Cảm hứng trữ tình thế sự trong ký Hoàng phủ Ngọc Tường

CẢM HỨNG TRỮ TÌNH THẾ SỰ<br /> TRONG KÝ HOÀNG PHỦ NGỌC TƯỜNG<br /> PHAN THỊ CHÂU NGỌC<br /> Trường THCS Nguyễn Du, Đồng Tháp<br /> TÔN THẤT DỤNG<br /> Trường Đại học Sư phạm – Đại học Huế<br /> Tóm tắt: Hoàng Phủ Ngọc Tường là một trong số rất ít nhà văn viết bút ký<br /> nổi tiếng của nền văn học đương đại. Ký của Hoàng Phủ Ngọc Tường hấp<br /> dẫn người đọc bởi trí tuệ uyên bác, vốn sống phong phú và mang tính nhân<br /> văn sâu sắc. Cảm hứng trữ tình thế sự là một trong những điểm nổi bật làm<br /> nên phong cách Hoàng Phủ Ngọc Tường ở thể loại ký. Thông qua cái tôi<br /> cảm phục vẻ đẹp nhân cách và tài năng con người và cái tôi nghĩ suy về số<br /> phận của mỗi cá nhân, Hoàng Phủ Ngọc Tường đã có một cái nhìn mới mẻ<br /> về lịch sử, về chiến tranh, về số phận của cá nhân và dân tộc… qua đó tạo<br /> nên những giá trị mới, mang tính nhân văn sâu sắc. Cảm hứng trữ tình thế sự<br /> đã góp phần tạo nên phong cách tài hoa, đậm chất triết lý của một nhà văn có<br /> tâm, có tầm - Hoàng Phủ Ngọc Tường.<br /> <br /> Hoàng Phủ Ngọc Tường được đánh giá là một trong số mấy nhà văn viết ký hay nhất<br /> của văn học nước ta hiện nay (Nguyên Ngọc). Những tác phẩm mang đậm chất văn<br /> hóa, lịch sử của Hoàng Phủ Ngọc Tường có một sức sống mạnh mẽ trong lòng bạn đọc<br /> nhiều thế hệ. Sở hữu một vốn tri thức uyên bác, tỉ mẩn trong từng chi tiết, cùng với lối<br /> viết đậm chất trữ tình, Hoàng Phủ Ngọc Tường đã tạo nên một phong cách riêng trong<br /> dòng văn xuôi đương đại. Cái tôi trữ tình trong ký Hoàng Phủ Ngọc Tường biểu hiện<br /> chủ yếu trên hai phương diện: Trữ tình thiên nhiên và trữ tình thế sự. Bài viết này của<br /> chúng tôi đi vào tìm hiểu cảm hứng trữ tình thế sự qua ký Hoàng Phủ Ngọc Tường.<br /> 1. CÁI TÔI CẢM PHỤC VẺ ĐẸP NHÂN CÁCH VÀ TÀI NĂNG CON NGƯỜI<br /> Cái tôi tác giả hay còn gọi là hình tượng tác giả, theo lý thuyết thi pháp học hiện đại là<br /> “sự nhập thân của ý thức người sáng tạo trong tác phẩm nghệ thuật”. Đối với thể loại<br /> văn xuôi, đặc biệt là ký, chủ thể của lời nói nghệ thuật chính là bản thân tác giả. Do vậy,<br /> người kể chuyện trong ký thường lộ diện trực tiếp trong hình thức người kể chuyện<br /> xưng tôi: “Tôi có một thiên đường đã mất phía bên kia cửa sổ, bên kia hàng cây, và<br /> những mái nhà” (Lý chuồn chuồn). Bằng cái tôi đó, nhà văn trình bày những vấn đề liên<br /> quan trực tiếp đến đời sống thực của nhà văn – những gì mà nhà văn đã trải qua, đã<br /> thấy, đã cảm bằng đôi mắt, trái tim, bằng sự suy nghiệm của chính bản thân mình.<br /> Không thể phủ nhận hư cấu nghệ thuật trong ký song xét cho cùng, những vấn đề chứa<br /> đựng trong tác phẩm ký phải giống như một thước phim tư liệu tạo ra khoái cảm đặc<br /> biệt đối với người đọc bằng những thông tin thực sự chính xác (Một vài suy nghĩ về thể<br /> ký).<br /> Tạp chí Khoa học và Giáo dục, Trường Đại học Sư phạm Huế<br /> ISSN 1859-1612, Số 02(22)/2012: tr. 44-50<br /> <br /> CẢM HỨNG TRỮ TÌNH THẾ SỰ TRONG KÝ HOÀNG PHỦ NGỌC TƯỜNG<br /> <br /> 45<br /> <br /> Biểu hiện rõ nhất về cái tôi cảm phục vẻ đẹp nhân cách và tài năng con người của<br /> Hoàng Phủ Ngọc Tường là khi ông viết về những người anh hùng với sự nghiệp vĩ đại<br /> của họ. Trong truyền thống lịch sử và tâm thức của dân tộc, người anh hùng bao giờ<br /> cũng là những hình mẫu lý tưởng của nhân dân. Họ có thể là những con người có thật<br /> hoặc trên cơ sở có thật của lịch sử, được nhân dân kỳ ảo hóa, thiêng hóa qua lăng kính<br /> niềm tin và sự tôn vinh. Họ là những con người hộ quốc, an dân, được nhân dân tôn<br /> kính, ngưỡng mộ, và do vậy, họ bất tử trong lòng nhân dân. Hoàng Phủ Ngọc Tường<br /> “đến với các anh hùng” qua tâm thức này và góp phần làm phong phú thêm sức sống<br /> vĩnh hằng của họ. Trong Côn Sơn, Mượn đá để ngồi, Nguyễn Trãi trước những ngã ba<br /> cuộc đời Hoàng Phủ Ngọc Tường đã phát hiện ra Nguyễn Trãi là “một thiên tài định<br /> hướng” và “luôn luôn chọn đúng hướng”. Không như một số nhà viết sử hay dã sử, cố<br /> gắng tìm hiểu và lý giải cũng như cảm thông về bi kịch của dòng họ Nguyễn trong thảm<br /> án Lệ Chi Viên, Hoàng Phủ Ngọc Tường đã đến với Nguyễn Trãi bằng lòng ngưỡng<br /> mộ, khâm phục một tài năng, một nhân cách nhất quán và là một tầm cao văn hóa Việt.<br /> Ông cũng đã phát hiện ra triết lý lấy yếu địch mạnh, lấy ít thắng nhiều…, lấy chí nhân<br /> để thay cường bạo… của Nguyễn Trãi được hun đúc từ nền tảng văn hóa dân tộc. Và<br /> cuộc kháng chiến trường kỳ hơn 10 năm trời cùng nghĩa quân Lam Sơn đã chứng minh<br /> tầm chiến lược đúng đắn đó.<br /> Không chỉ cảm phục Nguyễn Trãi về góc độ tài năng, Hoàng Phủ Ngọc Tường còn mến<br /> phục vị anh hùng này qua nhân cách. Trong lối ứng xử được cho là lý tưởng của các nhà<br /> nho xưa, khi chính trường bất ổn, họ chọn con đường lui về ở ẩn để bảo toàn danh tiết<br /> của kẻ sĩ, của người quân tử. Tuy nhiên, ngay cả khi về Côn Sơn Mượn đá để ngồi,<br /> Nguyễn Trãi chưa bao giờ vô sự, thanh thản trước cuộc đời, trước vận mệnh đất nước:<br /> Lao xao chợ cá làng ngư phủ / Dắng dỏi cầm ve lầu tịch dương / Dễ có Ngu cầm đàn<br /> một tiếng / Dân giàu đủ khắp đòi phương (Bảo kính cảnh giới).<br /> Cũng có nhiều người cho rằng, nếu Nguyễn Trãi bằng lòng hơn, “hiểu quy luật” hơn…<br /> đừng quay trở lại chính trường nữa thì có lẽ đã không có thảm án Lệ Chi Viên… Chúng<br /> tôi không có ý định bàn đến tiến, thoái, xuất, xử, khôn, dại trong chính trường, chỉ muốn<br /> nói rằng, một con người kiệt xuất như Nguyễn Trãi hẳn không thể không nhận ra quy<br /> luật này… Tuy nhiên, ở ông có một thứ còn cao hơn cả danh vọng, cao hơn cả lẽ khôn<br /> dại ở đời, đó là tấm lòng lo cho dân cho nước – một tấm lòng sao khuê. Hoàng Phủ<br /> Ngọc Tường đã nhận ra điều này khi ông viết: “Nguyễn Trãi chưa bao giờ là người đạo<br /> sĩ thực sự để quên đời” cũng như khi làm quan “chưa bao giờ là một quan triều thực sự<br /> để quên dân”. Hoàng Phủ Ngọc Tường đã tinh tế và rất có lý khi nhận ra ranh giới<br /> mong manh đôi khi được ngụy trang khéo léo giữa quan (phụ mẫu chi dân) và cái gọi là<br /> “quan triều”. Nhìn lại toàn bộ quá trình, sự nghiệp của Nguyễn Trãi mới thấy được<br /> Hoàng Phủ Ngọc Tường đã tổng kết vừa khái quát, vừa tinh tế như thế nào. Từ khi<br /> Nguyễn Trãi dâng Bình Ngô sách, dùng chiến lược công tâm, cho đến triết lý Lấy yếu<br /> thắng mạnh, lấy ít địch nhiều… đều dựa vào một nguyên lý nhân nghĩa và với mục đích<br /> tối thượng là an dân. Có thể nói điểm xuất phát ban đầu là dân, điểm cuối cùng hướng<br /> đến cũng là dân. Nguyễn Trãi đã “tựa lưng vào nhân dân” để hành động, vì nhân dân mà<br /> <br /> 46<br /> <br /> PHAN THỊ CHÂU NGỌC – TÔN THẤT DỤNG<br /> <br /> chiến đấu, nghĩ đến dân quên cả mình, do vậy rất dễ hiểu là vì sao hình tượng người anh<br /> hùng này lại bất tử trong lòng nhân dân.<br /> Một hình tượng người anh hùng khác mà Hoàng Phủ Ngọc Tường ngưỡng mộ, mến<br /> phục cả đức lẫn tài là Nguyễn Huệ. Trong tác phẩm Nguyễn Huệ với chiến lược con<br /> người, tác giả nhận định: “Nguyễn Huệ không chỉ là một thiên tài quân sự mà còn là<br /> một nhà vương đạo mang cái tâm nhân đạo bao trùm cả thời đại ông”. Hoàng Phủ<br /> Ngọc Tường cảm phục trước cái tâm “làm sao xây đắp một nền đại chính để nhân dân<br /> sống có hạnh phúc” của vị anh hùng này. Chúng ta bắt gặp điểm tương đồng về cái tâm<br /> nhân nghĩa của hai vị anh hùng. Hình mẫu lý tưởng về người anh hùng được Hoàng Phủ<br /> Ngọc Tường dày công xây dựng không chỉ bằng niềm kính yêu, ngưỡng mộ mà bằng cả<br /> niềm tin về phẩm giá con người. Đó là một hình tượng nghệ thuật mang tâm thức dân<br /> tộc.<br /> Trên trang văn của Hoàng Phủ Ngọc Tường, chúng ta còn gặp lại những con người,<br /> những danh nhân mà tên tuổi của họ đã được lịch sử lưu danh trên nhiều phương diện.<br /> Đó là Cao Bá Quát, Nguyễn Công Trứ, Nguyễn Du… Tuy nhiên, Hoàng Phủ Ngọc<br /> Tường đã đến với họ bằng một cách thức khác với chính sử. Nói đúng hơn ông tiếp cận<br /> họ từ cả góc độ lịch sử và văn hóa, trong đó, nhấn mạnh đến phẩm chất tài hoa, nghệ sĩ<br /> của các nhân vật này. Nếu Nguyễn Trãi mang vẻ đẹp của thiên tài định hướng, luôn<br /> sáng ngời bởi tư tưởng nhân nghĩa thì Nguyễn Công Trứ lại là một tay chơi tài, là người<br /> mang sức cường tráng của cả một giống nòi. Viết về Nguyễn Công Trứ, Hoàng Phủ<br /> Ngọc Tường đã nhận ra có rất nhiều bản ngã thống nhất trong một con người: “Một<br /> nghị lực không lùi bước của quê hương Nghệ Tĩnh, một kẻ sĩ tiết tháo Bắc Hà, một tài<br /> hoa lịch lãm miền Kinh Bắc, một dòng tâm linh sâu thẳm miền núi Ngự sông Hương,<br /> một bản lĩnh hành động của phương Nam… và phần còn lại, một tay chơi cuồng phóng<br /> của văn hóa hiện đại” [6, tr. 234]. Rõ ràng, Hoàng Phủ Ngọc Tường đã đưa những danh<br /> nhân ấy đến gần hơn với bạn đọc qua phẩm chất nghệ sĩ của họ. Thành công này một<br /> mặt là từ tâm thế, điểm nhìn nghệ thuật của nhà văn, song mặt khác có sự hỗ trợ đắc lực<br /> của thể loại. “Thể ký cho phép phác họa những hình tượng nhân vật không hoàn chỉnh<br /> (không nhất thiết phải có số phận, tính cách, không nhất thiết phải triển khai sâu sắc,<br /> nhiều mặt), cho phép dừng lại ở những mẫu chuyện (không nhất thiết phải dựng thành<br /> cốt truyện hẳn hoi có hành động thống nhất)” [2, tr. 9]. Khi viết về Trịnh Công Sơn,<br /> Hoàng Phủ Ngọc Tường dành cho Trịnh cả một hành tinh yêu thương mà không cần<br /> nhiều lời ca tụng. Cuộc đời Sơn như một hiện hữu không có niềm vui, nhưng Trịnh mãi<br /> là người tình lãng du của nhiều thế hệ. Đời Trịnh buồn, nhưng Trịnh đã đến với đời<br /> bằng cả tấm lòng, và đúng như thế: sống trên đời sống cần có một tấm lòng… (Để gió<br /> cuốn đi, Trịnh Công Sơn).<br /> Dù không thực sự hoàn chỉnh khi tái hiện phong cách của từng nhân vật, song với điểm<br /> nhìn và cách thức “chọn mẫu” rất tinh, Hoàng Phủ Ngọc Tường đã bắc được nhịp cầu<br /> để bạn đọc đến với nhân vật của mình một cách gần gũi và trọn vẹn nhất.<br /> <br /> CẢM HỨNG TRỮ TÌNH THẾ SỰ TRONG KÝ HOÀNG PHỦ NGỌC TƯỜNG<br /> <br /> 47<br /> <br /> 2. CÁI TÔI NGHĨ SUY VỀ SỐ PHẬN CON NGƯỜI<br /> Suy ngẫm về số phận con người, về cái chết và lẽ sống hẳn không phải của riêng nhà<br /> văn nào. Tuy nhiên, với quan niệm của từng cá nhân, thông qua các hình tượng nghệ<br /> thuật, nhà văn gửi gắm thông điệp đến người đọc. Trong văn xuôi Hoàng Phủ Ngọc<br /> Tường, người đọc bắt gặp một nỗi day dứt lớn về số phận con người trong cuộc chiến,<br /> về cái chết và lẽ sống.<br /> Là một trí thức đã từng “xếp bút nghiên theo việc đao cung”, hơn ai hết, Hoàng Phủ<br /> Ngọc Tường hiểu được và hiểu rất rõ thế nào là chiến tranh. Khi ông viết về nỗi ám ảnh<br /> của cả một thế hệ thanh niên trước 1975 cũng là viết về chính mình. Chiến tranh là “một<br /> mớ khói lửa hỗn loạn, khủng khiếp và không có nghĩa lý” [5, tr. 15]. Lớp thanh niên trí<br /> thức đô thị miền Nam trước giải phóng mất phương hướng, họ sống thu mình và bế tắc.<br /> Công bằng mà nói, trong bối cảnh lịch sử lúc bấy giờ, cùng với quá trình “mưa Âu, gió<br /> Mỹ”, làn sóng triết học hiện sinh đã ảnh hưởng nhất định đến tư tưởng của một bộ phận<br /> giới trẻ lúc ấy. Sự tồn tại của mỗi cá nhân, nỗi cô đơn và ám ảnh về cái chết đã trở thành<br /> vấn đề lớn của tầng lớp thanh niên đô thị miền Nam. Hoàng Phủ Ngọc Tường đã chia sẻ<br /> một cách đồng điệu với Trịnh Công Sơn về thân phận con người, về số phận dân tộc.<br /> Đó là “nỗi ám ảnh không rời trong tâm cảm quê hương của Trịnh Công Sơn” [6, tr. 24].<br /> Đó là hình ảnh những đứa bạn cùng trang lứa chết trong điệu blue buồn của Giao (nhân<br /> vật được xem là nguyên mẫu của nhạc sĩ Trịnh Công Sơn) (Như con sông từ nguồn ra<br /> biển), là nỗi niềm của những trí thức miền Nam trước giải phóng đang vật vã trở về với<br /> dân tộc nhưng không vượt qua nổi triền dốc chênh vênh của tuổi trẻ. Họ “sống vật vờ<br /> rồi biến mất, mất tích trong cơn lốc của chiến tranh” [5, tr. 37]. Chứng kiến những cái<br /> chết của đồng đội, Hoàng Phủ Ngọc Tường suy ngẫm và hiểu hơn giá trị của sự sống:<br /> “Tôi ngồi nhớ lại tất cả nỗi trầm tư dài bên cạnh mớ hài cốt khô khốc của anh Hoàng.<br /> Trước mắt tôi, tất cả cuộc sống đầy những hùng tráng và bi thương vốn đã từng tồn tại<br /> trên mảnh đất rừng này, giờ đã bị xoá sạch dấu tích trong sự câm nín của lau lách. Như<br /> thế đấy, có những con đường không còn ai đi nữa, những năm tháng không còn ai biết<br /> nữa, và những con người chết không còn hắt bóng vào đâu nữa...” [5, tr. 553].<br /> Trong một bài trả lời phỏng vấn, Hoàng Phủ Ngọc Tường đã nói: “Chúng tôi, những<br /> thanh niên miền Nam, đều đã lựa chọn đúng con đường đi của mình - con đường đi<br /> cùng dân tộc trong thời khắc Tổ quốc lâm nguy” [3]. Trong hoàn cảnh đất nước có<br /> chiến tranh, cũng giống như bao nhiêu thanh niên Việt Nam khác, Hoàng Phủ Ngọc<br /> Tường chọn cho mình một lẽ sống là tham gia cuộc kháng chiến của dân tộc. Đó là sự<br /> dấn thân của một trí thức có trách nhiệm và có ý thức về lẽ sống trong mối quan hệ với<br /> sự sống của dân tộc. Đến với chiến tranh, với rừng già gian khó, đối diện với cái chết,<br /> sự hy sinh và cả vinh quang, tự hào… Hoàng Phủ Ngọc Tường càng có điều kiện để suy<br /> ngẫm về chiến tranh, về cuộc chiến của dân tộc mình. Trong chiến tranh, đôi lúc ranh<br /> giới giữa sự sống và cái chết thật mong manh. Đôi khi cá nhân phải lựa chọn “hoặc là<br /> chạy ngược luồng đạn” của kẻ thù để sống sót, hoặc “trụ lại trong tư thế quyết tử” [5, tr.<br /> 498]. Thế mới biết giá trị của lương tâm trong hoàn cảnh ấy lớn đến chừng nào. Đúng<br /> như Tố Hữu đã viết: Có những phút làm nên lịch sử / Có cái chết hoá thành bất tử / Có<br /> <br /> 48<br /> <br /> PHAN THỊ CHÂU NGỌC – TÔN THẤT DỤNG<br /> <br /> những lời hơn mọi bài ca … Với quan niệm “người sống sẽ bớt ngu xuẩn hơn chừng<br /> nào hắn còn biết dành chút thì giờ để tò mò về cái chết của chính hắn” [5, tr. 749],<br /> Hoàng Phủ Ngọc Tường đã xác định cho mình một thái độ “sống là để hành động,<br /> nhưng nếu tình thế không khác đi được thì cái chết trở thành hành động sống sau cùng<br /> của người anh hùng” [5, tr. 453]. Đây là một lý tưởng sống đẹp, cống hiến, tiêu biểu<br /> cho cả một thế hệ thanh niên khoác ba lô ra trận. Trong các tác phẩm ký về chiến tranh<br /> của Hoàng Phủ Ngọc Tường thể hiện rõ nhất cả hai khía cạnh cảm nhận, suy nghĩ của<br /> một người lính và của một nhà văn: “Đất nước đã hai lần gian lao in dấu trên trụ cầu<br /> hằng bao nhiêu lớp vỏ hàu nham nhở, giống như vết bùn lấm nhọc nhằn chân ngựa đá<br /> mà vua Trần đã nhìn thấy ngày đuổi giặc khỏi Thăng Long hơn 700 năm trước. Tôi<br /> cũng là người lính Việt, chân đất nón dấu, cầm lấy ngọn giáo của nhân dân, đêm nay về<br /> quì hôn lên chân ngựa đá...” (Hành lang của người và gió). Không nguôi trăn trở về lẽ<br /> sống, Hoàng Phủ Ngọc Tường hiểu “lịch sử được làm nên bởi những người đã chết”, do<br /> vậy thái độ sống là điều được tác giả nhiều lần bàn đến. Ông khát khao đi tìm kiếm ý<br /> nghĩa cuộc sống như một ý thức trách nhiệm với cuộc đời.<br /> Đi qua những rối bời và hoang mang của tuổi trẻ, những day dứt về thân phận và lẽ<br /> sống, nỗi ám ánh của cái chết và tồn tại, Hoàng Phủ Ngọc Tường nhận ra sự bơ vơ của<br /> thân phận con người trong mối quan hệ với số phận dân tộc. Ông “hiểu thấu điều này<br /> qua những giai điệu gợi nhắc người con gái mất trí nhớ, lang thang trong những cơn<br /> bão gọi tên người yêu bằng hai tiếng: Việt Nam, chia sẻ với Trịnh Công Sơn con đường<br /> tìm về cội nguồn minh triết phương Đông, níu giữ lấy cái tâm như một giải pháp cứu<br /> vãn để đối diện với chiến tranh thù hận và nỗi day dứt về thân phận con người” [1, tr.<br /> 111].<br /> Phàm là con người ở trên đời, ai cũng mong muốn có danh, đúng như Nguyễn Công Trứ<br /> từng viết: Phải có danh gì với núi sông. Cái danh ở đời cũng được Hoàng Phủ Ngọc<br /> Tường quan niệm như một lẽ sống. Nhưng hiếu danh và hư danh rất khác nhau: “Hư<br /> danh mới là cạm bẫy nguy hiểm, còn hiếu danh là một trạng thái tâm lý tích cực, thúc<br /> đẩy sự nghiệp cống hiến của một con người” [4, tr. 90]. Danh chỉ là một cái tên để lưu<br /> truyền hậu thế, là “một tòa nhà còn mãi, trong đó cư ngụ đời sống vĩnh hằng của một<br /> con người sau khi chết” [7, tr. 138]. Thật vậy, những con người đã lập danh trong các<br /> trang viết của Hoàng Phủ Ngọc Tường như các vị anh hùng lịch sử hay các nghệ sĩ<br /> Trịnh Công Sơn, Lê Bá Đảng, Ngô Kha, Bùi Giáng… đã sống và cống hiến cho cuộc<br /> đời này. Do vậy tên tuổi của họ mãi mãi cư ngụ trong ngôi nhà của tấm lòng hậu thế.<br /> Không còn bom đạn, chết chóc của chiến tranh, đất nước trở về bình yên và hồi sinh sau<br /> cơn đau đớn. Trong chiến tranh, mẹ E (Miếng trầu đỏ), mẹ Thỏa (Đêm chong đèn nhớ<br /> lại), mẹ Duyến (Đánh giặc trên hàng rào điện tử), mẹ Phạm Thị Sâm (Vành đai trong<br /> lửa)… đã hy sinh trọn vẹn một đời cho cuộc đấu tranh của dân tộc. Những chị Cầm<br /> (Miếng Trầu đỏ), chị Bình (Bản di chúc cỏ lau), chị La (Vành đai trong lửa)… đã hy<br /> sinh hạnh phúc cá nhân và tuổi thanh xuân của mình cho cuộc chiến. Và còn rất nhiều<br /> các chị, các mẹ vô danh khác đều đã làm như vậy. Tất cả họ không mong lịch sử ghi<br /> danh, họ đã hành động bằng chính tinh thần của một người con đất Việt. Song những<br /> <br />