Cái tôi trữ tình trong thơ miên di

JOURNAL OF SCIENCE OF HNUE<br /> Social Sci., 2016, Vol. 61, No. 5, pp. 59-66<br /> This paper is available online at http://stdb.hnue.edu.vn<br /> <br /> DOI: 10.18173/2354-1067.2016-0060<br /> <br /> CÁI TÔI TRỮ TÌNH TRONG THƠ MIÊN DI<br /> Đặng Thu Thủy<br /> Khoa Ngữ văn, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội<br /> Tóm tắt. miên di là một cây bút trẻ mới xuất hiện trên văn đàn những trong khoảng dăm<br /> năm gần đây những đã được đánh giá là một trong những tác giả trẻ sáng giá của khu vực<br /> miền Trung - Tây Nguyên. Cái tôi trữ tình trong thơ miên di là cái tôi luôn thường trực<br /> nỗi buồn và sự cô đơn; nỗi đau, nỗi bẽ bàng nhân thế và ý thức sâu sắc về bản ngã. Thơ<br /> anh có sức mạnh mãnh liệt của sự trải nghiệm đời sống. Những hình ảnh so sánh độc đáo,<br /> giọng điệu tưng tửng, hài hước, những kết hợp từ ấn tượng. . . góp phần làm nên một cá<br /> tính không trộn lẫn.<br /> Từ khóa: Cái tôi trữ tình, miên di.<br /> <br /> 1.<br /> <br /> Mở đầu<br /> <br /> miên di là một cây bút trẻ mới xuất hiện trên văn đàn những trong khoảng dăm năm gần<br /> đây. miên di sinh ra không phải để trở thành nhà thơ nhưng rồi thơ ca đã đến với anh như một<br /> duyên phận. Không gây hấn, gây shock, không tung phá, không đạp đổ, không giải thiêng không<br /> hạ bệ ai, không ồn ào, đánh bóng tên tuổi; giản dị, “như không”, nhưng không kém phần quyết<br /> liệt, sâu sắc, tràn đầy nội lực, thơ miên di có sức hấp dẫn riêng đối với độc giả. Chính thức ra mắt<br /> năm 2013 với tập Thơ miên di (NXB Hội nhà văn), lập tức, miên di đã được đánh giá là một trong<br /> những tác giả trẻ sáng giá của khu vực miền Trung - Tây Nguyên. Tuy vậy, có thể do chưa có một<br /> độ lùi thời gian cần thiết nên cho đến thời điểm này, số lượng các bài viết, các công trình nghiên<br /> cứu về thơ miên di còn khá ít ỏi. Có thể kể đến các bài viết đáng chú ý sau (chủ yếu mang tính chất<br /> phê bình, cảm nhận một cách chủ quan) như:<br /> 1. Những mũi khoan ý thức đau đớn trong thơ miên di, Du Tử Lê, dutule.com<br /> 2. Một cõi miên di, Trịnh Sơn, thethaovanhoa.vn<br /> 3. miên di và những trang viết của mình, Vũ Thu Huế, pleikucafe.com<br /> Ngoài ra, còn có một vài khóa luận, luận văn quan tâm đến Trường liên tưởng, Thế giới<br /> nghệ thuật thơ miên di và Đặc điểm thơ lục bát miên di. Nhìn chung, các bài viết và các công trình<br /> này đều đánh giá cao thơ miên di, khẳng định những nét đặc sắc trên các phương diện: thể thơ (thơ<br /> lục bát), hình ảnh, giọng điệu. Tác giả Trịnh Sơn còn tìm thấy sự đồng điệu giữa miên di và Bùi<br /> Giáng: “Thơ miên di có cái gì đó hao hao Bùi Giáng, nhưng lại không phải Bùi Giáng, một tâm<br /> lí bất an đến thương tổn. Thương tổn đến nỗi không còn thấy sự tổn thương. Thiền động” [1]. Vũ<br /> Thu Huế thấy ở anh một “nội lực tiềm tàng và một tài năng phóng khoáng” [2], Văn Công Hùng<br /> Ngày nhận bài: 5/1/2016. Ngày nhận đăng: 25/5/2016<br /> Liên hệ: Đặng Thu Thủy, e-mail: dangthuy118@yahoo.com<br /> <br /> 59<br /> <br /> Đặng Thu Thủy<br /> <br /> lại thấy: “Thơ miên di mới đọc tưởng như hậu hiện đại, té ra lại rất bình dị. . . Chữ của anh tươi và<br /> đầy cảm giác với một biên độ cảm xúc khá rộng nhưng không loãng. Với thơ, anh vừa là xe cộ vừa<br /> là tuấn mã” [3]. Cho đến nay, vẫn chưa có một bài viết nào nghiên cứu trực diện về cái tôi trữ tình<br /> trong thơ miên di. Trên đây là những lí do khiến chúng tôi triển khai bài viết này.<br /> <br /> 2.<br /> 2.1.<br /> <br /> Nội dung nghiên cứu<br /> Đặc điểm cái tôi trữ tình trong thơ miên di<br /> <br /> “Cái tôi trữ tình là thế giới chủ quan, thế giới tinh thần của con người được thể hiện trong<br /> tác phẩm trữ tình bằng các phương tiện của thơ trữ tình”. Theo Hê-ghen, “Nguồn gốc và điểm tựa<br /> của trữ tình là ở chủ thể và chủ thể là người duy nhất mang nội dung có thể quan niệm rằng, cái tôi<br /> trữ tình là nội dung, đối tượng cũng như bản chất của tác phẩm trữ tình” [4;18,19]. Cái tôi trữ tình<br /> vừa thể hiện cách cảm cách nghĩ của chủ thể vừa đóng vai trò sáng tạo tổ chức các phương diện<br /> nghệ thuật.<br /> <br /> 2.1.1. Cái tôi với nỗi bẽ bàng nhân thế<br /> Làm thơ khi đã ngoài 30 tuổi (tập Thơ miên di – tập thơ đầu tay xuất bản khi tác giả đã ngấp<br /> nghé 40) - cái tuổi không còn trẻ nhưng cũng chưa phải đã già, đủ cho anh có rất nhiều nghiệm<br /> sinh sâu sắc. Có một tuổi thơ không bằng phẳng, nhọc nhằn và nhiều bất hạnh, sống lang bạt kì<br /> hồ, trải qua nhiều thân phận khác nhau, từng sống trong tận cùng đói khổ, lăn lộn với những bậc<br /> cùng đinh, miên di nhìn đời bằng cái nhìn của sự trải nghiệm.<br /> Cùng với sự phát triển của nền kinh tế thị trường, sự sa sút về đời sống tâm hồn, thiếu vắng<br /> tinh thần nhân bản: lối sống thực dụng, vị kỉ, nghèo cảm xúc, thậm chí vô cảm, vị kỉ, lãng quên<br /> quá khứ, cội nguồn. . . ngày càng hiện hữu rõ nét trong đời sống cộng đồng. Thơ anh không thiên<br /> về phơi bày, phê phán, lột trần hiện thực - điều mà không ít nhà thơ trẻ trước đó đã làm. Có những<br /> nỗi sầu, nỗi bẽ bàng nhân thế trong thơ anh. Đọc miên di, thấy đau, xót, nhiều khi đến gai người,<br /> đến ê chề nhiều hơn là hờn giận, bất bình. Trước đây, phần người và con trong mỗi người thường<br /> ở trong thế đối địch, người ta thường xem trọng phần “người”, coi thường cái phần “con”; đến khi<br /> cả một nền văn học tự vấn, tự nhận thức lại, mối xung đột đó được hòa giải, phần “con” hài hòa<br /> với phần “người”, con người là cả “thiên thần” và “ác quỷ”, sáng và tối, trắng và đen; đến miên di,<br /> táo tợn hơn, trước thực trạng nhân sinh hiện hữu, không ít lần anh muốn “sống phần muông thú”<br /> (người và con), “thử làm thú giữa hoang khê” (thử) bởi với anh, kiếp người này là một cơn mê, một<br /> cơn ác mộng, anh “sợ người làm bẩn tiếng chó tru”. Nỗi đau đớn có thật đó chắc hẳn khiến nhiều<br /> người đọc phải rùng mình lo lắng. Không tôn vinh, không ru vỗ con người, miên di nhìn thẳng vào<br /> hiện thực, cái nhìn kiểu “tỉnh táo, tỉnh khô, tỉnh bơ, tỉnh như sáo”, vì anh biết “cái tỉnh đó chỉ là<br /> phía nhìn thấy được của đam mê” (Thanh Thảo). Những nhọc nhằn lo toan của kiếp người, những<br /> tác động trái chiều của nền văn minh vật chất đang khiến phần “Người” có nguy cơ bị suy thoái,<br /> anh muốn sống với phần “Con” - cái phần tự nhiên mà trong trẻo, nguyên sơ, đẹp đẽ. Thơ anh<br /> nhức nhối những tra vấn thân phận:<br /> thử vào bệnh viện ngày đông<br /> để nhìn vào cuộc chưa xong giật mình<br /> một vài mầm khóc sơ sinh<br /> dăm ba tiếng cú tâm linh gọi về<br /> (thử)<br /> Lăn lóc ở chốn nhân gian, 40 năm sống trên cõi đời chắc đủ để cho miên di thấm thía sự<br /> 60<br /> <br /> Cái tôi trữ tình trong thơ miên di<br /> <br /> đời. Anh lo sợ trước căn bệnh vô tình, vô cảm, sống mà như đã chết, chẳng khác những thi hài vô<br /> tri của con người. Con người tự nhốt mình vào “những văn phòng huyệt mộ/ chôn cất ngày qua”,<br /> nơi ấy, con người trở thành xấp giấy than/ những tờ giấy không cần suy nghĩ/ sao chép giáo điều/<br /> về sọt rác là xong. Những tưởng được hiện diện trên cõi đời này là điều đáng giá nhất, nhưng với<br /> anh thì đâu hẳn. Quan trọng là sống thế nào, sống ra sao:<br /> đi qua một cuộc hoài thai<br /> sợ người như những thi hài vô tri<br /> con tinh trùng được nghĩ suy<br /> hẳn rằng cân nhắc trước khi làm người<br /> (đi qua)<br /> Những câu thơ cứ như không, chẳng ra vẻ đạo mạo, triết lí, châm ngôn, nói cứ như chơi mà<br /> ngẫm ra lại đau đớn, chua chát, bẽ bàng đến tái tê. Đời sống của chúng ta, chẳng lẽ lại thế sao?<br /> Những câu thơ vừa như lời cảnh tỉnh vừa như lời cảnh báo để mỗi chúng ta có ý thức hơn về sự<br /> sống của chính mình.<br /> Sống trong xã hội hiện đại, chứng kiến những gì đang diễn ra từng ngày, suy nghĩ về nó,<br /> nhận thức được giới hạn của nó, thái độ của phần đông những người nghệ sĩ là phê phán, tâm lí<br /> nói chung là hoang mang và lo âu. Đó là nỗi lo lắng không thừa, lo gần, lo xa để con người ngày<br /> càng tiệm cận đến cái tốt đẹp, hoàn mĩ. Con người thừa hưởng những thành quả của xã hội hiện<br /> đại thì tất yếu cũng phải biết chấp nhận những giới hạn của nó. Các nhà thơ chưa thể và không thể<br /> cải tạo được xã hội song tiếng nói của họ ít nhiều cũng lay tỉnh được phần ý thức ở mỗi người.<br /> <br /> 2.1.2. Cái tôi cô đơn<br /> Nỗi buồn, sự cô đơn ám ảnh thường trực trong thơ miên di. Nỗi buồn luôn hiện diện như<br /> một thành phần tất yếu của cuộc sống, một thói quen, một nhu cầu tự thân:<br /> có hôm bận quá không buồn được<br /> muốn hẹn nỗi niềm qua hôm sau<br /> hôm sau bận quá không buồn được<br /> tôi thấy nỗi buồn lên cơn đau<br /> (bài này không biết đặt tên)<br /> Khó có thể điểm danh hết những từ đích chỉ hay những biến thể của nỗi buồn bởi nó tràn<br /> ngập trong thơ anh: quạnh hiu, tôi buồn sang tôi vui không?, buồn thiên thai, mảnh buồn thổ cẩm,<br /> bao nhiêu buồn một dung nhan, khúc jazz buồn, nhát blues buồn, vũng buồn, buồn cỏ, cỏ buồn,<br /> buồn trinh, nỗi buồn thặng dư, cánh buồn bay, nỗi buồn bụ sữa, buồn xinh, buồn câm, tín điều<br /> buồn, buồn thóc. . . (nhan đề các bài thơ của miên di). Nỗi buồn như một định mệnh ám ảnh, không<br /> thể tách rời cứ vận vào người thơ ngay cả những khi đáng mừng vui nhất:<br /> đám cưới nhà ai sao vui thế<br /> mà chữ vu quy cứ buồn buồn<br /> (không biết vì sao)<br /> Với miên di, nỗi buồn dường như là một chất phụ gia không thể thiếu của cuộc sống. Nó<br /> không khi nào vắng bóng, trong niềm vui đã ẩn chứa nỗi buồn: “em cười sao vẫn hở hang nỗi<br /> buồn”. Đây là nỗi buồn thời công nghệ:<br /> <br /> 61<br /> <br /> Đặng Thu Thủy<br /> <br /> đêm mất ngủ đổ bóng mình lên status<br /> facebook buồn như một sân ga<br /> ...<br /> đêm mất ngủ đổ buồn lên facebook<br /> cô đơn tôi lang chạ với không người<br /> (buồn trinh)<br /> Phải chăng những người có tâm hồn đa cảm, nghệ sĩ, có tâm hồn thi sĩ, có “nòi tình” như<br /> anh đều dễ buồn, dễ cô đơn hơn người.<br /> Nỗi buồn, sự cô đơn còn do thế thái nhân tình mang lại: những mảnh đời cơ cực, sự thiếu<br /> thốn của tình người trong thời đại kĩ trị, khi con người luôn có nguy cơ bị máy móc hóa, khi vô<br /> cảm trở thành một căn bệnh trầm kha:<br /> những cái tên vẫn còn trên điện thoại<br /> mà tấm lòng không cài được báo rung<br /> (báo rung)<br /> lòng như ví cộm toàn danh thiếp<br /> đếm hoài không đủ một thân quen<br /> (cộm)<br /> Đọc thơ anh thấy rõ dấu ấn của thời đại anh sống, thời mà đức tin cũng có giá tiền, thời của<br /> những “tâm hồn mã vạch”, “thời cảm xúc kim loại/ tổ ấm hợp kim/ thiên nhiên đóng hộp”, “từng<br /> vỏ người mang khuôn mặt iphone” (Tâm hồn mã vạch). miên di cảm nhận sâu sắc sự leo lét của<br /> đời người trong một xã hội không thiếu vật chất nhưng nghèo khó nhân tình: “đời nhen ta như đốm<br /> lửa/ tàn trong cái lạnh tay người” (lạnh tay người). Những người thân yêu nhất, sống cùng nhau<br /> mà nhiều khi trở nên xa lạ, cô đơn như những ốc đảo: anh và em bên nhau “như hai hộp cơm nằm<br /> cạnh nhau/ nguội lạnh” (khúc mộ), “mỗi thao thức không cùng một nỗi/ lăn bên nào cũng chẳng<br /> thấy được nhau” (vỡ), “anh vắng trong nỗi buồn em/ em vắng trong cơn vui anh/ trong chăn chiếu<br /> những giả vờ xa xôi”. . . (lục bát li thân). Với anh, ngay cả lửa cũng lạnh. Chẳng lẽ, con người hôm<br /> nay đang sống với nhau như thế ư? Sự mất tín hiệu giao cảm nhiều khi còn nguy hiểm hơn nhiều<br /> lần những mối hiểm nguy, thiếu thốn khác. Có những khi, người thơ đợi chờ đến khắc khoải:<br /> đợi chờ một tiếng gõ<br /> cửa buồn tôi không then<br /> đợi một người không hẹn<br /> nỗi buồn già hom hem<br /> (mười bốn ngày còn lại)<br /> Nỗi buồn bao giờ chẳng kết đôi cùng nỗi cô đơn, cô đơn vì một thân một mình cô lẻ đã<br /> đành, nhiều khi cô đơn ngay giữa chốn đông người: “một mình đứng giữa lòng không/ lòng không<br /> đứng giữa phố đông không mình” (trắng ngày), “hình như thành phố ngủ mê/ con đường nào cũng<br /> dẫn về không nhau” (lang thang). Có lúc, nỗi cô đơn bỏng rát thiêu đốt anh - một tâm hồn có lửa<br /> nhưng lại không đủ sức sưởi ấm chính mình, anh lo sợ mình sẽ “cháy cô đơn và vô nghĩa/ giữa<br /> cuộc đời” (lửa lạnh). Không phải không có những khi anh muốn trốn đời:<br /> tôi mơ làm con sóc trốn trong góc trăm năm<br /> nhìn đời qua kẽ lá<br /> sợ hãi và lặng câm<br /> . . . tôi mơ làm cây nấm trong góc tối xa xăm<br /> <br /> 62<br /> <br /> Cái tôi trữ tình trong thơ miên di<br /> <br /> đợi bàn chân không đến<br /> quên lãng vào trăm năm<br /> . . . tôi mơ làm con dốc<br /> tôi mơ làm phiến đá. . .<br /> (mảnh buồn thổ cẩm)<br /> Thơ của ta trong những năm qua không xa lạ gì với những trạng thái tinh thần như thế. Chưa<br /> bao giờ, thân phận, bi kịch cá nhân, tâm trạng bất an, hoang mang lạc lõng, nỗi cô đơn, khắc khoải,<br /> sự dằng xé, bế tắc. . . (những khoảng tối mà thơ giai đoạn trước kiêng kị) lại được phơi bày một<br /> cách thành thực đến thế. Chính những trạng thái tâm hồn này sẽ dẫn đến những suy tư triết học.<br /> Cái tôi trong thơ những năm gần đây không đơn thuần là cái tôi cảm xúc mà còn là cái tôi chiêm<br /> nghiệm, triết lí.<br /> <br /> 2.1.3. Cái tôi suy tư về bản thể<br /> Nhiều người trách thơ trẻ hôm nay thờ ơ và nông nổi, thờ ơ trước nhân sinh, nông nổi với<br /> chính mình, chỉ loanh quanh với vài ba tình cảm vụn vặt riêng tư, nhưng đâu hẳn thế. Với những<br /> người cầm bút hôm nay, cái tôi như một điểm tựa để nhìn nhận về nhân sinh trong cái “cõi nhân<br /> gian bé tí” mà đầy rẫy những sự phức tạp và nhiêu khê khó lường này. Bằng sự nhạy cảm và trải<br /> nghiệm cá nhân, con người thời nay đang loay hoay đi tìm mình và tìm kiếm các giá trị. Trong<br /> những năm gần đây, ngày càng xuất hiện nhiều cá thể biệt lập, có bản sắc riêng khó trộn lẫn. Cái<br /> tôi có thiên hướng đào sâu vào mình, cái tôi nội cảm. Một trong những suy tư thường trực của cái<br /> tôi trữ tình trong thơ miên di là nỗi băn khoăn về bản thể, khát vọng kiếm tìm bản ngã.<br /> Cũng lạ cho miên di - một người cuộc đời lắm bão táp phong ba, thân thì động mà tâm lại<br /> tĩnh như thế. “muốn đi thật chậm để nhanh đến mình” (tôi nôn ra một chính mình), phải chăng là<br /> cách của anh? Trong vòng quay hối hả của cuộc sống ồn ã, xô bồ, miên di vẫn để cho lòng mình<br /> lắng lại, để sống chậm, để suy tư. Đời sống của anh có cái sôi nổi, mãnh liệt, náo nhiệt ở bên trong.<br /> đọc miên di, có cảm tưởng, không khi nào anh yên tâm về chính mình, anh luôn băn khoăn, mải<br /> miết kiếm tìm ý nghĩa của bản thể, ý nghĩa của sự sống, Trong anh luôn là một cuộc chạy đua, một<br /> cuộc đuổi bắt để tìm hiểu cho ra cái bản lai diện mục của mình:<br /> mệt không đuổi kịp chính mình<br /> hai con mắt mở vô minh ra nhìn<br /> (thử)<br /> một hôm đóng thế vai mình<br /> cái tôi rảnh rỗi vô hình rong chơi<br /> (một hôm đóng thế vai mình)<br /> gọt tôi vừa với chỗ nằm<br /> những thừa tôi đổ tận thăm thẳm buồn<br /> (những thừa tôi)<br /> miên di vừa sống vừa suy xét về sự sống của mình, luôn muốn giải phẫu mình, tự tách mình<br /> ra để soi ngắm, phán xét: “khi ta nhắc nhở chính mình/ có thằng ta khác đứng rình đúng sai”; tâm<br /> hồn có tật ngủ ngày/ đến đêm không ngủ cứ bày bừa ra/ sáng ra ta dọn chính ta/ thiếu vài mảnh<br /> vỡ, đủ là tôi chưa” (tình khùng). Mỗi con người nhiều khi không trùng khít với chính nó. Chính sự<br /> phong phú, bí ẩn, phức tạp của nó sẽ làm nên hương sắc của đời.<br /> thân mình ướm bóng của mình<br /> tôi không vừa với cái hình dung tôi<br /> (ướm bóng)<br /> 63<br /> <br />