Cảm quan thời gian trong thơ Tú Xương

CẢM QUAN THỜI GIAN TRONG THƠ TÚ XƯƠNG<br /> TRƯƠNG HOÀNG VINH<br /> Trường Đại học Tiền Giang<br /> TÔN THẤT DỤNG<br /> Trường Đại học Sư phạm - Đại học Huế<br /> Tóm tắt: Bài viết chỉ tập trung nghiên cứu vấn đề thời gian nghệ thuật trong<br /> thơ Tú Xương – một phương diện cho đến nay vẫn chưa được quan tâm thỏa<br /> đáng. Đây chính là nhân tố quan trọng góp phần bộc lộ rõ cá tính sáng tạo và<br /> phong cách độc đáo của thi nhân. Với cảm nhận thời gian tuyến tính, với cái<br /> nhìn có tính dự cảm về thời gian và lối cảm thụ thời gian mang đậm yếu tố<br /> cá nhân của một cái tôi thị dân đầy bản ngã, Tú Xương đã tạo nên “chất<br /> riêng” trong thơ mình.<br /> <br /> 1. Tú Xương xuất hiện như một hiện tượng độc đáo trong thi đàn nước ta cuối thế kỉ<br /> XIX. Thơ ông thu hút được đông đảo sự quan tâm của giới nghiên cứu, phê bình cũng<br /> như của công chúng yêu thích văn học từ trước đến nay. Các công trình nghiên cứu về<br /> thơ Tú Xương, với nhiều hướng tiếp cận khác nhau, đã cung cấp cho người đọc hôm<br /> nay một cái nhìn phong phú, lý thú về hiện tượng văn học tương đối phức tạp này. Tiếp<br /> nối các công trình của những người đi trước, chúng tôi đặt vấn đề nghiên cứu phương<br /> diện thời gian nghệ thuật trong thơ Tú Xương như một sự bổ sung cần thiết nhằm cung<br /> cấp một cái nhìn toàn diện hơn về sáng tác của ông từ góc nhìn thi pháp, hi vọng góp<br /> thêm những kiến giải mới cho thấy cá tính sáng tạo của nhà thơ cũng như phong cách<br /> nghệ thuật độc đáo của tác giả.<br /> 2. Bên cạnh quan niệm nghệ thuật về con người và không gian nghệ thuật, vấn đề thời<br /> gian nghệ thuật cũng là một phương diện trọng yếu được giới nghiên cứu đặc biệt quan<br /> tâm khi tiếp cận các hiện tượng văn học trong tính hệ thống. Tiếp cận thơ Tú Xương,<br /> chúng tôi nhận thấy, tương ứng với cái nhìn về con người, cảm nhận của nhà thơ về thế<br /> giới qua hình thức tồn tại cơ bản của nó – không gian và thời gian – thể hiện rõ cá tính<br /> sáng tạo của chủ thể. Đặc biệt, trong cách cảm thụ thời gian giữa Tú Xương so với các<br /> nhà nho trước và cùng thời, chúng tôi nhận thấy vừa có nhiều nét tương đồng (song<br /> không hoàn toàn đồng nhất), lại vừa có những nét khác biệt.<br /> 2.1. Thơ Tú Xương với những nét riêng trong cảm quan thời gian tuần hoàn và<br /> thời gian đời người ngắn ngủi<br /> Là một nhà nho, cảm quan thời gian của Tú Xương dĩ nhiên không khỏi chịu ảnh hưởng<br /> bởi lối tư duy có tính mô hình của văn học cổ trung đại, điều mà nhiều nhà nghiên cứu<br /> trong và ngoài nước đã có dịp bàn đến. Đó là cách tri giác thời gian theo tuyến tính kết<br /> hợp với cách tri giác thời gian theo chu kì, các hình thức thời gian vũ trụ bất biến, thời<br /> gian đời người ngắn ngủi… Tuy nhiên, ngay ở những mô thức chung này, ta vẫn nhận<br /> ra nét riêng trong cách cảm thụ chủ quan của từng tác giả.<br /> Tạp chí Khoa học và Giáo dục, Trường Đại học Sư phạm Huế<br /> ISSN 1859-1612, Số 02(18)/2011: tr. 49-56<br /> <br /> 50<br /> <br /> TRƯƠNG HOÀNG VINH - TÔN THẤT DỤNG<br /> <br /> Thơ Tú Xương có đề cập đến thời gian tuần hoàn: “Xuân đi, xuân lại vô cùng tận”<br /> (Đêm xuân trời mưa), thời gian đời người ngắn ngủi: “Ba mươi mốt tuổi đà bao chốc”<br /> (Gần tết than việc nhà)…; nhưng so với cảm nhận của Hồ Xuân Hương, Nguyễn Du<br /> hay Nguyễn Khuyến, quan niệm của Tú Xương lại bộc lộ rõ những nét riêng có tính khu<br /> biệt.<br /> Nữ sĩ họ Hồ dường như bộc lộ rõ vẻ ngao ngán trước cái vòng quay muôn thuở của tạo<br /> hóa khi thốt lên:“Ngán nỗi xuân đi xuân lại lại - Mảnh tình san sẻ tí con con” (Tự tình<br /> II). Ở Nguyễn Khuyến, gắn với cái nhìn thời gian tuần hoàn theo chu kỳ, ông có một số<br /> lượng phong phú sáng tác liên quan đến cảm hứng tứ thời và bước đầu bận tâm đặt câu<br /> hỏi về “cái lô gich vận hành của dòng chảy thời gian bất biến” [2, tr. 220] ấy:<br /> “Dục vấn thiên công lai phục ý?<br /> Đông phong diệc vị tiếu kha kha!<br /> (Muốn hỏi ông tạo cớ sao đã đi lại trở lại?<br /> Gió đông cũng vì thế mà cười ha ha)<br /> (Đinh Hợi Nguyên đán – I)<br /> Tú Xương cũng nhận ra cái dòng chảy lặng lẽ, đều nhịp ấy để rồi day dứt tự vấn: “Có lẽ<br /> ta đâu mắc míu vòng” (Đêm xuân trời mưa), để tỏ rõ thái độ chán ngán khi phải sống<br /> mãi trong cái tuồng luẩn quẩn đó: “Thằng bé con con đã chán cù” (Hỏi mình). Biểu<br /> hiện này cho thấy một quan niệm sống tích cực ở thi nhân. Thái độ của ông trước thực<br /> tại đã ngầm biểu lộ một sự phản kháng bên trong. Dù trong “Ngẫu hứng” ông có viết:<br /> “Sao bằng đi học làm ông phán – Tối rượu sâm banh, sáng sữa bò”, nhưng cách lập<br /> ngôn ấy cũng thật đúng như nhà thơ Tú Mỡ đã từng dí dỏm nhận xét: “Tú Xương nói<br /> dỡn vậy thôi, chứ ai chẳng biết ông đâu có thèm hạ mình làm việc cho Tây, làm bồi bếp,<br /> làm hạng “thái vô ích, sáng vác ô đi, tối vác về” để hưởng chút miếng ăn miếng uống<br /> của nô lệ” [10, tr. 35].<br /> Nếu như Nguyễn Khuyến bị ám ảnh bởi dòng thời gian sinh mệnh đời người ngắn ngủi,<br /> kèm theo hình ảnh có tính biểu tượng “mái tóc bạc” xuất hiện nhiều lần trong thơ ông<br /> thì Tú Xương, trong “Ngẫu hứng”, lại quan niệm:“Trăm năm tính đốt hẳn còn lâu!”.<br /> Có ai ngờ đằng sau thái độ có vẻ ngông hay như đang đùa cợt ấy, lại là một ý niệm có<br /> tính mục đích rõ ràng:“Sống lâu (…) để xem cuộc chuyển vần!” (Tự trào). Thực chất,<br /> cái nhìn về sự hiện diện của đời người trong kiếp sống ở Tú Xương hoàn toàn khác<br /> Nguyễn Khuyến, bởi ông nhìn thẳng vào thực tại. Sự tồn tại đối với ông bằng nghĩa ông<br /> đã sống như thế nào và làm được những gì trong thời buổi ấy, từ đó mà câu chuyện<br /> “trăm năm” - đời người trong thơ Tú Xương đã trở nên khác hẳn: “Hỏi ra quan ấy ăn<br /> lương vợ - Đem chuyện trăm năm giở lại bàn” (Làm quan tại nhà), “Một việc văn<br /> chương thôi cũng nhảm – Trăm năm thân thế có ra gì?” (Buồn thi hỏng). Nếu hai tiếng<br /> “trăm năm” trong thơ Xuân Hương là để nói đến “Cái nghĩa trăm năm chàng nhớ<br /> chửa” (Không chồng mà chửa), trong thơ Nguyễn Du là để nhắc đến “hương lửa ba<br /> sinh”, đến sự thủy chung toàn vẹn: “Trăm năm tạc một chữ đồng đến xương” (Truyện<br /> <br /> CẢM QUAN THỜI GIAN TRONG THƠ TÚ XƯƠNG<br /> <br /> 51<br /> <br /> Kiều), thì đến Tú Xương, ông lại dựa vào đó để phô bày một hiện thực khác: “Ra<br /> đường đáng giá người trinh thục - …Trăm năm trăm tuổi lại trăm chồng!” (Để vợ chơi<br /> nhăng). Từ đó, có thể hiểu, vì sao ông còn có thái độ của một người sống trong hiện tại,<br /> ý thức được thời gian ngắn ngủi chóng tàn, nhưng lại “không thương xót và cố níu kéo<br /> thực tại như Hồ Xuân Hương, cũng không tranh thủ hưởng thụ như Nguyễn Công Trứ<br /> và không “vội vàng” sống gấp như các nhà Thơ mới sau này, mà chỉ “ngoài vòng<br /> cương tỏa thảnh thơi”, ung dung tự tại nhàn dật như các nhà Nho ẩn dật” [3, tr. 181].<br /> Tất nhiên, trong thơ Tú Xương, ta vẫn thấy rõ lối sống hưởng lạc gắn với kiểu “con<br /> người trượt chuẩn” ; nhưng quan niệm về hưởng lạc giữa Tú Xương và Nguyễn Công<br /> Trứ lại rất khác nhau. Nguyễn Công Trứ từ chỗ ý thức cuộc đời ngắn ngủi đã tìm cách<br /> làm chủ thời gian và cố gắng tận hưởng nó trong hiện tại. Tinh thần hiện sinh ấy thể<br /> hiện rõ nét qua các bài “Chơi xuân kẻo hết xuân đi”, “Trong trần mấy mặt làng chơi”,<br /> “Kiếp nhân sinh”… Ở Tú Xương, một mặt, trước sự tác động của xã hội thị thành đầy<br /> cám dỗ cộng với cái nhìn đầy bất mãn trước thực tại, ông đã không khỏi chịu sự lôi kéo<br /> mà tìm đến những thú vui có lúc tưởng như quên mình, nhưng thực chất, đúng như nhà<br /> nghiên cứu Nguyễn Lộc từng nhận xét, thi nhân không nâng sự ăn chơi của mình lên<br /> thành “triết lí sống”, thành “mục đích sống”, cũng như không bao giờ tỏ ra thỏa mãn<br /> thực sự khi nói đến ăn chơi. Tâm sự của nhà nho Vị Xuyên nằm ở chỗ khác:<br /> “Bởi vì nỗi nước nên ra sức<br /> Bao quản phong trần mảnh áo đơn”<br /> (Vịnh tát nước)<br /> Nhưng:<br /> “Hỏi người chỉ thấy non xanh ngắt<br /> Đợi nước càng thêm tóc bạc phơ”<br /> (Lạc đường)<br /> Vì vậy, sẽ là một thiếu sót lớn nếu không thấy được tấn bi kịch trong bề sâu con người<br /> hưởng lạc ấy. Trong một Tú Xương “Cao lâu thường ăn quỵt – Thổ đĩ lại chơi lường”,<br /> còn ẩn kín một con người khác: con người với một nỗi lòng đau đáu về vận nước<br /> thường trực mỗi lúc đêm về.<br /> 2.2. “Đêm” – biểu tượng không - thời gian tâm trạng trong thơ Tú Xương<br /> Hồ Giang Long trong “Thi pháp thơ Tú Xương” đã có đề cập đến “không gian đêm tối”<br /> như một hình thức không gian đời tư, đồng thời như một ẩn dụ trong thơ Tú<br /> Xương:“Hình ảnh bóng đêm trong thơ ông làm ta liên tưởng đến xã hội bế tắc không<br /> lối thoát lúc bấy giờ” [4, tr. 86]. Song, chúng tôi nhận thấy rằng, hình tượng “đêm”<br /> trong thơ Tú Xương không chỉ gắn với ý niệm không gian, mà nó còn mang trong mình<br /> những giá trị, ý nghĩa thời gian thẩm mỹ. Vì vậy, một cách hợp lí hơn có thể gọi “đêm”<br /> trong thơ Tú Xương là một biểu tượng không – thời gian.<br /> <br /> 52<br /> <br /> TRƯƠNG HOÀNG VINH - TÔN THẤT DỤNG<br /> <br /> Thực chất, hai phạm trù thời gian và không gian vốn có mối quan hệ, nhất là trong sáng<br /> tạo văn học nghệ thuật [1]. Không phải lúc nào cũng có thể tách bạch rõ ràng giới hạn<br /> giữa không gian và thời gian trong các sáng tác, đặc biệt là sáng tác của các nhà thơ thời<br /> trung đại. Chẳng hạn, ở Nguyễn Khuyến, “ý thức đi tìm thời gian đã mất” – thời gian<br /> quá khứ - trong thơ ông thể hiện qua những phế tích bia, chùa, đền miếu, tức thời gian<br /> đặc trưng này gắn với một không gian đặc trưng mang rõ tính quan niệm của Nguyễn<br /> Khuyến” [2, tr. 202]. Hay trường hợp “đêm” trong thơ Tú Xương cũng là một thí dụ<br /> điển hình. “Đêm” xuất hiện như một ý tượng trong cảm hứng sáng tạo của thi nhân:<br /> “Đêm nảo đêm nao tớ cũng buồn”. Ở các bài như “Đêm buồn”, “Dạ hoài”... ta còn thấy<br /> rõ xúc cảm của thi nhân mã hóa vào “đêm”. “Đêm” trong thơ Tú Xương, vì vậy, nghiễm<br /> nhiên trở thành một tín hiệu thẩm mỹ độc đáo chờ người đọc giải mã.<br /> Thường trong cảm thức dân gian, “đêm” hay gợi nỗi nhớ: “Đêm nằm lăn trở thở than –<br /> Nửa đêm nhớ bậu hai hàng lụy sa”, hoặc nỗi sầu buồn, tương tư: “Đêm nằm tơ tưởng<br /> tưởng tơ – Chiêm bao thấy bậu, dậy rờ chiếu không”. Trong thơ cổ, “đêm dài” lại trở<br /> thành một biểu tượng mang tính ước lệ, tượng trưng. Đó là “Đêm trường dạ tối tăm trời<br /> đất” trong thơ Nguyễn Du, là “Đêm dài” ngụ chỉ tình hình đen tối của xã hội trong thơ<br /> Từ Diễn Đồng:“Đêm sao đêm mãi tối mò mò - Đêm đến bao giờ mới sáng cho”…<br /> Nhưng đến “đêm” trong thơ Tú Xương thì nó không còn là không – thời gian vật lí như<br /> trong thơ ca dân gian, cũng không còn là không gian, thời gian có tính ước lệ sáo mòn<br /> trong thơ cổ. “Đêm” trong thơ Tú Xương đã gắn chặt với hiện thực tâm lí, đó là những<br /> “Đêm buồn”, là “tâm sự năm canh một ngọn đèn” gắn với “Dạ hoài”… bộc lộ rõ nét<br /> tâm trạng của chủ thể cảm thụ, thể hiện một nét khác lạ trong cảm nhận về thời gian của<br /> Tú Xương – nghiêng sang phạm trù của kiểu tư duy thơ hiện đại, mà sau này ta còn gặp<br /> lại phổ biến trong Thơ mới. Chẳng hạn, ở “Buồn đêm mưa” của Huy Cận:<br /> “Đêm mưa làm nhớ không gian<br /> Lòng run thêm lạnh nỗi hàn bao la<br /> Tai nương giọt nước mái nhà<br /> Nghe trời nằng nặng, nghe ta buồn buồn”<br /> Thực chất nỗi buồn từ trong thơ Nguyễn Khuyến, Tú Xương, cho đến cả Thơ mới đều<br /> có chung một nguyên nhân, xuất phát từ tâm thế của người dân trong thời đại mất nước.<br /> Tất nhiên, thái độ và biểu hiện gắn với quan niệm của từng cá nhân có khác nhau. Ta<br /> bắt gặp một Nguyễn Khuyến sầu não, tuyệt vọng trong đau khổ vì bất lực và bế tắc; một<br /> Tú Xương thân xác “nằm ở phía tối nhưng hồn thi nhân lại thuộc về nguồn sáng” [4, tr.<br /> 87], luôn luôn chờ đợi một điều gì đó còn chưa đến ở tương lai; các thi sĩ Thơ mới thì<br /> lẩn trốn thực tại và tìm vào mộng như một sự phản ứng trước thời thế khi họ còn chưa<br /> bắt gặp ánh sáng lí tưởng cách mạng. Nhưng đằng sau tất cả vẫn là những cõi lòng đau<br /> đáu thiết tha hướng về đất nước. Cái buồn “không hiểu vì sao tôi buồn” của thi nhân<br /> tiền chiến hay nỗi u hoài miên viễn “đêm nảo đêm nao tớ cũng buồn” trong thơ Tú<br /> Xương, vì vậy, hoàn toàn có thể hiểu và giải thích được.<br /> <br /> CẢM QUAN THỜI GIAN TRONG THƠ TÚ XƯƠNG<br /> <br /> 53<br /> <br /> 2.3. Thơ Tú Xương với cảm quan thời gian thực tại<br /> Nhìn vào thực tại mà chán chường, tuyệt vọng, Nguyễn Khuyến tìm về quá khứ. Thơ ông,<br /> vì thế, như luôn chìm trong mạch cảm hứng “hoài cổ”, “hồi cố”, “hồi thủ”, “ngoảnh lại”,<br /> “nhìn lại”… Ngược lại, trong thơ Tú Xương, thời gian quá khứ không được tác giả nhắc<br /> đến nhiều. Thảng hoặc trong các sáng tác của ông có đề cập đến hoài cổ hay những năm<br /> xưa, thuở trước, ngày xưa, ngày trước… nhưng không phải nhà thơ tìm về quá khứ để vin<br /> vào nó và sống trong đó như Nguyễn Khuyến, mà tất cả dường như chỉ để trình bày một ý<br /> niệm riêng của thi nhân về thực tại: “Biết thân thuở trước đi làm quách – Chẳng kí, không<br /> thông, cũng cậu bồi!” (Than nghèo), “Ông bà ngày trước có gì đâu - Chú thiếm ngày nay<br /> đã lại giàu” (Mừng chú làm nhà). Phải chăng do vậy mà khi giải mã bài thơ Sông lấp,<br /> Trần Đình Sử đã nhận định: “Ông hoài cổ trước một di tích sinh hoạt như sông Lấp, tức<br /> sông Vị Hoàng để cảm sự biến đổi hơn là nhớ tiếc” [6, tr. 224]?<br /> Dễ nhận thấy nhất trong thơ Tú Xương vẫn là thời gian thực tại gắn với những biến cố,<br /> sự kiện cụ thể, có thể tạm gọi là “thời gian sự kiện”, và tương ứng với nó là “không<br /> gian thế sự” hay “không gian trần tục”. Thường gặp trong thơ ông là những cụm từ xác<br /> định thời gian cụ thể như “ngày nay”, “khoa này”, “năm này”, “năm nay”, “lâu nay”,<br /> “buổi bạc tình”, “đầu năm”, “ba ngày tết”… hay có khi thời gian còn được tác giả xác<br /> định rõ ở ngay tựa đề bài thơ : “Năm mới chúc nhau”, “Hỏng khoa Canh Tý”, “Lụt<br /> Bính Ngọ”, “Ngày xuân của làng thơ”, “Gần Tết than việc nhà”, “Mồng 2 Tết viếng cô<br /> Kí”, “Xuân”,… Và ứng với từng thời điểm ấy thường là những sự kiện nổi bật mang<br /> tính “có vấn đề”. Chẳng hạn như “khoa thi này” với sự kiện Bác cử Nhu - một nhà bán<br /> thuốc - được cử làm chủ kì sơ khảo trường Nam khoa Canh Tý:<br /> “Sơ khảo khoa này bác cử Nhu<br /> Thật là vừa dốt lại vừa ngu<br /> Văn chương nào phải là đơn thuốc<br /> Chớ có khuyên xằng chết bỏ bu”<br /> (Bác cử Nhu)<br /> Hoặc là một sự thật về “đạo học” của “ngày nay”:<br /> “Đạo học ngày nay đã chán rồi<br /> Mười người đi học chín người thôi<br /> Cô hàng bán sách lim dim ngủ<br /> Thầy khóa tư lương nhấp nhỏm ngồi<br /> Sĩ khí rụt rè gà phải cáo<br /> Văn trường liều lĩnh đấm ăn xôi…”<br /> (Than đạo học)<br /> <br />