<br /> Quốc). Sau đó, Balech (1956) đã tu chỉnh<br /> loài Phalacroma ebriola Herdmann 1924<br /> thành S. ebriolum (Herdman) Balech. Mới<br /> đây, Faust (1993) và Mohammad-Noor và<br /> cs. (2007) đã mô tả chi tiết cấu trúc bề mặt<br /> vỏ loài S. microcephala. Những nghiên cứu<br /> mới đây đã phát hiện thêm 5 loài mới<br /> của chi này: S. canaliculata (Quod và<br /> cs., 1999), S. stenosoma, S. grandis<br /> (Hoppenrath, 2000), S. minima (Selina &<br /> Hoppenrath, 2004) và S. verruculosa<br /> (Chomérat & cs., 2009). Cho đến nay chi<br /> tảo Sinophysis có 7 loài. Loài Sinophysis<br /> microcephala và S. canaliculata được xem<br /> như là loài nhiệt đới, trong khi đó 5 loài<br /> còn lại là loài ôn đới, các loài thuộc chi<br /> Sinophysis đều là dị dưỡng và không có lục<br /> lạp (Dodge, 1982; Larsen & Sournia,<br /> 1991; Faust, 1993; Quod và cs., 1999;<br /> Hoppenrath, 2000; Selina & Hoppenrath,<br /> 2004; Chomérat & cs., 2009). Ở Việt Nam,<br /> chi Sinophysis chỉ mới được phát hiện ở<br /> đảo Đá Nam (quần đảo Trường Sa), tuy<br /> nhiên chưa xác định được loài (Ho Van<br /> The & Nguyen Ngoc Lam, 2008). Trong<br /> nghiên cứu này chúng tôi kiểm tra chi tiết<br /> cấu trúc bề mặt vỏ của chi tảo này và đã<br /> xác định hai loài Sinophysis microcephala<br /> và S. canaliculata lần đầu tiên ghi nhận<br /> cho khu hệ tảo hai roi của Việt Nam.<br /> <br /> 2. Phương pháp thu mẫu ngoài thực địa:<br /> Bằng phương pháp thợ lặn có khí tài<br /> (SCUBA), các mẫu vật rong biển và<br /> cỏ biển như Chnoospora, Colpomenia,<br /> Dictyota, Hormophysa, Padina, Sargassum<br /> và Turbinaria (Tảo nâu - Phaeophyceae,<br /> Heterokontophyta); Acanthophora, Asparagopsis, Ceratodictyon, Gelidiella, Gracilaria, Hypnea, Heminthocladia, Liagora,<br /> Laurencia, Galaxaura và Titanophora<br /> (Tảo đỏ - Rhodophyta); Avrainvillea,<br /> Caulerpa, Codium, Dictyosphaeria, Ulva,<br /> Halimeda, Tydemania, và Udotea (Tảo lục<br /> - Chlorophyta) và 5 loài cỏ biển<br /> Cymodocea serrulata, Halophila ovalis,<br /> Syringodium isoetifolium, Thalassia hemprichii và Thalassodendron ciliatum được<br /> thu thập một cách nhẹ nhàng cho vào các<br /> túi nhựa 500 - 1.000ml, bảo quản trong<br /> điều kiện mát và tối. Các mẫu vật được đưa<br /> về phòng thí nghiệm để tách các loài tảo<br /> hai roi khỏi các vật bám rong biển hoặc cỏ<br /> biển.<br /> 3. Phương pháp xử lý và phân tích mẫu<br /> trong phòng thí nghiệm:<br /> 3.1. Xử lý mẫu:<br /> Các mẫu rong biển, cỏ biển được thu<br /> và cho vào các lọ nhựa có nắp, lắc mạnh<br /> nhiều lần để cho các loài vi tảo rời khỏi vật<br /> bám (các loại rong và cỏ biển) loại bỏ phần<br /> vật bám, chuyển phần nước có tảo hai roi<br /> sang một lọ nhựa khác. Lọc và rửa mẫu<br /> bằng nước biển qua bộ sàng có kích thước<br /> thứ tự như sau: 900, 250, 125, 63, 32,<br /> 20µm, không giữ lại các phần vật chất trên<br /> sàng lọc 250µm và 125µm. Sau đó rửa<br /> mẫu nhanh bằng nước ngọt rồi nhuộm<br /> Calco-fluo White.<br /> 3.2. Nghiên cứu hình thái bằng kính hiển<br /> vi quang học (Light microscope - LM):<br /> Thành phần loài tảo hai roi có vỏ<br /> sống đáy được định loại và sắp xếp theo tài<br /> liệu của Faust (1993), Quod & cs. (1999),<br /> Hoppenrath (2000), Selina & Hoppenrath<br /> (2004), Chomérat & cs. (2009). Sử dụng<br /> <br /> II. TÀI LIỆU VÀ PHƯƠNG PHÁP<br /> 1.Vị trí nghiên cứu:<br /> Mẫu tảo hai roi sống đáy được phân<br /> lập từ một số loài rong và cỏ biển được thu<br /> ở một số vùng ven biển: đảo Sơn Chà<br /> (Thừa Thiên Huế), bán đảo Sơn Trà (Đà<br /> Nẵng), Cù Lao Chàm (Quảng Nam), đảo<br /> Lý Sơn (Quảng Ngãi), vịnh Ghềnh Ráng<br /> (Bình Định), vịnh Nha Trang (Khánh Hòa),<br /> vịnh Cà Ná, vùng triều Mỹ Hòa (Ninh<br /> Thuận), Cù Lao Cau (Bình Thuận), Côn<br /> 140<br /> <br /> fig. 43; Mohammad-Noor et al., 2007: p.<br /> 660, figs. 24a - k.<br /> Mô tả: Tế bào Sinophysis canaliculata hơi tròn khi quan sát từ mặt bên<br /> (Hình 2a). Chiều dài tế bào 47 - 52µm,<br /> rộng 40 - 45µm, tỉ lệ dài/rộng khoảng 1,16<br /> - 1,18. Vỏ trên nhỏ và lồi. Vỏ dưới lớn, có<br /> hai tấm: tấm phải và tấm trái (Hình 1a).<br /> Dưới kính hiển vi quang học có thể thấy<br /> trên bề mặt tấm trái của vỏ dưới có vết cắt<br /> hình chữ U nằm ngay giữa bề mặt tế bào,<br /> chiều dài vết cắt khoảng 10µm, chỗ rộng<br /> nhất khoảng 2,5µm (Hình 1b và e). Những<br /> nghiên cứu trước đây cho thấy chiều dài<br /> vết cắt từ 10 đến 12µm (Quod & cs., 1999;<br /> Mohammad-Noor & cs., 2007). Rãnh<br /> ngang hẹp và tròn (Hình 1c). Rãnh dọc<br /> nằm trên tấm vỏ phải và bắt đầu từ rãnh<br /> ngang kéo dài xuống hơn 1/2 chiều dài<br /> phần vỏ dưới. Bên trái của rãnh dọc có một<br /> dải viền mỏng (Hình 1a và d). Bề mặt tế<br /> bào có nhiều vết chạm trỗ với nhiều núm<br /> hình tròn, hình đa giác. Rất ít các núm này<br /> bên trong có lỗ nhỏ hình tròn, đường kính<br /> lỗ khoảng 0,2µm (Hình 1d, e và g).<br /> Sinh thái và phân bố: S. canaliculata<br /> là loài tảo sống đáy, được tìm thấy ở đảo<br /> Europa và Mayotte (Pháp), loài thường<br /> bám trên các vật bám ở nền đáy, hoặc bám<br /> trên bề mặt một số loài rong biển (Quod &<br /> cs., 1999). Trong nghiên cứu của chúng tôi,<br /> loài này được phát hiện trên một số<br /> rong biển: Padina, Sargassum, Turbinaria,<br /> Galaxaura, Halimeda. Loài được tìm thấy<br /> ở các vùng biển ven bờ: bán đảo Sơn Trà<br /> (Đà Nẵng), đảo Lý Sơn (Quảng Ngãi),<br /> vùng triều Mỹ Hòa, Cà Ná (Ninh Thuận),<br /> Cù Lao Cau (Bình Thuận), Côn Đảo (Bà<br /> Rịa - Vũng Tàu), Phú Quốc (Kiên Giang)<br /> và cả vùng biển khơi, quần đảo Trường Sa.<br /> Ở vịnh Nha Trang, loài này xuất hiện gần<br /> như quanh năm. Tuy nhiên mật độ của loài<br /> này không cao.<br /> <br /> kính hiển vi Leica DMLB với pha tương<br /> phản và huỳnh quang có độ phóng đại từ<br /> 100 đến 1.000 lần để quan sát và định loại<br /> tế bào. Sử dụng máy ghi hình kỹ thuật số<br /> để chụp ảnh. Các hình ảnh minh họa được<br /> xử lý bằng phần mềm Adobe Photoshop<br /> CS2 9.0.<br /> 3.3. Nghiên cứu hình thái bằng kính<br /> hiển vi điện tử quét (Scan Electron<br /> Microscope - SEM):<br /> Để xem cấu trúc chi tiết bề mặt tế<br /> bào, sự sắp xếp các tấm vỏ, mẫu vật phải<br /> được quan sát bằng kính hiển vi điện tử<br /> quét (SEM). Mẫu vật tự nhiên được quan<br /> sát dưới kính hiển vi quang học hoặc<br /> huỳnh quang để xác định đối tượng cần<br /> quét. Sau khi chọn mẫu vật, cho một giọt<br /> mẫu vào giữa trung tâm màng lọc các-bon<br /> có đường kính lỗ 5µm. Dùng nước cất rửa<br /> sạch muối nhiều lần trên màng lọc và mẫu<br /> vật. Dùng cồn có nồng độ từ thấp đến cao<br /> dần theo thứ tự: 15, 30, 50, 70, 90% để làm<br /> mất nước. Cuối cùng làm khô mẫu bằng<br /> cồn tuyệt đối 99,99%. Ở mỗi độ cồn mẫu<br /> vật được ngâm từ 5 - 10 phút. Sau đó màng<br /> lọc có chứa mẫu vật được dán trên một đế<br /> nhôm hoặc đế nhựa đã có sẵn màng keo<br /> các-bon có đường kính tương tự với màng<br /> lọc. Phủ mẫu bằng vàng hoặc các-bon, sau<br /> đó đặt mẫu vào kính để quét. Công việc<br /> quét ảnh được tiến hành tại Viện 69, Bộ tư<br /> lệnh bảo vệ lăng Chủ Tịch Hồ Chí Minh<br /> (Hà Nội).<br /> III. MÔ TẢ<br /> 1. Loài Sinophysis canaliculata Quod,<br /> Ten-Hage, Turquet, Mascarell et Couté<br /> 1999 (Hình 1a - g):<br /> Tài liệu dẫn: Quod et al., 1999: p.<br /> 87, figs. 1 - 16; Hoppenrath, 2000: p. 161,<br /> <br /> 141<br /> <br /> Hình 1. Loài Sinophysis canaliculata Quod, Ten-Hage, Turquet, Mascarell et Couté 1999<br /> - a và d: Hình dạng tế bào nhìn từ vỏ phải cho thấy rãnh dọc (mũi tên); - b và e: Tế bào nhìn từ vỏ<br /> trái cho thấy vết cắt dài hình chữ U (đầu mũi tên); - c: Cho thấy rãnh ngang và vỏ trên của tế bào<br /> (mũi tên); - g: Cấu trúc lỗ trên bề mặt vỏ tế bào (đầu mũi tên). Các hình a và b: chụp dưới<br /> KHVQH; các hình c - g: chụp dưới KHVĐTQ.<br /> Fig. 1. Sinophysis canaliculata Quod, Ten-Hage, Turquet, Mascarell et Couté 1999<br /> - a & d: Cell in right lateral view showing the sulcus (arrow); - b & e: Cell in left lateral view<br /> showing the thecal cut with U – shape (arrowhead); - c: Epitheca in right lateral view showing the<br /> cingulum (arrow); - g: Detail of the thecal pores (arrowheads) ( a, b: LM. - c, d, e & g: SEM)<br /> <br /> Thảo luận: Hình dạng tế bào của<br /> loài Sinophysis canaliculata rất giống với<br /> loài Sinophysis microcephala. Tuy nhiên,<br /> tế bào Sinophysis canaliculata có kích<br /> thước lớn hơn Sinophysis microcephala<br /> (Faust, 1993; Hoppenrath, 2000; Quod &<br /> cs., 1999; Selina & Hoppenrath, 2004),<br /> mẫu vật trong nghiên cứu của chúng tôi<br /> cũng cho thấy kích thước của S.<br /> canaliculata luôn luôn lớn hơn S.<br /> microcephala. Các nghiên cứu trước đây<br /> cũng cho thấy kích thước của S.<br /> canaliculata lớn hơn các loài còn lại, ngoại<br /> trừ loài S. grandis (Bảng 1, Hình 3). Hình<br /> dạng tế bào S. canaliculata gần như tròn,<br /> <br /> trong khi đó S. microcephala hơi dài. Tỉ lệ<br /> dài/rộng của S. microcephala cũng lớn hơn<br /> so với loài S. canaliculata. Tỉ lệ này của<br /> mẫu vật thu tại Việt Nam là 1,16 - 1,18<br /> tương tự với mô tả của Quod và cs. (1999)<br /> cho loài S. canaliculata. Một đặc điểm rất<br /> đáng chú ý đối với loài Sinophysis<br /> canaliculata là trên bề mặt tấm trái ở trung<br /> tâm của vỏ dưới có vết cắt hình chữ U,<br /> trong khi đó 6 loài còn lại không có đặc<br /> điểm này. Đây là một trong những đặc<br /> điểm quan trọng nhất để phân biệt loài S.<br /> canaliculata với các loài khác của chi<br /> Sinophysis (Quod & cs., 1999).<br /> 142<br /> <br /> Bảng 1. So sánh một số đặc điểm hình thái của 7 loài của chi Sinophysis<br /> (L: chiều dài, W: chiều rộng)<br /> Table 1. Morphological and biometric comparisons of Sinophysis species (L: length; W: width)<br /> T<br /> T<br /> <br /> 1<br /> <br /> Loài<br /> <br /> Kích thước<br /> (µm)<br /> L : 42 - 44<br /> W : 33 - 35<br /> S. microcephala L : 40 - 45<br /> W : 30 -35<br /> <br /> 2<br /> <br /> S. canaliculata<br /> <br /> 3<br /> <br /> S. ebriolum<br /> <br /> 4<br /> <br /> S. stenosoma<br /> <br /> 5<br /> <br /> S. grandis<br /> <br /> 6<br /> <br /> S. minima<br /> <br /> 7<br /> <br /> S. verruculosa<br /> <br /> Đặc điểm<br /> Tỉ lệ<br /> Bề mặt vỏ<br /> L/W<br /> 1,25 - 1,28 - Nhiều chạm trỗ<br /> 1,29 - 1,33 Nhiều chạm trỗ,<br /> không có vết cắt<br /> chữ U<br /> 1,11 - 1,14 Nhiều chạm trỗ, có<br /> vết cắt chữ U<br /> 1,16 - 1,18 Nhiều chạm trỗ, có<br /> vết cắt chữ U<br /> 1,2 - 1,5 Mịn<br /> <br /> L : 45 - 57<br /> W : 37 - 51<br /> L : 47 - 52<br /> W : 40 - 45<br /> L : 35 - 45<br /> W : 25 - 31,5<br /> L : 37 - 56<br /> 1,43 - 1,89 Mịn<br /> W : 21 - 33<br /> L : 50 - 59<br /> 1,29 - 1,61 Mịn<br /> W : 35 - 41,5<br /> L : 17,5 - 35 1,11 - 1,42 Mịn<br /> W : 15 - 27,5<br /> L : 52,2 - 57,8<br /> Ít mịn<br /> W: 43,2 - 51<br /> <br /> Tài liệu<br /> Faust (1993)<br /> Nghiên cứu này<br /> Quod & cs. (1999)<br /> Nghiên cứu này<br /> Hoppenrath (2000)<br /> Hoppenrath (2000)<br /> Hoppenrath (2000)<br /> Selina & Hoppenrath<br /> (2004)<br /> Chomérat & cs. (2009)<br /> <br /> viền mép tế bào các núm có hình dạng đa<br /> giác (Hình 2i).<br /> Sinh thái và phân bố: Sinophysis<br /> microcephala là loài nhiệt đới, sống đáy.<br /> Tế bào được phát hiện trên nền đáy trong<br /> rừng ngập mặn, rạn san hô, mẫu vật thu<br /> được khi nhiệt độ nước 25 - 27,5oC và độ<br /> mặn dao động 30 - 34‰ (Faust, 1993).<br /> Loài này được phát hiện ở vịnh Nha Trang<br /> vào các tháng mùa khô (tháng 4 - 8), vùng<br /> triều Cà Ná, đảo Cù Lao Cau, Côn Đảo,<br /> quần đảo Trường Sa. Tần suất xuất hiện<br /> của loài này rất thấp so với loài<br /> Sinophysis canaliculata. Loài Sinophysis<br /> microcephala thường bám trên một số rong<br /> biển Galaxaura, Dictyocta và Padina.<br /> Thảo luận: Sinophysis microcephala<br /> với những đặc điểm khác với S.<br /> canaliculata như đã mô tả trên, ngoài ra S.<br /> microcephala có rãnh dọc dài hơn so với<br /> rãnh dọc của loài S. canaliculata. Hai loài<br /> này đặc trưng cho vùng nhiệt đới. S.<br /> canaliculata và S. microcephala có bề mặt<br /> vỏ thô ráp với nhiều lỗ, trong khi đó 4 loài<br /> <br /> 2. Loài Sinophysis microcephala Nie et<br /> Wang 1944 (Hình 2)<br /> Tài liệu dẫn: Nie & Wang 1944: p.<br /> 146, figs.1 - 8; Faust 1993: p. 355, figs. 1 11; Mohammad-Noor et al. 2007: p. 660,<br /> figs. 25a - h.<br /> Mô tả: Tế bào Sinophysis microcephala<br /> có dạng hơi dài, nhưng tròn ở phần cuối tế<br /> bào khi nhìn từ mặt bên (Hình 2a và b).<br /> Chiều dài tế bào 40 - 45µm, rộng 30 35µm. Tỉ lệ dài/rộng là 1,29 - 1,33. Theo<br /> Faust (1993), tỉ lệ này là 1,25 - 1,28. Vỏ<br /> trên nhỏ và lồi. Vỏ dưới gồm hai tấm.<br /> Rãnh ngang hẹp. Rãnh dọc hẹp nằm bên<br /> phải của tấm vỏ phải và kéo dài xuống hơn<br /> 2/3 chiều dài phần vỏ dưới. Phần cuối của<br /> rãnh dọc hơi mở rộng (Hình 2a, c, e và i).<br /> Bề mặt tế bào của cả tấm vỏ phải và trái có<br /> nhiều vết chạm trỗ, với những núm hình<br /> tròn hoặc hình trứng. Có hai loại lỗ trên bề<br /> mặt vỏ, một loại nằm bên trong các núm,<br /> một loại nằm ở bên ngoài, đường kính lỗ<br /> trung bình 0,2µm (Hình 2d, e, g và h). Dọc<br /> 143<br /> <br />