Các yếu tố tác động đến khuôn mẫu tuổi kết hôn của dân cư đồng bằng sông Hồng - Nguyễn Hữu Minh

21<br /> X· héi häc thùc nghiÖm X· héi häc sè 4(72), 2000<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> C¸c yÕu tè t¸c ®éng ®Õn khu«n mÉu tuæi kÕt h«n<br /> cña d©n c− ®ång b»ng s«ng Hång<br /> <br /> NguyÔn H÷u Minh<br /> <br /> <br /> <br /> 1. Tæng quan c¸c nghiªn cøu<br /> Vai trß cña c¸c nh©n tè kinh tÕ-x· héi trong viÖc quyÕt ®Þnh khu«n mÉu tuæi kÕt h«n<br /> lµ mét chñ ®Ò thu hót ®−îc sù quan t©m cña nhiÒu nhµ nghiªn cøu. Tõ c¸c nghiªn cøu liªn<br /> quan ®Õn khu«n mÉu tuæi kÕt h«n trªn thÕ giíi, ®Æc biÖt cña c¸c n−íc trong khu vùc, cã thÓ<br /> nªu v¾n t¾t mét sè kÕt qu¶ chÝnh sau.<br /> Dùa vµo ý t−ëng cña Goode (1963) vÒ ¶nh h−ëng cña c¸c yÕu tè hiÖn ®¹i hãa ®èi víi<br /> khu«n mÉu h«n nh©n, mét sè nhµ nghiªn cøu ®· ph¸t triÓn c¸c gi¶ thuyÕt thùc nghiÖm cho<br /> r»ng nh÷ng c¸ nh©n mang nhiÒu ®Æc tr−ng hiÖn ®¹i h¬n (cã häc vÊn cao h¬n, cã nghÒ nghiÖp<br /> hiÖn ®¹i h¬n, vµ nh÷ng ng−êi sèng trong m«i tr−êng ®« thÞ hãa) cã xu h−íng kÕt h«n muén<br /> h¬n nh÷ng ng−êi kh¸c mang ®Æc tr−ng kÐm hiÖn ®¹i h¬n. §· cã nhiÒu b»ng chøng thùc<br /> nghiÖm, c¶ ë cÊp ®é vÜ m« vµ vi m«, x¸c nhËn cho luËn ®iÓm cña Goode. Tuy nhiªn còng cã<br /> nh÷ng ngo¹i lÖ. Ch¼ng h¹n mét nghiªn cøu ë Trung Quèc (Pasternak 1986: 23-24) cho thÊy<br /> t¸c ®éng cña yÕu tè häc vÊn ®Õn tuæi kÕt h«n, khi ®· tÝnh ®Õn vai trß cña c¸c nh©n tè kh¸c, lµ<br /> kh«ng ®¸ng kÓ. Mét sè nghiªn cøu ph¸t hiÖn r»ng t¸c ®éng cña yÕu tè nghÒ nghiÖp kh«ng<br /> gièng nhau gi÷a nam vµ n÷. Trong khi mèi quan hÖ gi÷a nghÒ nghiÖp phô n÷ vµ tuæi kÕt h«n<br /> thÓ hiÖn rÊt râ rµng th× d−êng nh− nghÒ nghiÖp ng−êi chång kh«ng cã ý nghÜa quan träng ®èi<br /> víi tuæi kÕt h«n cña vî (Mohammad 1983). T−¬ng tù nh− vËy, sù kh¸c biÖt ®« thÞ-n«ng th«n<br /> vÒ khu«n mÉu tuæi kÕt h«n kh«ng chØ do tÝnh chÊt ®« thÞ hãa t¹o nªn mµ cßn do ¶nh h−ëng<br /> tæng hîp cña yÕu tè häc vÊn vµ nghÒ nghiÖp (Von Elm vµ Hirschman 1979; Pasternak 1986).<br /> Ngoµi c¸c yÕu tè ®−îc coi lµ ®Æc tr−ng cho qu¸ tr×nh hiÖn ®¹i hãa, mét sè nh©n tè<br /> kh¸c ®−îc ®¸nh gi¸ cã ¶nh h−ëng quan träng ®Õn viÖc h×nh thµnh khu«n mÉu tuæi kÕt h«n.<br /> Ch¼ng h¹n nh− chuÈn mùc coi h«n nh©n lµ kh«ng thÓ thiÕu ®−îc trong cuéc ®êi mçi ng−êi, sù<br /> can thiÖp cña cha mÑ trong viÖc h«n nh©n cña con c¸i, t«n gi¸o, chÝnh s¸ch nhµ n−íc, vµ nh©n<br /> tè chiÕn tranh. T¸c ®éng cña c¸c yÕu tè nµy biÕn ®æi tïy thuéc vµo c¸c n−íc kh¸c nhau.<br /> Ch¼ng h¹n, trong khi t¹i phÇn lín c¸c n−íc ch©u ¸ sù kiÓm so¸t chÆt chÏ cña cha mÑ th−êng<br /> dÉn tíi viÖc kÕt h«n sím h¬n cña con g¸i (UN 1988: 28) th× ë n«ng th«n Th¸i Lan nã l¹i cã xu<br /> h−íng lµm chËm l¹i h«n nh©n v× lao ®éng n÷ ®−îc coi lµ rÊt quan träng ®èi víi kinh tÕ hé gia<br /> ®×nh (Chamratrithirong vµ céng sù 1986: 38). Vai trß quan träng cña con trai c¶ trong gia<br /> ®×nh vµ dßng hä t¹i nhiÒu x· héi ¸ ch©u còng gîi ý xu h−íng kÕt h«n sím h¬n cña nh÷ng<br /> ng−êi lµ con trai c¶ so víi nh÷ng ng−êi kh¸c.<br /> YÕu tè t«n gi¸o th−êng ®−îc coi lµ mét kªnh quan träng duy tr× chuÈn mùc h«n nh©n.<br /> Bªn c¹nh nh÷ng gi¸o lý t«n gi¸o, vÞ thÕ cña mçi t«n gi¸o ë trong vïng cã nhiÒu t«n gi¸o kh¸c<br /> nhau còng cã thÓ t¸c ®éng ®Õn sù h×nh thµnh khu«n mÉu h«n nh©n. Trong tr−êng hîp mét<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 22 C¸c yÕu tè t¸c ®éng ®Õn khu«n mÉu tuæi kÕt h«n ...<br /> <br /> nhãm t«n gi¸o nµo ®ã ®−îc quan niÖm cã vÞ thÕ t−¬ng ®èi kÐm −u thÕ h¬n nh÷ng nhãm t«n<br /> gi¸o kh¸c (®Æc tr−ng dÔ ph©n biÖt nhÊt lµ so s¸nh sè l−îng tÝn ®å) th× th−êng x¶y ra t×nh<br /> tr¹ng kiÓm so¸t chÆt chÏ h¬n cña cha mÑ vµ c¸c thiÕt chÕ t«n gi¸o ®èi víi h«n nh©n cña c¸<br /> nh©n nh»m duy tr× quan hÖ néi h«n trong t«n gi¸o ®ã (Godscheider 1971; Kennedy 1973).<br /> §iÒu nµy cã thÓ lµm cho c¸c thµnh viªn trong t«n gi¸o ®ã kÕt h«n sím h¬n.<br /> ChiÕn tranh ¶nh h−ëng ®Õn khu«n mÉu tuæi kÕt h«n th«ng qua viÖc lµm gi¶m kh¶ n¨ng<br /> kÕt h«n cña nh÷ng phô n÷ thuéc nhãm tuæi mµ nam giíi ë nhãm h«n nh©n thÝch hîp víi hä hy<br /> sinh nhiÒu trong thêi gian chiÕn tranh. ¶nh h−ëng nµy thËm chÝ cã thÓ tiÕp tôc kÐo dµi sau khi<br /> chiÕn tranh kÕt thóc. ChiÕn tranh còng lµm chËm l¹i h«n nh©n cña mét sè lín nh÷ng ng−êi ph¶i<br /> phôc vô trong qu©n ®éi (Lin vµ céng sù 1994; Lapierre-Adamcyk vµ Burch 1974). YÕu tè nhµ<br /> n−íc, th«ng qua luËt ph¸p còng nh− qua c¸c chÝnh s¸ch kinh tÕ-x· héi cô thÓ cã thÓ t¸c ®éng ®Õn<br /> tuæi kÕt h«n b»ng viÖc thay ®æi sù mong muèn h«n nh©n, tÝnh kh¶ thi cña h«n nh©n, vµ kh¶ n¨ng<br /> cã thÓ cña h«n nh©n (m−în thuËt ng÷ cña Dixon 1971) ®èi víi mäi ng−êi, ®Æc biÖt lµ nh÷ng ng−êi<br /> lµm viÖc trong c¸c tæ chøc nhµ n−íc. Mét sè nghiªn cøu ë Trung Quèc cho thÊy c¸c c«ng chøc nhµ<br /> n−íc th−êng chÞu nhiÒu ¸p lùc cña chÝnh s¸ch nhµ n−íc vÒ c«ng t¸c d©n sè vµ kÕ ho¹ch hãa gia<br /> ®×nh h¬n nh÷ng ng−êi kh¸c v× hä phô thuéc nhiÒu vµo c¸c tæ chøc nhµ n−íc trong viÖc cÊp nhµ, ®i<br /> häc cho con c¸i, ®Ò b¹t, v.v... (Whyte vµ Parish 1984; Liao 1989). Tuy nhiªn, ¶nh h−ëng cña vÞ thÕ<br /> c«ng chøc nhµ n−íc ®Õn tuæi kÕt h«n còng kh«ng hoµn toµn ®¬n gi¶n nh− vËy. Lµm viÖc trong<br /> khu vùc nhµ n−íc cã thÓ cã kh¶ n¨ng t¹o ra c¸c nguån lùc nhiÒu h¬n ®Ó ®¸p øng yªu cÇu cña h«n<br /> nh©n. Trong tr−êng hîp ®ã nÕu cha mÑ lµm viÖc cho nhµ n−íc th× con c¸i cã nhiÒu kh¶ n¨ng kÕt<br /> h«n sím h¬n v× hä cã thÓ dùa nhiÒu h¬n vµo gia ®×nh.<br /> Nh÷ng nghiªn cøu vÒ tuæi kÕt h«n ë ViÖt Nam tuy cßn Ýt ái song còng ®· x¸c nhËn xu<br /> h−íng kÕt h«n muén trong c¸c tÇng líp d©n c−. Tuy nhiªn, trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y cã dÊu hiÖu<br /> kÕt h«n sím trong nhiÒu phô n÷ n«ng th«n. §iÒu nµy cã thÓ lµ do t¸c ®éng cña c¶i c¸ch kinh tÕ<br /> g©y ra (KhuÊt Thu Hång 1994) tuy nhiªn ch−a cã nh÷ng b»ng chøng mang tÝnh ®¹i diÖn x¸c<br /> nhËn xu h−íng nµy. Nghiªn cøu cña t¸c gi¶ (NguyÔn H÷u Minh 1995) dùa trªn sè liÖu §iÒu tra<br /> nh©n khÈu häc vµ søc kháe 1988, Tæng ®iÒu tra d©n sè 1989, vµ §iÒu tra lÞch sö cuéc sèng d©n c−<br /> 1991 cho thÊy r»ng c¸c nh©n tè häc vÊn, ®« thÞ hãa, c¬ héi nghÒ nghiÖp phi n«ng nghiÖp lµ nh÷ng<br /> nh©n tè chñ yÕu quyÕt ®Þnh khu«n mÉu míi cña tuæi kÕt h«n ë ViÖt Nam. §ång thêi nghiªn cøu<br /> trªn ®· chØ ra ¶nh h−ëng m¹nh mÏ cña chiÕn tranh lªn tuæi kÕt h«n. T¸c ®éng cña c¸c yÕu tè ®Æc<br /> tr−ng cho hiÖn ®¹i hãa vµ chiÕn tranh ®−îc coi lµ nh©n tè quyÕt ®Þnh lµm tuæi kÕt h«n t¨ng ®¸ng<br /> kÓ trong mÊy thËp kû qua. Tuy nhiªn do quy m« mÉu h¹n chÕ cña cuéc §iÒu tra lÞch sö cuéc sèng<br /> d©n c− 1991, nh÷ng yÕu tè vÒ chÝnh s¸ch, chiÕn tranh, t«n gi¸o ch−a ®−îc ph©n tÝch s©u. Víi dung<br /> l−îng mÉu lín h¬n vµ tËp trung vµo khu vùc ®ång b»ng s«ng Hång, trong nghiªn cøu nµy chóng<br /> t«i sÏ xem xÐt toµn diÖn h¬n vai trß cña c¸c yÕu tè ®ã.<br /> 2. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu<br /> Gi¶ thuyÕt<br /> Sù biÕn ®æi khu«n mÉu tuæi kÕt h«n ë ViÖt Nam cã thÓ mang nhiÒu ®Æc ®iÓm gièng<br /> víi qu¸ tr×nh diÔn ra ë c¸c n−íc ch©u ¸ kh¸c, víi xu h−íng chñ ®¹o lµ tuæi kÕt h«n t¨ng lªn<br /> trong vµi thËp kû qua. Xu h−íng nµy diÔn ra g¾n liÒn víi c¸c nh©n tè ®Æc tr−ng cho hiÖn ®¹i<br /> hãa nh− sù t¨ng lªn cña häc vÊn, sù më réng c¸c c¬ héi nghÒ nghiÖp míi, vµ ®« thÞ hãa. Tuy<br /> nhiªn, khung c¶nh ®Æc thï cña ViÖt Nam, trong ®ã c¸c chÝnh s¸ch nhµ n−íc cã vai trß quan<br /> träng trong viÖc ®iÒu chØnh c¸c quan hÖ h«n nh©n vµ gia ®×nh, còng nh− nh÷ng ¶nh h−ëng<br /> cña cuéc kh¸ng chiÕn chèng Mü l©u dµi, cã thÓ lµm cho khu«n mÉu tuæi kÕt h«n ë ViÖt Nam<br /> mang nhiÒu nÐt kh¸c biÖt so víi c¸c n−íc kh¸c. Tõ gîi ý cña c¸c nghiªn cøu ®· cã vÒ vÊn ®Ò<br /> nµy chóng t«i sÏ kiÓm tra vÒ mÆt thùc nghiÖm mét sè gi¶ thuyÕt cô thÓ sau:<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />  NguyÔn H÷u Minh 23<br /> <br /> 1. Xu h−íng t¨ng tuæi kÕt h«n theo thêi gian.<br /> 2. T¸c ®éng cña c¸c yÕu tè kinh tÕ-x· héi: c¸c ®Æc tr−ng kinh tÕ-x· héi Ýt mang tÝnh hiÖn<br /> ®¹i h¬n, ch¼ng h¹n lín lªn t¹i c¸c vïng n«ng th«n, lµm c¸c c«ng viÖc n«ng nghiÖp<br /> tr−íc khi kÕt h«n, häc vÊn thÊp, sÏ dÉn ®Õn kÕt h«n sím h¬n.<br /> 3. T¸c ®éng cña c¸c yÕu tè v¨n hãa: nh÷ng ng−êi con trai c¶ cã nhiÒu kh¶ n¨ng kÕt h«n<br /> sím h¬n nh÷ng ng−êi con trai kh¸c trong gia ®×nh; nh÷ng ng−êi do cha mÑ s¾p ®Æt<br /> h«n nh©n cã kh¶ n¨ng kÕt h«n sím h¬n so víi nh÷ng ng−êi tù chän lÊy ng−êi<br /> vî/chång cña m×nh.<br /> 4. T¸c ®éng cña chÝnh s¸ch nhµ n−íc: nh÷ng ng−êi cã cha mÑ kh«ng lµ c«ng chøc nhµ<br /> n−íc cã nhiÒu kh¶ n¨ng kÕt h«n sím h¬n so víi nh÷ng ng−êi mµ cha mÑ lµ c«ng chøc<br /> nhµ n−íc.<br /> 5. T¸c ®éng cña viÖc phôc vô trong qu©n ®éi: nh÷ng ng−êi kh«ng hÒ phôc vô qu©n ®éi<br /> tr−íc khi kÕt h«n cã xu h−íng x©y dùng gia ®×nh sím h¬n nh÷ng ng−êi phôc vô qu©n<br /> ®éi tr−íc khi kÕt h«n.<br /> Ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch1<br /> Cã thÓ cã hai ph−¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ t¸c ®éng cña c¸c yÕu tè ®Õn khu«n mÉu tuæi kÕt<br /> h«n tïy thuéc vµo mÉu ph©n tÝch bao gåm chØ nh÷ng ng−êi ®· tõng kÕt h«n hay bao gåm c¶<br /> nh÷ng ng−êi ch−a tõng kÕt h«n. §èi víi nhãm nh÷ng ng−êi ®· tõng kÕt h«n, Líp thÕ hÖ kÕt<br /> h«n lµ chØ b¸o ®¸nh gi¸ sù biÕn ®æi lÞch sö cña khu«n mÉu tuæi kÕt h«n. ChØ b¸o nµy h÷u Ých<br /> h¬n chØ b¸o N¨m sinh trong viÖc ph©n tÝch khu«n mÉu kÕt h«n ë ViÖt Nam trong thêi gian<br /> gÇn ®©y. Nh÷ng líp thÕ hÖ kÕt h«n gÇn ®©y bao hµm ®Çy ®ñ c¸c løa tuæi kÕt h«n trong khi<br /> viÖc ph©n tÝch tuæi kÕt h«n trung b×nh lÇn ®Çu theo n¨m sinh chØ ®Ò cËp ®Õn nh÷ng ng−êi<br /> trong c¸c líp thÕ hÖ mµ kÕt h«n t−¬ng ®èi trÎ.<br /> Tuy nhiªn sù ph©n tÝch theo líp thÕ hÖ kÕt h«n trong mÉu cña chóng t«i cã h¹n chÕ lµ<br /> g©y ra xu h−íng kÕt h«n sím gi¶ t¹o trong nhãm nh÷ng ng−êi kÕt h«n ë thêi kú tr−íc ®©y, bëi<br /> lÏ nh÷ng ng−êi giµ h¬n ®· kh«ng ®−îc ®−a vµo mÉu ph©n tÝch. Nguån sè liÖu mµ chóng t«i sö<br /> dông trong nghiªn cøu nµy lµ cuéc §iÒu tra lÞch ®¹i 1995. Trong cuéc ®iÒu tra nµy, nh÷ng<br /> ng−êi nhiÒu tuæi nhÊt trong mÉu sinh vµo n¨m 1930. V× thÕ, ®èi víi nh÷ng tr−êng hîp kÕt<br /> h«n tr−íc n¨m 1956, tuæi kÕt h«n cao nhÊt cã thÓ cã ë trong mÉu chØ lµ 25. §Ó h¹n chÕ nh÷ng<br /> sai lÖch g¾n víi c¸ch ph©n tÝch theo Líp thÕ hÖ kÕt h«n chóng t«i giíi h¹n ph©n tÝch chØ nh÷ng<br /> ng−êi kÕt h«n tõ n¨m 1956 trë vÒ sau. Tæng sè ng−êi ®−îc ®−a vµo mÉu ph©n tÝch lµ 1582<br /> nam vµ 1820 n÷.<br /> Trong ph©n tÝch ®a biÕn cho mÉu nh÷ng ng−êi ®· kÕt h«n, thñ tôc ph©n tÝch MCA<br /> (Multiple classification analysis) ®−îc ¸p dông nh»m ®¸nh gi¸ mèi quan hÖ gi÷a biÕn phô thuéc<br /> vµ c¸c biÕn ®éc lËp. MCA lµ mét d¹ng ph©n tÝch håi quy ®−îc sö dông réng r·i trong tr−êng hîp<br /> c¸c biÕn ®éc lËp lµ biÕn ph©n lo¹i (categorical variable) (xem Andrews vµ céng sù 1973). Trong<br /> thñ tôc MCA mçi lo¹i cña biÕn ph©n lo¹i d¹ng thang ®Þnh danh (nominal) hoÆc thang thø tù<br /> (ordinal) ®−îc ®¸nh gi¸ nh− lµ møc sai kh¸c víi sè trung b×nh chung cña biÕn phô thuéc. ¶nh<br /> h−ëng cña c¸c biÕn sè ®éc lËp lªn biÕn sè phô thuéc ®−îc tÝnh to¸n víi c¶ hai d¹ng. D¹ng thø nhÊt<br /> cã tÝnh ®Õn ¶nh h−ëng cña c¸c biÕn kh¸c (hay gi÷ c¸c biÕn kh¸c kh«ng ®æi) gäi lµ ¶nh h−ëng ®·<br /> ®−îc hiÖu chØnh hay ¶nh h−ëng riªng. D¹ng thø hai kh«ng tÝnh ®Õn ¶nh h−ëng cña c¸c biÕn kh¸c<br /> vµ gäi lµ ¶nh h−ëng ch−a hiÖu chØnh hay ¶nh h−ëng chung.<br /> <br /> 1<br /> Trong bµi viÕt nµy chóng t«i kh«ng cã ®iÒu kiÖn tr×nh bµy chi tiÕt vÒ ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch còng nh− c¸ch x©y dùng<br /> c¸c biÕn sè phï hîp . B¹n ®äc quan t©m xin liªn hÖ trùc tiÕp víi t¸c gi¶ ë ®Þa chØ ViÖn X· héi häc.<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 24 C¸c yÕu tè t¸c ®éng ®Õn khu«n mÉu tuæi kÕt h«n ...<br /> <br /> §èi víi c¸ch ph©n tÝch sö dông mÉu bao gåm c¶ nh÷ng ng−êi ch−a tõng kÕt h«n, ¶nh<br /> h−ëng cña c¸c yÕu tè kinh tÕ-x· héi vµ c¸c yÕu tè kh¸c ®Õn thêi ®iÓm kÕt h«n ®−îc tÝnh to¸n<br /> b»ng viÖc sö dông kü thuËt do Cox ®Ò x−íng (Cox proportional hazard model - xem<br /> Namboodiri vµ Suchindran 1987; Teachman 1983). N¨m sinh ®−îc sö dông nh− lµ chØ b¸o ®o<br /> l−êng sù thay ®æi lÞch sö trong ph©n tÝch nµy v× nhiÒu ng−êi vÉn cßn ch−a kÕt h«n.<br /> Nh÷ng kÕt qu¶ ph©n tÝch ®a biÕn tõ hai ph−¬ng ph¸p trªn vÒ c¬ b¶n ®−a ®Õn cïng<br /> mét kÕt qu¶ vÒ ¶nh h−ëng cña c¸c nh©n tè ®Õn khu«n mÉu tuæi kÕt h«n. V× vËy, trong bµi viÕt<br /> nµy chóng t«i chØ tr×nh bµy kÕt qu¶ ph©n tÝch ®a biÕn sö dông thñ tôc MCA.<br /> C¸c biÕn sè<br /> C¨n cø vµo ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch nªu trªn, biÕn sè phô thuéc lµ Tuæi kÕt h«n lÇn<br /> ®Çu. §©y lµ biÕn sè kho¶ng (interval variable). C¸c biÕn sè ®éc lËp ®−îc sö dông trong ph©n<br /> tÝch bao gåm: Líp thÕ hÖ kÕt h«n; N¨m sinh; Khu vùc cha mÑ lµm viÖc; T«n gi¸o cña gia ®×nh<br /> gèc; N¬i lín lªn (®« thÞ hoÆc n«ng th«n); Con c¶ (chØ ¸p dông cho nam giíi); Häc vÊn b¶n th©n<br /> vµ cña vî/chång; NghÒ nghiÖp b¶n th©n vµ cña vî/chång; Phôc vô qu©n ®éi cña b¶n th©n vµ<br /> cña vî/chång. C¸c biÕn sè ®éc lËp ®Òu lµ biÕn sè ph©n lo¹i. Ph©n nhãm cña c¸c biÕn sè ®éc<br /> lËp ®−îc tr×nh bµy trªn c¸c B¶ng 2 vµ 3.<br /> 3. KÕt qu¶ nghiªn cøu<br /> 3.1. Khu«n mÉu tuæi kÕt h«n lÇn ®Çu<br /> H×nh 1 vµ 2 tr×nh bµy tû lÖ lòy tÝch cña nam vµ n÷ ®· tõng kÕt h«n t¹i c¸c løa tuæi<br /> kh¸c nhau tõ 15 ®Õn 30 theo c¸c líp n¨m sinh kh¸c nhau. §èi víi nh÷ng ng−êi sinh sau n¨m<br /> 1970 cßn nhiÒu ng−êi ch−a kÕt h«n, riªng víi nh÷ng ng−êi ®· tõng kÕt h«n ë trong mÉu th×<br /> tuæi kÕt h«n tèi ®a lµ 24. §Ó tr¸nh xu h−íng kÕt h«n sím gi¶ t¹o do c¸ch tiÕp cËn theo líp<br /> n¨m sinh g©y nªn trong ph©n tÝch, ë H×nh 1 vµ 2 chóng t«i chØ ®−a vµo mÉu ph©n tÝch nh÷ng<br /> ng−êi tuæi tõ 25 trë lªn.<br /> H×nh 1. TØ lÖ lòy tÝch nam giíi sinh tõ 1930-35 ®Õn 1966-70, ®· tõng kÕt h«n ë mçi tuæi tõ 15 ®Õn 30:<br /> §iÒu tra lÞch ®¹i ViÖt Nam 1995<br /> <br /> <br /> 1<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 0.8 1930-35<br /> 1936-40<br /> 0.6 1941-45<br /> Ti le LT<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 1946-50<br /> 0.4 1951-55<br /> 1956-60<br /> 0.2 1961-65<br /> 1966-70<br /> 0<br /> 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30<br /> <br /> tuoi<br /> <br /> <br /> <br /> Líp n¨m sinh 1930-1935 ph¶n ¸nh khu«n mÉu h«n nh©n truyÒn thèng vµ liªn quan<br /> ®Õn thêi kú kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p. Líp n¨m sinh 1936-1940 ph¶n ¸nh ¶nh h−ëng cña thêi<br /> kú hßa b×nh sau kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p. C¸c líp n¨m sinh 1941-1945, 1946-1950, 1951-<br /> 1955 liªn quan ®Õn thêi kú kh¸ng chiÕn chèng Mü ¸c liÖt nhÊt. C¸c líp n¨m sinh tõ 1956 trë<br /> ®i ph¶n ¸nh ¶nh h−ëng cña thêi kú thèng nhÊt ®Êt n−íc.<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />  NguyÔn H÷u Minh 25<br /> <br /> H×nh 1 gîi ý r»ng, khu«n mÉu tuæi kÕt h«n cña nam giíi chÞu ¶nh h−ëng kh¸ râ<br /> rµng cña LuËt H«n nh©n vµ Gia ®×nh n¨m 1959 vµ cuéc chiÕn tranh. Tû lÖ nam giíi kÕt<br /> h«n tr−íc tuæi 20 gi¶m ®¸ng kÓ sau khi LuËt H«n nh©n vµ Gia ®×nh ®−îc thi hµnh. Ngoµi<br /> ra kÕt h«n muén còng liªn quan chÆt chÏ víi thêi kú chiÕn tranh. PhÇn lín nam giíi xa<br /> nhµ tham gia vµo qu©n ®éi ë løa tuæi 20. T¸c ®éng cña cuéc chiÕn tranh chèng Mü g©y<br /> chËm trÔ h«n nh©n cho nhiÒu ng−êi cßn kÐo dµi cho ®Õn n¨m 1980. Sau ®ã khu«n mÉu<br /> tuæi kÕt h«n dÇn trë l¹i tr¹ng th¸i b×nh th−êng. Tuy nhiªn, tû lÖ kÕt h«n ch−a bao giê<br /> quay l¹i ®Ønh cao cña nã.<br /> H×nh 2: TØ lÖ lòy tÝch phô n÷ sinh tõ 1930-35 ®Õn 1966-70, ®· tõng kÕt h«n ë mçi tuæi tõ 15 ®Õn 30:<br /> §iÒu tra lÞch ®¹i ViÖt Nam 1995<br /> <br /> <br /> <br /> 1<br /> 1930-35<br /> 0.8<br /> 1936-40<br /> Ti le LT<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 1941-45<br /> 0.6<br /> 1946-50<br /> 0.4 1951-55<br /> 1956-60<br /> 0.2 1961-65<br /> 1966-70<br /> 0<br /> 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30<br /> tuoi<br /> <br /> <br /> H×nh 2 cho thÊy mét bøc tranh t−¬ng tù ®èi víi n÷. Víi tuæi 18 (løa tuæi tèi thiÓu ®Ó<br /> kÕt h«n theo quy ®Þnh cña luËt ph¸p) khu«n mÉu tuæi kÕt h«n cña c¸c líp n¨m sinh gÇn ®©y<br /> kh¸c rÊt nhiÒu so víi c¸c líp n¨m sinh tr−íc. Tû lÖ phô n÷ ®· tõng kÕt h«n ë tuæi 18 trë<br /> xuèng trong sè nh÷ng ng−êi sinh tõ 1941-1945 trë vÒ tr−íc gÊp kho¶ng 2 lÇn so víi nh÷ng<br /> ng−êi sinh sau ®ã. Tuy nhiªn, cã xu h−íng t¨ng tû lÖ phô n÷ ®· tõng kÕt h«n ë tuæi 24 trë<br /> xuèng trong c¸c líp n¨m sinh trÎ nhÊt so víi mét sè líp n¨m sinh giµ h¬n. §iÒu nµy cã thÓ<br /> ph¶n ¸nh sù “tr× ho·n kÕt h«n b¾t buéc” ®èi víi c¸c líp n¨m sinh giµ h¬n, nh÷ng ng−êi ®· tr¶i<br /> qua chiÕn tranh.<br /> B¶ng 1: Tû lÖ phï hîp vÒ ®é tuæi h«n nh©n gi÷a nam vµ n÷ (sinh 1930-1970)<br /> ë 3 tØnh Nam §Þnh, Hµ Nam, vµ Ninh B×nh: Tæng §iÒu tra d©n sè 1989a<br /> <br /> Nam sinh 1926-30/N÷ sinh 1931-35 0.77<br /> <br /> Nam sinh 1931-35/N÷ sinh 1936-40 0.89<br /> <br /> Nam sinh 1936-40/N÷ sinh 1941-45 0.96<br /> <br /> Nam sinh 1941-45/N÷ sinh 1946-50 0.57<br /> <br /> Nam sinh 1946-50/N÷ sinh 1951-55 0.63<br /> <br /> Nam sinh 1951-55/N÷ sinh 1956-60 0.62<br /> <br /> Nam sinh 1956-60/N÷ sinh 1961-65 0.75<br /> <br /> Nam sinh 1961-65/N÷ sinh 1966-70 1.00<br /> <br /> a<br /> ) T¸c gi¶ tÝnh to¸n tõ sè liÖu gèc Tæng ®iÒu tra d©n sè 1989; TËp I, B¶ng 1.2, Trang 35.<br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 26 C¸c yÕu tè t¸c ®éng ®Õn khu«n mÉu tuæi kÕt h«n ...<br /> <br /> Xu h−íng quan s¸t ®−îc ë trªn ph¶n ¸nh kh¸ s¸t víi sù biÕn ®éng thÞ tr−êng h«n<br /> nh©n t¹i 3 tØnh. B¶ng 1 tr×nh bµy tû lÖ phï hîp vÒ ®é tuæi h«n nh©n gi÷a nam vµ n÷ (víi quy<br /> −íc nam h¬n n÷ mét nhãm tuæi kho¶ng c¸ch 5 n¨m) t¹i 3 tØnh theo c¸c líp n¨m sinh. C¸c tû<br /> lÖ nµy ®−îc tÝnh dùa theo sè liÖu gèc cña Tæng ®iÒu tra d©n sè 1989. Nh− cã thÓ dù ®o¸n,<br /> nhãm phô n÷ tr−ëng thµnh trong thêi gian chiÕn tranh chèng Mü Ýt cã c¬ héi nhÊt trªn thÞ<br /> tr−êng h«n nh©n do tû lÖ chÕt cao cña nam giíi trong ®é tuæi phï hîp. Tû lÖ phï hîp nam/n÷<br /> cho nhãm phô n÷ nµy lµ thÊp nhÊt, chØ kho¶ng 60%. ChØ tõ nhãm nh÷ng ng−êi phô n÷ thuéc<br /> líp n¨m sinh 1966-1970 trë ®i th× c¬ cÊu nam n÷ míi c©n ®èi víi nhau. KÕt qu¶ trªn cho thÊy<br /> t¸c ®éng cña thÞ tr−êng h«n nh©n lªn tuæi kÕt h«n cña phô n÷. Nh− vËy khu«n mÉu tuæi kÕt<br /> h«n cña phô n÷ cã thÓ thay ®æi khi thÞ tr−êng h«n nh©n t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi h¬n cho<br /> nh÷ng phô n÷ nµy.<br /> B¶ng 2 tr×nh bµy tuæi kÕt h«n lÇn ®Çu trung b×nh trong sè nh÷ng ng−êi ®· tõng kÕt<br /> h«n sau n¨m 1955 theo c¸c líp thÕ hÖ kÕt h«n. Xu h−íng kÕt h«n muén thÓ hiÖn kh¸ râ rµng<br /> qua c¸c líp thÕ hÖ kÕt h«n kh¸c nhau. Mèi quan hÖ gi¶ thuyÕt gi÷a c¸c yÕu tè kinh tÕ-x· héi<br /> vµ tuæi kÕt h«n vÒ c¬ b¶n ®−îc kh¼ng ®Þnh qua sù ph©n tÝch hai biÕn, ngo¹i trõ yÕu tè con c¶<br /> trong gia ®×nh vµ yÕu tè lµm viÖc cho nhµ n−íc cña cha mÑ. Mét ®iÓm ®¸ng l−u ý lµ xu h−íng<br /> kÕt h«n muén thÓ hiÖn râ rµng ®èi víi tÊt c¶ c¸c ph©n nhãm x· héi-nghÒ nghiÖp. Tuy nhiªn,<br /> nhÞp ®é biÕn ®æi lµ kh¸c nhau gi÷a c¸c ph©n nhãm cña mçi yÕu tè, ch¼ng h¹n gi÷a ng−êi lµm<br /> n«ng nghiÖp vµ phi n«ng nghiÖp, gi÷a c¸c nhãm häc vÊn kh¸c nhau, hay gi÷a nhãm ng−êi<br /> theo §¹o Thiªn chóa vµ nh÷ng ng−êi kh«ng theo. KÕt h«n muén b¾t ®Çu tõ nh÷ng ng−êi cã<br /> ®Æc tr−ng hiÖn ®¹i h¬n, sau ®ã lan táa sang c¸c nhãm kh¸c. Ch¼ng h¹n so víi nh÷ng ng−êi<br /> lµm nghÒ phi n«ng nghiÖp kÕt h«n trong thêi kú 1956-1960, nh÷ng ng−êi lµm nghÒ phi n«ng<br /> nghiÖp kÕt h«n thêi kú 1961-1975 kÕt h«n muén h¬n 3 n¨m (®èi víi nam) vµ 1,7 n¨m (®èi víi<br /> n÷). Trong khi ®ã sù kh¸c biÖt t−¬ng øng ®èi víi nh÷ng ng−êi lµm nghÒ n«ng nghiÖp kÕt h«n<br /> trong thêi kú 1956-1960 vµ 1961-1975 chØ lµ 1 n¨m ®èi víi nam vµ 0,5 n¨m ®èi víi n÷. Cho<br /> ®Õn tËn thêi ®iÓm 1986-1995 sù kh¸c biÖt vÒ tuæi kÕt h«n gi÷a nh÷ng ng−êi lµm nghÒ phi<br /> n«ng nghiÖp vµ n«ng nghiÖp x©y dùng gia ®×nh trong thêi kú nµy vÉn cßn kho¶ng 3 n¨m ®èi<br /> víi c¶ nam vµ n÷.<br /> 3.2. C¸c yÕu tè t¸c ®éng ®Õn khu«n mÉu tuæi kÕt h«n<br /> Nh÷ng kÕt qu¶ ph©n tÝch 2 biÕn nªu trªn cho thÊy bøc tranh chung vÒ mèi quan hÖ<br /> gi÷a c¸c yÕu tè v¨n hãa, kinh tÕ-x· héi vµ tuæi kÕt h«n. Tuy nhiªn nã kh«ng chØ ra râ rµng t¸c<br /> ®éng ®Ých thùc cña mçi yÕu tè trong ®iÒu kiÖn c¸c yÕu tè kh¸c cïng cã ¶nh h−ëng. §Ó cã ®¸nh<br /> gi¸ chÝnh x¸c vÒ vÊn ®Ò nµy chóng t«i thùc hiÖn c¸c ph©n tÝch ®a biÕn sö dông thñ tôc MCA<br /> nh− ®· tr×nh bµy trªn. MÉu dïng ®Ó ph©n tÝch bao gåm nh÷ng ng−êi ®· tõng kÕt h«n sau<br /> n¨m 1955 vµ kÕt h«n chØ mét lÇn. C¸c kÕt qu¶ ph©n tÝch ®−îc tr×nh bµy trªn B¶ng 3.<br /> Møc ®é gi¶i thÝch xu h−íng thay ®æi khu«n mÉu tuæi kÕt h«n b»ng c¸c yÕu tè v¨n<br /> hãa vµ kinh tÕ-x· héi ®−îc kiÓm tra b»ng viÖc so s¸nh sù kh¸c biÖt tuæi kÕt h«n gi÷a c¸c<br /> líp thÕ hÖ kÕt h«n ë hai m« h×nh, m« h×nh chØ bao gåm biÕn sè Líp thÕ hÖ kÕt h«n vµ m«<br /> h×nh bæ sung c¸c biÕn sè ®éc lËp kh¸c. PhÇn chªnh lÖch gi÷a hai m« h×nh vÒ sù kh¸c biÖt<br /> gi÷a thÕ hÖ kÕt h«n xa nhÊt vµ thÕ hÖ kÕt h«n gÇn nhÊt thÓ hiÖn møc ®é biÕn ®æi lÞch sö<br /> khu«n mÉu tuæi kÕt h«n mµ c¸c yÕu tè míi ®−îc ®−a vµo m« h×nh cã thÓ gi¶i thÝch. Nh÷ng<br /> kh¸c biÖt cßn l¹i vÒ tuæi kÕt h«n gi÷a thÕ hÖ kÕt h«n xa nhÊt vµ thÕ hÖ kÕt h«n gÇn nhÊt<br /> trong m« h×nh míi ph¶n ¸nh xu h−íng lÞch sö kh«ng thÓ gi¶i thÝch ®−îc b»ng c¸c yÕu tè<br /> n»m trong m« h×nh.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />  NguyÔn H÷u Minh 27<br /> <br /> B¶ng 2. Tuæi kÕt h«n lÇn ®Çu trung b×nh theo Líp thÕ hÖ kÕt h«n vµ mét sè biÕn sè chän läc:<br /> §iÒu tra lÞch ®¹i 1995a<br /> <br /> BiÕn sè Nam N÷<br /> ®éc lËp N¨m kÕt h«n N¨m kÕt h«n<br /> 1956 1961 1976 1986 Tæng 1956 1961 1976 1986 Tæng<br /> -60 -75 -85 -95 -60 -75 -85 -95<br /> <br /> <br /> Tæng 21,5 24,0 24,3 24,8 24,2 19,9 21,0 21,4 21,4 21,2<br /> (102) (380) (575) (525) (1.582) (155) (444) (632) (589) (1.820)<br /> Khu vùc cha mÑ lµm viÖc<br /> Kh«ng ph¶i nhµ n−íc 21,4 23,8 24,1 24,5 24,0 19,9 21,0 21,1 21,3 21,0<br /> (1.278) (1.382)<br /> Nhµ n−íc * 25,6 25,1 25,5 25,2 * 21,7 22,0 21,8 21,8<br /> (293) (428)<br /> T«n gi¸o gia ®×nh gèc<br /> Thiªn chóa gi¸o 21,1 21,7 23,1 23,5 22,7 19,1 18,7 19,2 19,1 19,0<br /> (273) (296)<br /> Kh«ng ph¶i Thiªn chóa gi¸o 20,6 24,6 24,5 25,0 24,5 20,1 21,6 21,7 21,8 21,6<br /> (1,307) (1.524)<br /> N¬i lín lªn<br /> N«ng th«n 21,3 23,8 24,1 24,5 24,0 19,8 20,9 21,2 21,2 21,0<br /> (1.446) (1.637)<br /> §« thÞ * 26,7 26,2 27,6 26,8 * 22,4 22,8 23,4 22,8<br /> (131) (181)<br /> Häc vÊn<br /> Líp 0-5 21,3 23,3 24,4 22,9 22,9 19,8 20,4 20,8 20,8 20,3<br /> (199) (370)<br /> Líp 6-9 21,5 23,4 23,7 24,2 23,7 20,1 21,0 21,1 20,9 21,0<br /> (981) (1.111)<br /> Líp 10 vµ cao h¬n * 26,0 25,8 26,4 26,0 * 23,2 22,7 22,7 22,8<br /> (402) (337)<br /> NghÒ nghiÖp<br /> N«ng nghiÖp 21,1 22,2 23,1 24,4 23,0 19,6 20,2 20,4 20,6 20,3<br /> (796) (1.269)<br /> Kh«ng ph¶i n«ng nghiÖp 22,1 25,0 25,2 27,1 25,4 21,0 22,7 23,3 23,5 23,1<br /> (785) (551)<br /> KiÓu kÕt h«n<br /> H«n nh©n s¾p xÕp 21,0 22,8 23,4 23,5 22,8 19,5 20,2 20,3 20,5 20,2<br /> (343) (433)<br /> H«n nh©n tù nguyÖn 22,2 24,4 24,5 25,0 24,6 20,5 21,3 21,6 21,6 21,5<br /> (1.239) (1.387)<br /> Phôc vô qu©n ®éi<br /> Kh«ng phôc vô qu©n ®éi 21,0 23,2 22,7 23,7 22,9 19,9 20,9 21,2 21,2 21,0<br /> Phôc vô qu©n ®éi (731) (1.737)<br /> * 24,9 25,3 25,5 25,3 * * 23,8 28,0 25,0<br /> Con trai c¶ (850) (83)<br /> Kh«ng ph¶i con c¶<br /> 21,6 23,9 24,1 24,6 24,2<br /> Con c¶ (918)<br /> 21,2 24,0 24,5 25,1 24,2<br /> (637)<br /> a<br /> ) TÝnh cho mÉu nh÷ng ng−êi kÕt h«n sau n¨m 1955, kÕt h«n mét lÇn. *) Sè l−îng c¸c tr−êng hîp thuéc nhãm nµy nhá h¬n 20.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 28 C¸c yÕu tè t¸c ®éng ®Õn khu«n mÉu tuæi kÕt h«n ...<br /> <br /> Trªn B¶ng 3 t¸c ®éng cña mçi yÕu tè ®−îc thÓ hiÖn qua møc sai kh¸c gi¸ trÞ biÕn sè<br /> Tuæi kÕt h«n lÇn ®Çu cña tõng yÕu tè t¸c ®éng so víi gi¸ trÞ trung b×nh chung (24,18 ®èi víi<br /> nam vµ 21,04 ®èi víi n÷). Cét “Do ¶nh h−ëng chung” chØ ra ¶nh h−ëng quan s¸t ®−îc cña mçi<br /> biÕn sè ®éc lËp lªn tuæi kÕt h«n (®· bao hµm t¸c ®éng cña c¸c biÕn sè ®éc lËp kh¸c). Cét “Do<br /> ¶nh h−ëng riªng” chØ ra ¶nh h−ëng riªng cña mçi biÕn sè ®éc lËp lªn tuæi kÕt h«n sau khi ®·<br /> gi÷ toµn bé c¸c biÕn sè ®éc lËp kh¸c kh«ng ®æi (m« h×nh ®Çy ®ñ c¸c biÕn sè).<br /> Ch¼ng h¹n, hÖ sè -1,5 trªn cét “Do ¶nh h−ëng chung” cña nhãm nam giíi theo §¹o Thiªn<br /> chóa, trong biÕn sè T«n gi¸o cña gia ®×nh gèc, cã nghÜa lµ tÝnh chung nh÷ng ng−êi nam giíi theo<br /> §¹o Thiªn chóa cã tuæi kÕt h«n lÇn ®Çu trung b×nh thÊp h¬n so víi trung b×nh chung (24,18) lµ 1,5<br /> n¨m. Tuy nhiªn sù t¸c ®éng cña yÕu tè t«n gi¸o ®Õn tuæi kÕt h«n lÇn ®Çu cã thÓ bÞ ¶nh h−ëng cña<br /> nhiÒu yÕu tè kh¸c. Nhãm nam giíi theo §¹o Thiªn chóa kÕt h«n sím h¬n nh÷ng ng−êi kh¸c cã thÓ<br /> kh«ng hoµn toµn do t¸c ®éng cña yÕu tè t«n gi¸o mµ cßn c¶ cña yÕu tè häc vÊn v× hä cã thÓ cã häc<br /> vÊn thÊp h¬n so víi häc vÊn cña nh÷ng ng−êi nam giíi kh«ng theo §¹o Thiªn chóa. Sau khi lo¹i bá<br /> t¸c ®éng cña c¸c yÕu tè kh¸c cã trong m« h×nh, nhãm nam theo §¹o Thiªn chóa cã tuæi kÕt h«n lÇn<br /> ®Çu Ýt h¬n tuæi kÕt h«n trung b×nh chung chØ cã 0,38 n¨m (xem cét "Do ¶nh h−ëng riªng"). Sù kh¸c<br /> biÖt nµy so víi gi¸ trÞ trung b×nh chung lµ kÕt qu¶ thuÇn tóy sù t¸c ®éng cña yÕu tè t«n gi¸o.<br /> HÖ sè Eta chØ ra kh¶ n¨ng cña biÕn sè ®éc lËp, víi ph©n lo¹i cho tr−íc, gi¶i thÝch sù<br /> biÕn ®æi cña biÕn sè phô thuéc khi c¸c biÕn kh¸c kh«ng ®−îc tÝnh ®Õn (cét "Do ¶nh h−ëng<br /> chung"). HÖ sè Beta chØ ra kh¶ n¨ng cña biÕn sè ®éc lËp gi¶i thÝch sù biÕn ®æi cña biÕn phô<br /> thuéc sau khi ®· tÝnh ®Õn ¶nh h−ëng cña toµn bé c¸c biÕn sè ®éc lËp kh¸c (cét "Do ¶nh h−ëng<br /> riªng"). R b×nh ph−¬ng chØ ra sù biÕn ®æi cña biÕn sè phô thuéc ®−îc gi¶i thÝch bëi toµn bé c¸c<br /> biÕn ®éc lËp (Andrews vµ céng sù 1973, trang 7, 47).<br /> KÕt qu¶ trªn B¶ng 3 kh¼ng ®Þnh ¶nh h−ëng m¹nh cña c¸c yÕu tè ®Æc tr−ng cho hiÖn<br /> ®¹i hãa. C¸c yÕu tè n¬i lín lªn, nghÒ nghiÖp, häc vÊn lµ nh÷ng yÕu tè quan träng nhÊt quyÕt<br /> ®Þnh thêi ®iÓm kÕt h«n cña nam giíi. Nh÷ng ng−êi lín lªn ë c¸c vïng ®« thÞ cã xu h−íng kÕt<br /> h«n muén h¬n so víi nh÷ng ng−êi lín lªn ë n«ng th«n. T−¬ng tù, nh÷ng ng−êi lµm nghÒ phi<br /> n«ng nghiÖp ngay tr−íc khi kÕt h«n th−êng kÕt h«n muén h¬n. Nh÷ng ng−êi cã häc vÊn 10<br /> n¨m hoÆc cao h¬n th−êng kÕt h«n muén h¬n nh÷ng ng−êi häc vÊn thÊp.ViÖc phôc vô qu©n ®éi<br /> cã t¸c ®éng ®¸ng kÓ ®Õn tuæi kÕt h«n nh− ®· gi¶ thuyÕt. Nh÷ng ng−êi nam giíi phôc vô qu©n<br /> ®éi tr−íc khi kÕt h«n x©y dùng gia ®×nh muén h¬n trung b×nh 1,7 n¨m so víi nh÷ng ng−êi<br /> kh«ng phôc vô trong qu©n ®éi sau khi ®· tÝnh ®Õn t¸c ®éng cña c¸c yÕu tè kh¸c.<br /> Tû lÖ lín nam giíi tham gia qu©n ®éi trong thêi gian chiÕn tranh chèng Mü, viÖc n©ng<br /> cao tr×nh ®é häc vÊn d©n c−, vµ sù thay ®æi tõ h«n nh©n chñ yÕu do cha mÑ s¾p xÕp sang h«n<br /> nh©n tù nguyÖn ®ãng vai trß quan träng t¹o nªn xu h−íng kÕt h«n muén h¬n cña nam giíi.<br /> Nh÷ng tÝnh to¸n (chóng t«i kh«ng nªu ra ë ®©y) cho thÊy r»ng chØ riªng hai yÕu tè phôc vô<br /> qu©n ®éi vµ kiÓu s¾p xÕp h«n nh©n cã thÓ gi¶i thÝch cho kho¶ng 36% cña xu h−íng kÕt h«n<br /> muén h¬n ë líp thÕ hÖ kÕt h«n 1986-1995 so víi líp thÕ hÖ kÕt h«n 1956-1960.<br /> Tuy nhiªn, cÇn l−u ý lµ c¸c biÕn sè ®Æc tr−ng cho c¸ nh©n vµ gia ®×nh ®· ®−a vµo m«<br /> h×nh ph©n tÝch kh«ng gi¶i thÝch ®−îc hoµn toµn xu h−íng kÕt h«n muén h¬n cña nam giíi.<br /> VÉn cßn chªnh lÖch kho¶ng 1,9 n¨m gi÷a líp thÕ hÖ kÕt h«n 1956-1960 vµ 1986-1995 trong<br /> m« h×nh ®Çy ®ñ c¸c yÕu tè. §iÒu ®ã cho thÊy trong thêi gian qua cã thÓ ®· tån t¹i mét thiªn<br /> h−íng x©y dùng gia ®×nh muén mµ thiªn h−íng nµy hoµn toµn ®éc lËp víi nh÷ng yÕu tè ®−îc<br /> ®−a vµo m« h×nh. Thiªn h−íng nµy cã thÓ ph¶n ¸nh mét sù thay ®æi chuÈn mùc v¨n hãa vÒ<br /> tuæi kÕt h«n ®èi víi tÊt c¶ c¸c nhãm x· héi. Nh÷ng yÕu tè kh¸c bao qu¸t h¬n ch−a ®−îc ®−a<br /> vµo m« h×nh, ch¼ng h¹n truyÒn th«ng ®¹i chóng, nh÷ng cuéc th¶o luËn réng r·i vÒ luËt ph¸p<br /> trong nh©n d©n cã thÓ ®· gãp phÇn t¹o nªn thiªn h−íng ®ã.<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />  NguyÔn H÷u Minh 29<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 30 C¸c yÕu tè t¸c ®éng ®Õn khu«n mÉu tuæi kÕt h«n ...<br /> <br /> <br /> KÕt qu¶ ph©n tÝch ®èi víi n÷ cho thÊy sù t−¬ng tù nh− víi nam giíi. Sau khi toµn bé<br /> c¸c biÕn sè ®−îc ®−a vµo m« h×nh, t¸c ®éng cña c¸c yÕu tè t«n gi¸o, häc vÊn, nghÒ nghiÖp, vµ<br /> viÖc phôc vô qu©n ®éi tr−íc khi kÕt h«n vÉn thÓ hiÖn râ nÐt. Nh÷ng ng−êi phô n÷ kh«ng theo<br /> §¹o Thiªn chóa, nh÷ng ng−êi cã häc vÊn 10 n¨m trë lªn, nh÷ng ng−êi cã viÖc lµm phi n«ng<br /> nghiÖp tr−íc khi kÕt h«n, vµ nh÷ng ng−êi phô n÷ (hoÆc chång cña hä) phôc vô qu©n ®éi tr−íc<br /> khi kÕt h«n th−êng x©y dùng gia ®×nh muén h¬n nh÷ng ng−êi kh¸c trong mçi c¸ch ph©n lo¹i.<br /> Trong sè c¸c yÕu tè võa nªu, nghÒ nghiÖp cña ng−êi phô n÷ lµ yÕu tè quan träng nhÊt h×nh<br /> thµnh khu«n mÉu tuæi kÕt h«n cña phô n÷.<br /> Gi¶ thuyÕt vÒ ¸p lùc m¹nh mÏ cña chÝnh s¸ch nhµ n−íc liªn quan ®Õn tuæi kÕt h«n<br /> ®èi víi nh÷ng ng−êi lµm viÖc cho nhµ n−íc kh«ng ®−îc kh¼ng ®Þnh. ThËm chÝ, sau khi tÝnh<br /> ®Õn t¸c ®éng cña c¸c yÕu tè kh¸c trong m« h×nh, nh÷ng ng−êi phô n÷ cã cha mÑ lµm viÖc cho<br /> nhµ n−íc vµo lóc hä cßn nhá cã xu h−íng kÕt h«n sím h¬n nh÷ng ng−êi kh¸c. Mét c¸ch lý gi¶i<br /> cho hiÖn t−îng ®ã lµ phô n÷ trong c¸c nhãm cã cha mÑ lµm viÖc cho nhµ n−íc cã thÓ ®−îc coi<br /> lµ cã vÞ thÕ chÝnh trÞ vµ x· héi cao h¬n v× vËy ®−îc nam giíi mong muèn x©y dùng gia ®×nh<br /> h¬n nh÷ng ng−êi kh¸c.<br /> Xu h−íng kÕt h«n muén cña phô n÷ kh«ng râ rµng nh− cña nam giíi. So s¸nh víi líp<br /> thÕ hÖ kÕt h«n 1956-1960, nh÷ng ng−êi phô n÷ kÕt h«n trong thêi kú 1986-1995 trung b×nh<br /> kÕt h«n muén h¬n kho¶ng 1,9 n¨m (so víi nam lµ 3,4 n¨m). Nh÷ng thµnh tùu vÒ gi¸o dôc cho<br /> phô n÷ vµ sè l−îng lín nam giíi tham gia qu©n ®éi sau n¨m 1960 lµ c¸c nh©n tè quan träng<br /> nhÊt gi¶i thÝch cho xu h−íng n©ng cao tuæi kÕt h«n cho phô n÷. Tuy nhiªn, còng nh− ®èi víi<br /> nam giíi, c¸c ®Æc tr−ng c¸ nh©n vµ gia ®×nh ®· ®−a vµo trong m« h×nh kh«ng gi¶i thÝch hÕt<br /> xu h−íng biÕn ®æi thùc tÕ vÒ tuæi kÕt h«n cña phô n÷.<br /> 4. Mét sè nhËn xÐt<br /> Khu«n mÉu tuæi kÕt h«n cña d©n c− t¹i ®ång b»ng s«ng Hång ®ang chuyÓn ®æi m¹nh<br /> mÏ do t¸c ®éng cña c¸c yÕu tè kinh tÕ-x· héi vµ chÝnh trÞ trong mÊy thËp niªn qua. Víi c¶ hai<br /> giíi, tuæi kÕt h«n sau n¨m 1960 ®· t¨ng lªn ®¸ng kÓ so víi thËp kû tr−íc. Nh÷ng yÕu tè ®Æc<br /> tr−ng cho qu¸ tr×nh hiÖn ®¹i hãa, chÝnh s¸ch nhµ n−íc, chiÕn tranh, phôc vô qu©n ®éi, vµ<br /> quyÒn tù do c¸ nh©n nhiÒu h¬n trong viÖc s¾p xÕp h«n nh©n ®· gãp phÇn h×nh thµnh xu<br /> h−íng míi ®ã.<br /> C¸c yÕu tè ®Æc tr−ng cho hiÖn ®¹i hãa nh− tr×nh ®é häc vÊn cao, ®« thÞ hãa, nghÒ<br /> nghiÖp phi n«ng nghiÖp, cã vai trß quan träng nhÊt trong viÖc h×nh thµnh khu«n mÉu tuæi kÕt<br /> h«n cña d©n c− ë ®ång b»ng s«ng Hång. T¸c ®éng cña c¸c yÕu tè nµy ®Õn khu«n mÉu tuæi kÕt<br /> h«n lµ kh¸c nhau gi÷a nam vµ n÷. Ch¼ng h¹n yÕu tè nghÒ nghiÖp phi n«ng nghiÖp t¸c ®éng<br /> ®Õn tuæi kÕt h«n cña n÷ m¹nh h¬n so víi tuæi kÕt h«n cña nam. Trong khi ®ã ¶nh h−ëng cña<br /> yÕu tè lín lªn ë vïng ®« thÞ ®èi víi nam l¹i m¹nh h¬n so víi n÷.<br /> T¸c ®éng cña chÝnh s¸ch nhµ n−íc ®Õn tuæi kÕt h«n lµ kh«ng ®¸ng kÓ nÕu chóng ta<br /> chØ ®o l−êng nã qua yÕu tè cha mÑ cã lµm viÖc cho nhµ n−íc hay kh«ng. Tuy nhiªn, víi b−íc<br /> nh¶y lín vÒ tuæi kÕt h«n gi÷a hai thêi kú, tr−íc vµ sau LuËt H«n nh©n vµ Gia ®×nh n¨m<br /> 1959, cã thÓ thÊy ¶nh h−ëng quan träng cña chÝnh s¸ch nhµ n−íc. ChÝnh s¸ch nhµ n−íc<br /> còng t¸c ®éng ®Õn tuæi kÕt h«n th«ng qua viÖc n©ng cao tr×nh ®é häc vÊn vµ më réng c¬ héi<br /> nghÒ nghiÖp ngoµi ph¹m vi n«ng nghiÖp trong nh÷ng n¨m qua. Thªm vµo ®ã, nh÷ng ng−êi<br /> cã häc vÊn cao vµ lµm nghÒ phi n«ng nghiÖp th−êng bÞ ¶nh h−ëng nhiÒu nhÊt bëi c¸c chÝnh<br /> s¸ch nhµ n−íc. Nh− ®· chØ ra, khu«n mÉu tuæi kÕt h«n sau khi thùc hiÖn LuËt H«n nh©n vµ<br /> Gia ®×nh n¨m 1959 phæ biÕn nhanh h¬n trong nh÷ng ng−êi cã häc vÊn cao h¬n, lµm nghÒ<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />  NguyÔn H÷u Minh 31<br /> <br /> phi n«ng nghiÖp, v.v. V× vËy, chÝnh s¸ch nhµ n−íc vµ c¸c yÕu tè hiÖn ®¹i hãa ®· ®an xen víi<br /> nhau lµm t¨ng tuæi kÕt h«n cña d©n c− ®ång b»ng s«ng Hång.<br /> Phôc vô qu©n ®éi lµ mét trong nh÷ng nh©n tè chñ yÕu nhÊt quyÕt ®Þnh khu«n mÉu<br /> tuæi kÕt h«n. MÆc dÇu yÕu tè phôc vô qu©n ®éi kh«ng hoµn toµn trïng khíp víi yÕu tè chiÕn<br /> tranh nh−ng trong nghiªn cøu nµy cã thÓ coi viÖc phôc vô qu©n ®éi lµ mét chØ b¸o gÇn ®óng<br /> cña chiÕn tranh. Trong thêi gian chiÕn tranh tû lÖ ng−êi tham gia qu©n ®éi lµ cao h¬n so víi<br /> c¸c thêi kú kh¸c. Thªm vµo ®ã thêi gian phôc vô qu©n ®éi trong chiÕn tranh th−êng kÐo dµi<br /> h¬n so víi thêi kú b×nh th−êng.<br /> ChiÕn tranh vµ viÖc phôc vô qu©n ®éi l©u dµi gãp phÇn lµm chËm thêi ®iÓm x©y dùng<br /> gia ®×nh ®èi víi nh÷ng ng−êi ë ®é tuæi 20 trong nh÷ng n¨m 60 vµ 70. T¸c ®éng cña chiÕn<br /> tranh sÏ gi¶m ®i khi cuéc sèng quay trë vÒ nhÞp ®iÖu b×nh th−êng cña nã trong thêi b×nh.<br /> §iÒu nµy cã thÓ gi¶i thÝch phÇn nµo cho mét sè tr−êng hîp kÕt h«n sím trong thêi gian gÇn<br /> ®©y, nhÊt lµ ë c¸c vïng n«ng th«n.<br /> Sù Ðp buéc trong h«n nh©n vÉn cßn cã ¶nh h−ëng lªn tuæi kÕt h«n cña nam nh−ng<br /> kh«ng t¸c ®éng ®¸ng kÓ ®èi víi n÷. §iÒu nµy cã thÓ lµ do ¸p lùc gia ®×nh ®èi víi viÖc kÕt h«n<br /> cña nam lµ m¹nh h¬n so víi n÷. Sù tham gia cña cha mÑ vµo viÖc lùa chän b¹n ®êi cña con c¸i<br /> th−êng ®−îc coi nh− lµ mét tr¸ch nhiÖm trong cuéc sèng cña hä. ChÝnh v× vËy, nhiÒu bËc cha<br /> mÑ mong muèn thùc hiÖn nhiÖm vô nµy cµng sím cµng tèt.<br /> KÕt qu¶ nghiªn cøu x¸c nhËn gi¶ thuyÕt cho r»ng nh÷ng ng−êi theo §¹o Thiªn<br /> chóa trong vïng cã thÓ coi néi h«n vµ kÕt h«n sím nh− lµ nh÷ng c¸ch t¨ng c−êng sù ®oµn<br /> kÕt thèng nhÊt cña nhãm. T¸c ®éng cña niÒm tin Thiªn chóa gi¸o ®èi víi n÷ m¹nh h¬n ®èi<br /> víi nam cã lÏ v× phô n÷ theo §¹o Thiªn chóa chÞu nhiÒu ¸p lùc gia ®×nh h¬n ph¶i lÊy<br /> chång trong cïng t«n gi¸o. Theo phong tôc truyÒn thèng trong vïng ®ång b»ng s«ng<br /> Hång, c« d©u th−êng vÒ nhµ chång sau khi kÕt h«n. V× thÕ c¸c bËc cha mÑ cã thÓ e ng¹i<br /> r»ng nÕu con g¸i hä c−íi mét ng−êi chång kh«ng theo §¹o Thiªn chóa th× c« ta sÏ kh«ng<br /> cßn g¾n bã víi t«n gi¸o cña hä n÷a.<br /> Xu h−íng kÕt h«n muén h¬n diÔn ra trong mÊy thËp kû qua ë ®ång b»ng s«ng<br /> Hång lµ do sù t¨ng lªn ®¸ng kÓ cña häc vÊn, tû lÖ cao nh÷ng nam giíi phôc vô trong qu©n<br /> ®éi trong thêi gian chiÕn tranh, vµ sù thay ®æi c¬ b¶n vÒ kiÓu h«n nh©n, tõ h«n nh©n do<br /> cha mÑ s¾p xÕp sang h«n nh©n tù nguyÖn. Tuy nhiªn, c¸c yÕu tè gia ®×nh vµ ®Æc tr−ng c¸<br /> nh©n ®−îc ®−a vµo m« h×nh ph©n tÝch ®a biÕn ch−a ®ñ kh¶ n¨ng gi¶i thÝch hoµn toµn cho<br /> xu h−íng lÞch sö biÕn ®æi tuæi kÕt h«n. §iÒu nµy gîi ý r»ng cã mét thiªn h−íng kÕt h«n<br /> muén theo thêi gian hoµn toµn kh«ng phô thuéc vµo nh÷ng ®Æc tr−ng c¸ nh©n vµ gia ®×nh<br /> ®· kiÓm tra trong m« h×nh. Nh÷ng yÕu tè x· héi tæng hîp kh¸c cã thÓ ®· t¹o nªn sù thay<br /> ®æi kú väng nµy vÒ thêi ®iÓm kÕt h«n.<br /> Do t¸c ®éng ®an xen cña c¸c yÕu tè hiÖn ®¹i hãa, chÝnh s¸ch nhµ n−íc, vµ chiÕn<br /> tranh ®èi víi khu«n mÉu tuæi kÕt h«n, sÏ Ýt kh¶ n¨ng cã sù t¨ng nhanh tuæi kÕt h«n cña<br /> d©n c− ë ®ång b»ng s«ng Hång trong vµi thËp niªn tíi. Thay vµo ®ã, cã thÓ sÏ diÔn ra hiÖn<br /> t−îng kÕt h«n sím h¬n trong mét sè ng−êi trÎ tuæi so víi nh÷ng ng−êi ®· tr¶i qua thêi<br /> gian chiÕn tranh. Tuy nhiªn ®ã kh«ng ph¶i lµ hiÖn t−îng quay trë l¹i khu«n mÉu kÕt h«n<br /> sím truyÒn thèng. Nh÷ng nhu cÇu míi vÒ n©ng cao tr×nh ®é häc vÊn vµ cã ®−îc c¬ héi<br /> nghÒ nghiÖp míi ngoµi ph¹m vi n«ng nghiÖp do c¶i c¸ch kinh tÕ ®−a l¹i sÏ tiÕp tôc<br /> khuyÕn khÝch nh÷ng ng−êi trÎ tuæi lïi l¹i viÖc x©y dùng gia ®×nh. Cã thÓ dù b¸o r»ng tuæi<br /> kÕt h«n cña nam n÷ trong vïng sÏ tiÕp tôc t¨ng mÆc dï ë nhÞp ®é chËm h¬n nhiÒu so víi<br /> c¸c thËp niªn tr−íc.<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 32 C¸c yÕu tè t¸c ®éng ®Õn khu«n mÉu tuæi kÕt h«n ...<br /> <br /> Nh÷ng h¹n chÕ vÒ sè liÖu kh«ng cho phÐp t¸c gi¶ kiÓm tra sù t¸c ®éng cña mét sè<br /> yÕu tè nh− di c− vµ kh¶ n¨ng kinh tÕ cña gia ®×nh t¹i thêi ®iÓm kÕt h«n. Nh÷ng yÕu tè nµy cã<br /> thÓ gióp chóng ta hiÓu biÕt tèt h¬n mèi quan hÖ gi÷a c¸c yÕu tè hiÖn ®¹i hãa vµ c¸c nh©n tè<br /> trung gian kh¸c trong viÖc quyÕt ®Þnh sù h×nh thµnh khu«n mÉu kÕt h«n.<br /> <br /> <br /> Tµi liÖu trÝch dÉn<br /> <br /> 1. Andrews, Frank M.; James N. Morgan; John A. Sonquist; and Laura Klem 1973. Multiple<br /> Classification Analysis. A report On A Computer Program For Multiple Regression Using<br /> Categorical Predictors. Second Edition.<br /> 2. Chamratrithirong, Aphichat; S. Philip Morgan; and Ronald R. Rindfuss. 1986. When to Marry and<br /> Where to Live? A Sociological Study of Post-nuptial Residence and Age of Marriage Among Central<br /> Thai Women. IPSR publication number 102, September<br /> 3. Goldscheider, Calvin. 1971. Population, Modernization, and Social Structurre. Boston,<br /> Massachusetts: Little Brown and Company.<br /> 4. Kennedy, Robert E. Jr. 1973. Minority Group Status and Fertility: The Irish. American Sociological<br /> Review, Vol. 38, February. Pp. 85-96.<br /> 5. Khuat, Thu Hong. 1994. Su Hinh Thanh Gia Dinh Nong Thon Trong Hoan Canh Kinh Te Xa Hoi<br /> Moi [Rural Family Formation in The New Socio-economic Situation]. Tap Chi Xa Hoi Hoc<br /> [Sociological Review], Hanoi, No.2 (46). Pp. 76-84.<br /> 6. Lapierre-Adamcyk E. and T. K. Burch. 1974. Trends and Differentials in Age at Marriage in Korea.<br /> Studies in Family Planning, Vol. 5, No. 8, Pp. 255-260.<br /> 7. Lin, Hui-Sheng; Mei-Lin Lee; and Arland Thornton. 1994. Trends in The Timing and Prevalence of<br /> Marriage. In Thornton, Arland and Hui-Sheng Lin (eds): Social Change and The Family in<br /> Taiwan. The University of Chicago Press, Pp. 202-224.<br /> 8. Namboodiri, Narayanan K. and Chirayath M. Suchindran. 1987. Life Table Techniques and Their<br /> Applications. Orlando, FL: Academic Press.<br /> 9. NguyÔn H÷u Minh. 1995. Tuæi kÕt h«n lÇn ®Çu ë ViÖt Nam. T¹p chÝ X· héi häc sè 4 (52), trang 42-<br /> 63.<br /> 10. Pasternak, Burton. 1986. Marriage and Fertility in Tianjin, China: Fifty Years of Transition. Paper<br /> of the East-West Center Population Institute, Honolulu, Hawaii, No. 99, July.<br /> 11. Teachman, Jay D. 1983. Analyzing Social Process: Life Tables and Proportional Hazard Models.<br /> Social Science Research, Vol. 12, Pp. 263-301.<br /> 12. UN (United Nations). 1988. First Marriage: Patterns and Determinants. ST/ESA/SER.R/76.<br /> 13. Von Elm, Barbara and Charles Hirschman. 1979. Age at First Marriage in Peninsular Malaysia. Journal of<br /> Marriage and The Family. Vol. 41, No. 4, November, Pp. 877-892.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />