Bức tranh thiên nhiên trong Du ký viết về Nam Bộ nửa đầu thế kỷ XX

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SÀI GÒN SAIGON UNIVERSITY<br /> TẠP CHÍ KHOA HỌC SCIENTIFIC JOURNAL<br /> ĐẠI HỌC SÀI GÒN OF SAIGON UNIVERSITY<br /> Số 62 (02/2019) No. 62 (02/2019)<br /> Email: tcdhsg@sgu.edu.vn ; Website: https://tapchikhoahoc.sgu.edu.vn<br /> <br /> <br /> <br /> BỨC TRANH THIÊN NHIÊN TRONG DU KÝ<br /> VIẾT VỀ NAM BỘ NỬA ĐẦU THẾ KỶ XX<br /> The picture of nature in Southern travel writing in the first half<br /> of the twentieth century<br /> <br /> ThS. Võ Thị Thanh Tùng<br /> Trường Đại học Thủ Dầu Một<br /> <br /> <br /> Tóm tắt<br /> Du ký là thể loại ra đời khá sớm trong lịch sử văn học dân tộc. Đến đầu thế kỷ XX, khi điều kiện giao<br /> thông thuận lợi, con người có nhu cầu mở rộng tầm nhìn bằng các chuyến đi, do đó du ký cũng có cơ<br /> hội hồi sinh và phát triển. Du ký viết về Nam Bộ là mảng văn học khá lí thú bởi nó cung cấp cho người<br /> đọc nhiều thông tin bổ ích về vùng đất và con người Nam Bộ. Trong các trang viết tỉ mỉ ấy của du<br /> khách bốn phương, thiên nhiên Nam Bộ hiện lên thật sinh động với nhiều màu sắc. Bài viết này bước<br /> đầu đi vào tìm hiểu hai khía cạnh nổi bật của bức tranh thiên nhiên trong du ký viết về Nam Bộ, đó là<br /> thiên nhiên hoang dã và thiên nhiên trù phú xinh đẹp.<br /> Từ khóa: du ký Nam Bộ, thiên nhiên, nửa đầu thế kỷ XX.<br /> Abstract<br /> Travel writing is a literary genre that was born quite early in the history of national literature. At the<br /> beginning of the 20th century, when the traffic conditions became more convenient, people had the need<br /> to broaden their visibility by traveling, so travel writing also had the opportunity to revive and develop.<br /> Travel writing about the South is an interesting piece of literature because it provides readers with a lot<br /> of useful information about the land and people of the South. In the meticulous pages of travelers from<br /> different corners of earth, the nature of the South is very lively and colorful. This article will explore the<br /> two most prominent aspects of the picture of nature in travel writing about the South, including wild<br /> nature and beautiful rich nature.<br /> Keywords: Southern travel writing, nature, the first half of the twentieth century.<br /> <br /> <br /> 1. Đặt vấn đề phá thiên nhiên đầy khắc nghiệt mà ông<br /> Dân tộc Việt Nam vốn có truyền thống cha ta đã trải qua hàng mấy thế kỷ. Nhưng<br /> gắn bó, hòa hợp với thiên nhiên. Bên cạnh không đơn thuần chỉ là mưu sinh, ông cha<br /> việc dựa vào tự nhiên để tồn tại, cha ông ta ta “Khẩn hoang tận đồng bằng sông Cửu<br /> cũng có ý thức chinh phục, chế ngự thiên Long là tiếp nối bình thường truyền thống<br /> nhiên để tạo nên môi trường sống tốt hơn dựng nước, giữ nước, lần hồi tạo thêm nét<br /> cho bản thân và cộng đồng. Vùng đất Nam đa dạng trong tính thống nhất về văn hóa<br /> Bộ chính là thành quả của công cuộc khai dân tộc” [3, tr.18]. Trong quá trình chinh<br /> Email: thanhtung2212@yahoo.com<br /> 75<br /> SCIENTIFIC JOURNAL OF SAIGON UNIVERSITY No. 62 (02/2019)<br /> <br /> <br /> phục thiên nhiên nơi vùng đất mới, lưu dân truông, tiếng thường kêu là “khúc cây da<br /> ở đây đã hình thành nên một thái độ văn năm chưn” là một nơi sầm uất và rất hiểm,<br /> hóa, đó là vừa e sợ nhưng cũng vô cùng vì cọp, beo thường khi ra nghểu nghiến<br /> biết ơn. E sợ vì thiên nhiên hoang dã vẫn giỡn chơi, và như phải đều rủi chi tại đây<br /> luôn là một thế lực đầy bí hiểm, đầy sức thì không ai mà tiếp cứu cho được” (Dạo<br /> mạnh đang hiện diện khắp nơi như muốn rảo xứ Thủ Dầu Một) [14, tr.796].<br /> thử thách ý chí và lòng dũng cảm của con Con người nhỏ bé như rợn ngợp trước<br /> người nhưng biết ơn vì thiên nhiên đã chở thiên nhiên mênh mông hoang dại. Đối<br /> che, cưu mang và đem đến nguồn sống cho diện với mối đe dọa thường xuyên, họ<br /> họ. Dấu ấn của thái độ văn hóa ấy đã được thường trực một mối lo sợ “chèo ghe sợ<br /> thể hiện khá rõ trong những trang du ký sấu cắn chưn, xuống sông sợ đỉa, lên rừng<br /> viết về Nam Bộ nửa đầu thế kỷ XX. sợ ma”. Nỗi sợ ấy còn được thể hiện qua<br /> 2. Nội dung nghiên cứu cách đặt tên các địa danh. Tác giả Khuông<br /> 2.1. Bức tranh thiên nhiên hoang dã Việt đã không quên ghi lại cái thực tế này<br /> Khi người dân Việt mới đến Nam Kỳ, trong du ký Hai mươi lăm ngày đi tìm dấu<br /> ấn tượng đầu tiên là sự choáng ngợp trước người xưa:“Gọi là Rạch Gầm, theo lời một<br /> một thiên nhiên bao la rộng lớn nhưng vị hương chức nói lại, là vì xưa kia vùng đó<br /> “hoang sơ lạ lẫm” với sông rạch chằng chịt, toàn rừng rú, có nhiều cọp gầm thét tối<br /> rừng rậm nối dài. Điều này được Châu Đạt ngày” [2, tr.976].<br /> Quan viết trong Chân Lạp phong thổ ký Khi cuộc sống của con người vẫn còn<br /> như sau: “Bắt đầu vào Châu Bồ gần hết cả đang phụ thuộc vào thiên nhiên thì mọi<br /> vùng đều là bụi rậm của rừng thấp, những động tĩnh mà thiên nhiên gây ra đều mang<br /> cửa rộng của con sông lớn chảy dài hàng một màu sắc thần bí, khó hiểu. Lưu dân,<br /> trăm dặm với bóng mát um tùm của những những người đang hàng ngày hàng giờ phải<br /> cây mây dài, khắp nơi vang tiếng chim hót đối mặt thường xuyên với sơn lam chướng<br /> và thú kêu. Vào nửa đường trong sông, thấy khí, ma thiêng nước độc, cọp beo rắn rít...<br /> những cánh đồng hoang không có một gốc tin rằng để không bị thiên nhiên làm “nhiễu<br /> cây. Xa hút nữa tầm mắt chỉ thấy toàn cỏ hại trâu bò của dân sự” (Tây Ninh Vũng<br /> cây đầy rẫy” [11, tr.80]. Thiên nhiên ưu ái Tàu du ký) hay “phá xóm làng” (Cảnh vật<br /> ban tặng cho vùng đất này sự màu mỡ, giàu Hà Tiên), gây khó khăn cho công cuộc<br /> sản vật quý hiếm khiến lưu dân tin rằng đây khẩn hoang và đe dọa tính mạng của con<br /> chính là miền đất hứa cho những thân phận người, họ phải lập miếu thờ và cúng tế<br /> lạc loài, đau khổ. Nhưng họ nhanh chóng đàng hoàng. Theo quan sát của tác giả<br /> nhận ra rằng đây cũng là “xứ sở lạ lùng”, vì Khuông Việt, hiện tượng thờ cúng này đến<br /> “dưới sông” thì “sấu lội” mà “trên bờ” thì giai đoạn nửa đầu thế kỷ XX vẫn còn tồn<br /> “cọp um”, hoang vu, bất trắc đến nỗi: “con tại:“hiện nay trong làng, mỗi lượt cúng kỳ<br /> chim kêu phải sợ, con cá vùng phải kinh”. yên đều có chầu heo riêng cho cọp” (Hai<br /> Cái hiểm nguy ấy của thiên nhiên được tác mươi lăm ngày đi tìm dấu người xưa) [2,<br /> giả G.Y ghi lại trong du ký Dạo rảo xứ Thủ tr.976]. Không chỉ thờ mà họ còn tôn cọp<br /> Dầu Một như sau: làm “ông cả” trong làng, do đó mà “tên<br /> “Ngày nay người ta còn chỉ khúc cọp ít khi kêu; kêu tránh là: ông kẹ, ông<br /> <br /> <br /> 76<br /> VÕ THỊ THANH TÙNG TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC SÀI GÒN<br /> <br /> <br /> thầy, cáo vàng” (Cảnh vật Hà Tiên) [10, vía đâu mất cả, nhưng phúc đức, khỏi<br /> tr.587] với hy vọng được chúng buông tha. chết”(Một tháng ở Nam kỳ) [11, tr.238].<br /> Tuy nhiên, trong cuộc đấu tranh Những câu chuyện như vậy đã “trở<br /> sinh tồn đầy khắc nghiệt ấy, để tồn tại, con thành truyền thuyết phổ biến sâu rộng và<br /> người không chỉ biết sợ mà còn phải biết bền bỉ trong ký ức người dân. Đó là những<br /> chinh phục tự nhiên, “vì dù sao thú dữ việc làm và những thành tích của tập thể<br /> trước mặt cũng không ác bằng bọn quan lại mà nổi bật là những cá nhân xuất sắc đại<br /> vua chúa nơi quê nhà” [4, tr.21]. Bằng ý biểu cho lòng can đảm và ý chí chiến thắng<br /> chí, sự bền bỉ và lòng dũng cảm, lưu dân đã của người dân Gia Định” [1, tr.13]. Những<br /> biết “làm rọ mà bắt loài thú dữ ấy” (Tây cá nhân không sợ hiểm nguy, quyết tâm<br /> Ninh Vũng Tàu du ký) một mặt là để tự vệ, bảo vệ sự bình yên cho cộng đồng luôn<br /> mặt khác là để “khẳng định quyền làm chủ được nhân dân tôn vinh, ngưỡng mộ như<br /> chân chính của người Việt trên mảnh đất những anh hùng thật sự.<br /> này” [1, tr.14]. Chính hành động ấy đã để Trong những ấn tượng sâu sắc về vùng<br /> lại trong ký ức lưu dân những ấn tượng sâu đất mới, ấn tượng về rừng là dai dẳng nhất.<br /> sắc, khó quên về thời kỳ đầu đi mở cõi. Đối với dân tộc Việt Nam, rừng là hình ảnh<br /> Xung quanh những câu chuyện diệt hổ, giết quen thuộc, gần gũi vì rừng cùng với biển<br /> cọp vẫn thường được bao phủ bởi một màn là nơi đem lại nguồn sống cho con người.<br /> sương huyền thoại. Đó được coi là những Rừng như người mẹ hiền nuôi dưỡng và<br /> chiến công lớn nhất trong hành trình đi mở che chở cho dân tộc Việt Nam từ khi khai<br /> cõi của cha ông ta. Tác giả Phạm Quỳnh thiêng lập địa cho tới tận ngày nay. Là nơi<br /> trong một tháng dạo chơi ở Nam Kỳ đã để con người tưởng nhớ về cội nguồn. Tuy<br /> không quên ghi chép thật tỉ mỉ những câu nhiên đối với lưu dân, từ khi mới tiếp xúc,<br /> chuyện giết hổ, diệt cọp đầy vẻ hoang rừng không chỉ là người bạn hiền mà còn<br /> đường này: chứa đựng trong nó tất cả những lạnh lẽo,<br /> “Rồi ngài kể chuyện một bữa bắn thâm u, hiểm nguy và đáng sợ. Tác giả<br /> được con hổ to lớn lạ thường, khi nó vươn Biến Ngũ Nhy trong một lần đi ngang qua<br /> mình ra từ đầu đến cuối đuôi có tới sáu rừng vẫn còn cảm nhận rất rõ cái đáng sợ<br /> thước tây, nó làm kinh hoảng cả một vùng ấy: “khỏi mấy xóm nhà, thì tới rừng, hai<br /> đó, ăn hại không biết bao nhiêu người và bên cây mọc bí bách. Đường trường vắng<br /> súc vật, người dân đã cho là hổ thần, đành vẻ, chẳng thấy bóng người, dòm xung<br /> chịu không ai bắn nổi. (…) Quả gặp hổ quanh chỉ thấy cây lá điểm dài trước sau<br /> thần thật. Ngài bắn luôn mấy phát trúng, một đường trắng xóa” (Tây Ninh Vũng Tàu<br /> ngã sóng sượt ra, người nhà tưởng chết du ký) [6, tr.3]. Rừng cũng để lại cho con<br /> thẳng rồi, có một anh đánh bạo chạy lại người sự ám ảnh về những mất mát, đau<br /> gần; té ra hổ ta còn ngắc ngoải, vươn tay thương “Đi tới cây số 47 thì gò cao, đất<br /> ra nắm lấy gáy anh chàng! Quan đốc phủ dốc hai bên rừng bụi diềm dà, đường<br /> nhanh mắt và nhanh tay sao, bắn liền ngay quanh co trắc trở. Chỗ đó kêu là truông<br /> một phát vào giữa đầu hổ chết cứng. May Thò Đo, những kẻ cầm bánh xe hơi đều cho<br /> sao là may, nếu chậm một giây phút thì là chỗ hiểm, nên hễ tới đó thì rất cẩn thận”<br /> anh đầy tớ kia đi đời. Khi khiêng về hồn (Tây Ninh Vũng Tàu du ký) [8, tr.4].<br /> <br /> <br /> 77<br /> SCIENTIFIC JOURNAL OF SAIGON UNIVERSITY No. 62 (02/2019)<br /> <br /> <br /> Rừng rậm sông sâu vẫn luôn là một thế thánh thần. Do vậy, phần lớn các chùa<br /> lực bí hiểm, đầy sức mạnh đang hiện ra với chiền, đền điện đều được xây dựng trong<br /> một dáng vẻ hoang sơ như muốn thử thách rừng, chính vì vậy, những sinh hoạt tôn<br /> lòng can cảm của con người “đường đi giáo cũng thường diễn ra trong ấy, Biến<br /> ngang qua rừng, chỗ lên cao, chỗ xuống Ngũ Nhuy đã ghi chép tỉ mỉ những sinh<br /> thấp, hai bên cây cối mọc dài. Đi qua một hoạt này trong du ký của mình như sau: “đi<br /> cái truông, kêu là truông Hồng Đào. Trong khỏi châu thành chừng 4 ngàn thước, thì<br /> rừng cũng có nhiều thú dữ, như là cọp, tới rừng. Rừng ấy kêu là rừng Độm, rộng<br /> beo, song ít khi ra tới lộ đi tới dựa chân lớn minh mông, ăn vào tận tới chân núi, bề<br /> núi thì cùng đường” (Tây Ninh Vũng Tàu ngang hơn 8 ngàn thước. Cách năm bảy<br /> du ký) [7, tr.4]. năm trước, những thiện nam tín nữ trong<br /> Trong ký ức người dân Nam Bộ, rừng Lục Châu đi lên Điện Bà lấy làm khó nhọc,<br /> và truông thường gắn liền với nhau nên vì chẳng có đường lộ, phải đi xe bò, băng<br /> mức độ nguy hiểm càng tăng lên gấp bội. ngang vào rừng...” (Tây Ninh Vũng Tàu du<br /> Truông chính là sào huyệt của những băng ký) [7, tr.4].<br /> cướp khét tiếng, thường bắt bớ, giết chóc Khi thực dân Pháp xác lập quyền<br /> để cướp của hoặc đòi tiền mãi lộ. Do đó thống trị trên đất Nam Kỳ, một số thành thị<br /> truông luôn là hiện thân của mối đe doạ ra đời. Tuy nhiên, số thành thị này không<br /> khủng khiếp đối với con người. Trong Gia nhiều, còn lại vẫn là nông thôn và những<br /> Định thành thông chí, Trịnh Hoài Đức vùng hoang vu chưa ai khai phá. Thực tế<br /> cũng có viết: “Duy có vùng Toái Đàm này được phản ánh khá rõ trong những<br /> (Đầm Nát) thuộc huyện Long Thành có trang du ký viết về Nam Bộ, tác giả Biến<br /> nhiều kinh mương đan nhau, rừng ao xanh Ngũ Nhy mô tả: “Ra khỏi Trảng Bàng, xe<br /> rậm, đất trống, không có dân cư nên trộm chạy lên Gò Dầu Hạ, đi ngang qua một cái<br /> cướp thường núp ở đấy, khách buôn qua lại gò rất cao, lớn, kêu là xái-cục, thuộc về<br /> thường phải đề phòng (…) Xứ ấy có nhiều làng Phước An. Đường lên dốc, nhiều chỗ<br /> rừng cây sầm uất, nhà ở xa nhau, cho nên quanh co, khi lên cao, như mu rùa, khi<br /> nhiều trộm cướp nổi lên” [3, tr.188]. Ca xuống thấp như lòng chảo. Nơi gò cao, đất<br /> dao xưa cũng từng đề cập: “Thương em hoang cỏ cháy, tre mọc từng chòm; chỗ<br /> anh cũng muốn vô / Sợ Truông nhà Hồ sợ thấp trũng, bưng, báo, ruộng nương thưa<br /> phá Tam Giang”. Do đó truông và rừng thớt, coi phong cảnh não nùng” (Tây Ninh<br /> luôn là những chướng ngại thường xuyên Vũng Tàu du ký) [6, tr.3].<br /> ngăn cản bước chân người lưu dân trên con Tình trạng đất đai vô chủ là tương đối<br /> đường đi tìm miền đất hứa. phổ biến ở Nam Kỳ trong những năm đầu<br /> Tuy nhiên, rừng cũng là nơi thanh tịnh, thế kỷ XX, theo như ghi chép của Phạm<br /> nơi để con người tự đối diện với lòng Quỳnh thì: “Phong cảnh này thật là khác<br /> mình, rủ bỏ mọi ưu phiền khổ não, phủi cái phong cảnh mấy tỉnh Tây Nam mình<br /> sạch bụi trần để trở về với cái bản lai diện vừa đi qua mới rồi. Đất đây cao và khô,<br /> mục của chính mình. Từ trong tiềm thức toàn là đất gò đất núi cả, lắm chỗ đường<br /> của lưu dân, rừng là biểu trưng cho sự xe đi sẻ ngang vào giữa khoảng rừng cỏ<br /> trong sạch của tâm hồn, là nơi yên nghỉ của bãi hoang, cảnh tượng cũng đìu hiu tịch<br /> <br /> <br /> 78<br /> VÕ THỊ THANH TÙNG TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC SÀI GÒN<br /> <br /> <br /> mịch như lắm nơi ở Trung kỳ” (Một tháng danh mộc ít nơi dám bì”. Còn Đông Hồ và<br /> ở Nam Kỳ) [11, tr.248]. Nguyễn Văn Kiểm thì không quên liệt kê tỉ<br /> Dấu ấn của thiên nhiên hoang dã ở mỉ những danh mộc của xứ Hà Tiên: “lào<br /> Nam Bộ vẫn còn rất sâu đậm trong những táo, căm xe, cà chất, váng hương, săn đá,<br /> trang viết của các nhà du hành nửa đầu thế tràm, sơn hay giăng, đều là thứ danh mộc<br /> kỷ XX. Điều đó phản ánh một thực tế rằng tốt nhất hạng” (Cảnh vật Hà Tiên) [10,<br /> mối quan hệ giữa thiên nhiên với con người tr.557]. Và tuy mỗi loại có những đặc điểm<br /> nơi vùng đất hoang sơ này vẫn còn vô cùng khác nhau nhưng tất cả đều là những “thứ<br /> khăng khít. Đối với người dân Nam Bộ, khi gỗ to tốt đẹp, chắc chắn, dùng được nhiều<br /> đời sống của họ phần lớn phụ thuộc vào việc” như “cất nhà, đóng ghe, đóng hòm,<br /> thiên nhiên thì hơn ai hết họ ý thức rất rõ sự v.v…” (Cảnh vật Hà Tiên) [10, tr.557]. Vì<br /> tác động lớn lao của thiên nhiên lên sản là danh mộc nên “thứ nào dùng lâu cũng<br /> xuất, sinh hoạt, do đó xuất hiện tâm lý sùng lên nước láng tốt” (Cảnh vật Hà Tiên) [10,<br /> bái, ngưỡng mộ, tôn trọng và cả nỗi sợ sệt, tr.557]. Về cầm thú thì cơ man nào là cọp,<br /> lo âu, khiếp nhược là điều hoàn toàn có thể rắn, ong, chuột, thỏ, heo rừng, nhím...<br /> lý giải được. Tất cả những biểu hiện hết sức nhiều đến nỗi vào “mùa nước đổ, đồng<br /> phong phú này của tâm lý con người trước ruộng ngập hết, heo, mang lên núp trên gò.<br /> thiên nhiên hoang dã đã được du ký ghi lại Khi ấy không cần bắn súng hay đánh bẫy.<br /> một cách tỉ mỉ, sinh động. Đọc du ký viết Cứ bơi xuồng ra gò, lấy cây lấy đá liệng nó<br /> về Nam Bộ ta có thể hiểu thêm một khía cũng chết” (Cảnh vật Hà Tiên) [10,<br /> cạnh nữa trong cách ứng xử của người Nam tr.557]. Những quan sát và ghi chép về<br /> Bộ xưa trước tự nhiên, đồng thời bộ phận rừng của các tác giả du ký Nam bộ đã góp<br /> văn học này còn góp phần làm cho mảng phần lột tả được vẻ đẹp hoang sơ cũng như<br /> văn học viết về Nam Bộ trở nên phong phú sự trù phú của một vùng đất mới.<br /> và hấp dẫn hơn. Nam Bộ xưa nổi tiếng là nơi: “Ruộng<br /> 2.2. Bức tranh thiên nhiên trù phú, đồng mặc sức chim bay/Biển, hồ lai láng<br /> xinh đẹp cá bầy đua bơi”. Nơi đây không chỉ có<br /> Không chỉ có thâm sâu, nguy hiểm, “rừng vàng” mà còn có “biển bạc”. Biển<br /> rừng còn chứa đựng trong nó nguồn sống cũng đem lại nguồn lợi đáng kể cho người<br /> dồi dào đủ sức làm ấm lòng những người dân Nam Bộ. Đặc biệt, các tỉnh như Kiên<br /> con xa xứ bằng một cuộc sống ấm no, đầy Giang, Vũng Tàu có bờ biển dài nên cá<br /> đủ. Vượt qua nỗi sợ hãi ban đầu, lưu dân tôm lúc nào cũng nhung nhúc với đủ thứ<br /> đã có thể tự tin đến với rừng để khai thác loại:“Cá vồ, cá chan, cá vược, cá mú, cá<br /> nhiều sản vật quý hiếm mà rừng đã hào ngừ, cá chét gộc là mấy thứ cá ngon”,<br /> phóng ban tặng. Rừng từ xưa đến nay được (Cảnh vật Hà Tiên) [10, tr.598-602]. Từ đó<br /> coi là nơi quy tụ nguồn lợi dồi dào, đa hình thành nên “nghề đánh cá, làm nước<br /> dạng. Là người con của xứ Nam Kỳ, khi mắm đã phát triển với kinh nghiệm cao về<br /> đứng trước sự giàu có của rừng phương kỹ thuật” [5, tr.19] từ “cá cơm để làm nước<br /> Nam, tác giả của Cuộc du lịch Châu-Đốc mắm, cá bạc má làm cá mặn, mỗi năm bán<br /> Hà-Tiên Kam-pot Phú-quốc đã tự hào được mấy trăm vạn đồng” (Cảnh vật Hà<br /> khẳng định:“Nam Kỳ này có nhiều loại Tiên) [10, tr.595], đến các loại hải sản khác<br /> <br /> <br /> 79<br /> SCIENTIFIC JOURNAL OF SAIGON UNIVERSITY No. 62 (02/2019)<br /> <br /> <br /> có giá trị kinh tế cao như:“tôm càng, tôm Bên rặng núi mờ xanh, nhởn nhơ đàn nhạn<br /> bạc, tôm gộng, tôm tích, tôm vỗ ngực, tôm lạc, tạc thành một bức tranh ảnh khổng lồ<br /> sú... ” (Cảnh vật Hà Tiên) [10, tr.597] đã tuyệt đẹp” (Chơi Phú Quốc) [10, tr.384].<br /> góp phần đem đến sự phát triển thịnh Còn kia là “bãi Mũi Nai, núi Tô Châu, đảo<br /> vượng chung cho vùng đất Nam Bộ này. Phú Quốc, núi Thạch Động, Đông Hồ, mỗi<br /> Trong quá trình chinh phục tự nhiên, cảnh đẹp riêng một thế” (Cảnh vật Hà<br /> lưu dân đã vô tình khám phá ra vẻ đẹp Tiên) [10, tr.520]. Quả là “một cảnh thần<br /> quyến rũ làm say lòng người của cảnh vật tiên linh hoạt” (Tôi ăn Tết ở Côn Lôn) [4,<br /> nơi đây. Tác giả của Cảnh vật Hà Tiên đã tr.982] khiến khách du không khỏi mơ<br /> khám phá ra“bên cạnh những bức tranh màng trước cái “vẻ nước, màu trời, bóng<br /> đẹp của làng quê, còn có những khung trăng, sắc núi, hơi gió thì thào, tiếng sóng<br /> cảnh hùng vĩ của núi non hang động” mà dào dạt” (Tết chơi biển) [12, tr.303]. Cảnh<br /> “càng ngắm lại càng không tin là cảnh như mê như hoặc làm rung động, gợi cảm<br /> thiên tạo” vì “thiên tạo là ai là người ngồi hứng cho những tâm hồn nhạy cảm, biết<br /> tò mò xây đặt từng bậc đá, tỉ mỉ từng nét say mê cái đẹp: “ước chi tôi là một họa sĩ<br /> hoa, dẫu nhơn công cũng vị tất là khéo tài hoa hầu ghi lại trên vuông lụa trắng<br /> bằng” (Cảnh vật Hà Tiên) [10, tr.629]. những màu sắc mà thợ trời kéo tô điểm cho<br /> Cảnh vật đẹp đẽ khiến tác giả Marie mây nước bao la. Ước chi tôi là một thi<br /> Nguyễn Sử cứ “nhìn hoài không chán, nhân lỗi lạc hầu lựa những vần tuyệt tác để<br /> càng nhìn lại càng làm cho mê mết tâm ca tụng cái đẹp thiêng liêng huyền diệu của<br /> hồn” làm cho “bao nhiêu sự mệt nhọc nhờ hóa công” (Tôi ăn Tết ở Côn Lôn) [2,<br /> ngọn gió tốt nên tiêu tan đi hết” (Cuộc du tr.982].<br /> lịch Châu-Đốc Hà-Tiên Kam-pot Phú- Các nhà du hành nửa đầu thế kỷ XX<br /> quốc) [11, tr.177]. Và nói như tác giả Đông đã dành nhiều trang viết sinh động nhất khi<br /> Hồ thì chỉ khi nào“người ta được đặt mình viết về thiên nhiên Nam Bộ. Thiên nhiên<br /> vào những cảnh vắng vẻ êm đềm thì tâm không chỉ là bạn của con người mà còn là<br /> hồn mới thấy tỉnh táo nhẹ nhàng, di được nguồn mạch của sự sống, nơi nuôi dưỡng<br /> tinh, dưỡng được tình là ở những cảnh này, những vùng đất trù phú: “Người ta thường<br /> chớ lăn lóc ở trong bụi xe ngựa, chen chúc nói: “Đất Nam Kỳ là sản nhi của sông Mê<br /> trong án phồn hoa chỉ tổ làm cho người ta Kông”. Mà thiệt thế. Nhờ có sông Mê<br /> quay cuồng xuẩn động mà thôi” (Cảnh vật Kông đào đất tự trên cao nguyên Tây Tạng<br /> Hà Tiên) [10, tr.627]. (Tibet), chảy qua mấy nghìn dặm mang tới<br /> Thật là một bức tranh thiên nhiên đầy đây, đời ấy sang đời khác, phụ đắp mãi<br /> sự tương phản, không chỉ là chốn “cọp beo vào, mới thành ra cái đồng bằng lớn đất<br /> chẳng thiếu chi” (Tây Ninh Vũng Tàu du Nam Kỳ: cho nên ngày nay hình như sông<br /> ký), mà còn là nơi có nhiều phong cảnh kia vẫn thương yêu riêng chốn đất này, hai<br /> hữu tình như những bức tranh sơn thủy. tay dương ra ôm ấp lấy, như người mẹ<br /> Đây là cảnh biển với “bãi cát trắng phau, hiền ãm đứa con quí của mình”, (Một<br /> chạy dài hàng mấy nghìn thước. Ngoài tháng ở Nam Kỳ) [11, tr.199].<br /> khơi xa, lác đác mấy chiếc thuyền đánh cá, Ca ngợi vẻ đẹp của thiên nhiên là một<br /> cánh buồm trắng in vào đám mây hồng. trong những nội dung hấp dẫn của du ký<br /> <br /> <br /> 80<br /> VÕ THỊ THANH TÙNG TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC SÀI GÒN<br /> <br /> <br /> viết về Nam bộ nửa đầu thế kỷ XX. Cảnh góp lớn lao vào quá trình hiện đại hóa nền<br /> đẹp ấy vừa có cái hùng vĩ, vẻ tươi tắn, sự văn học dân tộc trong buổi đầu còn nhiều<br /> yển chuyển đầy mê hoặc sông nước mây bỡ ngỡ.<br /> trời, vừa có cái sung túc của “rừng vàng Thiên nhiên là một trong những nội<br /> biển bạc”, cái màu mỡ, phì nhiêu của dung quan trọng của du ký viết về Nam Bộ<br /> những cánh đồng “cò bay thẳng cánh”.v.v. nửa đầu thế kỷ XX. Các nhà văn dành cho<br /> Phải là những con người thật sự gắn bó thiên nhiên một sự ưu ái đặc biệt bởi thiên<br /> máu thịt với quê hương xứ sở thì mới có nhiên muôn đời vẫn luôn có một sức hấp<br /> thể có những quan sát tỉ mỉ và những cảm dẫn mãnh liệt đối với con người, dù đó là<br /> nhận tinh tế về thiên nhiên như vậy. Những thiên nhiên hoang dã hay thiên nhiên trù<br /> trang du ký không chỉ thấm đượm tình quê phú xinh đẹp. Hai bức tranh thiên nhiên<br /> hương mà còn thể hiện ý chí tiến thủ, sức mới nhìn có vẻ tương phản nhưng kỳ thực<br /> sống mãnh liệt, lòng tự hào của lưu dân nơi là hai mảnh ghép không thể thiếu bổ sung<br /> miền đất mới. Chính những bức tranh thiên cho nhau làm cho bức tranh toàn cảnh của<br /> nhiên tươi đẹp được dệt nên từ ngôn từ như thiên nhiên Nam Bộ trở nên hoàn thiện.<br /> thơ như nhạc đó đã phần nào cho ta thấy Hai bức tranh cũng là hai dấu ấn quan<br /> được cái tâm sự yêu nước của các nhà văn, trọng trong hành trình đi mở cõi của người<br /> tuy không trực tiếp, quyết liệt nhưng có lưu dân nơi vùng đất mới. Dấu ấn đầu tiên<br /> sức ám ảnh ghê gớm. Cái phong vị thiên là nỗi khiếp sợ của những con người nhỏ<br /> nhiên đất nước ấy như đánh thức dậy trong bé trước cái hoang sơ, lạnh lẽo của thiên<br /> tâm hồn mỗi người cái bản năng gần với nhiên rộng lớn, nhưng vượt qua nỗi sợ ban<br /> bản năng sinh tồn, đó là bản năng bảo vệ đầu, khi đã quen và gần gũi là sự ngưỡng<br /> quê hương đất nước. mộ rồi gắn bó sâu nặng. Tình yêu vĩnh cửu<br /> 3. Kết luận với thiên nhiên là một trong những nguồn<br /> Du ký viết về Nam Bộ nửa đầu thế kỷ mạch chính của văn chương phương Đông.<br /> XX có những đóng góp không nhỏ trong Khi viết về thiên nhiên Nam Bộ là lúc các<br /> việc hoàn thiện thể loại du ký nói chung nhà du hành đang tiếp nối mạnh nguồn tươi<br /> cũng như khắc họa một phần lịch sử, địa mát của truyền thống văn chương dân tộc,<br /> lý, văn hóa, cảnh vật, con người Nam Bộ góp phần khơi gợi tình yêu, sự trân trọng<br /> trong một giai đoạn lịch sử đầy biến động, đối với di sản văn học nước nhà.<br /> khi các thế lực thực dân phương Tây đang TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> bắt đầu quá trình bành trướng sức mạnh<br /> 1. Trần Văn Giàu, Trần Bạch Đằng (chủ biên),<br /> của mình đối với các dân tộc “nhược tiểu”<br /> Địa chí văn hóa thành phố Hồ Chí Minh,<br /> phương Đông, trong đó có Việt Nam. Du tập 2: Văn học, báo chí, giáo dục, NXB TP<br /> ký Việt Nam nói chung và mảng du ký viết Hồ Chí Minh, 1998.<br /> về Nam Bộ nói riêng còn được coi là một<br /> 2. Trịnh Bá Đĩnh (chủ biên), Văn học Việt<br /> bộ phận văn học của những nhà tiền phong<br /> Nam thế kỷ XX, Tạp văn và các thể ký Việt<br /> mang sứ mệnh của những người đi khai Nam 1900 – 1945, Quyển ba, tập IV, NXB<br /> phá, mở đường “làm tài liệu cho một nền Văn Học, H, 2007.<br /> văn học Việt Nam” (Phạm Thế Ngũ).<br /> 3. Trịnh Hoài Đức, Gia Định thành thông chí<br /> Không những thế nó còn có những đóng (Tái bản lần thứ nhất), NXB Tổng Hợp<br /> <br /> <br /> 81<br /> SCIENTIFIC JOURNAL OF SAIGON UNIVERSITY No. 62 (02/2019)<br /> <br /> <br /> Đồng Nai, 2006. Du ký Việt Nam, Tạp chí Nam Phong 1917<br /> 4. Sơn Nam, Đất Gia Định xưa, NXB TP Hồ – 1934, (Tập I), NXB Trẻ, Tp Hồ Chí Minh,<br /> Chí Minh, 1993. 2007.<br /> 5. Sơn Nam, Đồng bằng Sông Cửu Long – nét 11. Nguyễn Hữu Sơn (Tuyển chọn, giới thiệu),<br /> sinh hoạt xưa & Văn minh miệt vườn, NXB Du ký Việt Nam, Tạp chí Nam Phong 1917 -<br /> Trẻ TP Hồ Chí Minh, 2004. 1934, (Tập II), NXB Trẻ, Tp Hồ Chí Minh,<br /> 2007.<br /> 6. Biến Ngũ Nhy, “Tây Ninh Vũng Tàu du<br /> ký”, Công Luận Báo, số 420, trang 3 1921. 12. Nguyễn Hữu Sơn (Tuyển chọn, giới thiệu),<br /> Du ký Việt Nam, Tạp chí Nam Phong 1917 -<br /> 7. Biến Ngũ Nhy, “Tây Ninh Vũng Tàu du<br /> 1934, (Tập III), NXB Trẻ, Tp Hồ Chí Minh,<br /> ký”, Công Luận Báo số 422, trang 4, 1921<br /> 2007.<br /> 8. Biến Ngũ Nhy, “Tây Ninh Vũng Tàu du<br /> 13. Marie Nguyễn Sử, “Cuộc du lịch Châu-Đốc<br /> ký”, Công Luận Báo số 425, trang 4, 1921<br /> Hà-Tiên Kam-pot Phú-quốc”, Nam Kỳ Địa<br /> 9. Châu Đạt Quan, Chân Lạp phong thổ ký, Phận số 1442, trang 177, 1937<br /> Bản dịch Lê Hương, Sài Gòn, 1973.<br /> 14. G.Y, “Dạo rảo xứ Thủ Dầu Một”, Nam Kỳ<br /> 10. Nguyễn Hữu Sơn (Tuyển chọn, giới thiệu), Địa Phận, số 514, trang 796, năm 1918.<br /> <br /> <br /> <br /> Ngày nhận bài: 22/10/2018 Biên tập xong: 15/02/2019 Duyệt đăng: 20/02/2019<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 82<br />