Cảm quan và cách hành xử về thời gian trong thơ hát nói Nguyễn Công Trứ

CẢM QUAN VÀ CÁCH HÀNH XỬ VỀ THỜI GIAN<br /> TRONG THƠ HÁT NÓI NGUYỄN CÔNG TRỨ<br /> TRẦN THỊ THANH NHỊ<br /> Trường Đại học sư phạm – Đại học Huế<br /> Tóm tắt: Nguyễn Công Trứ là một tác giả có vai trò đặc biệt trong văn học<br /> Việt Nam. Sự xuất hiện của ông đã góp phần hoàn thiện và làm phát triển lên<br /> đến đỉnh cao thể loại hát nói. Trong thơ văn cổ điển, hiếm có tác giả nào có<br /> nỗi niềm ám ảnh khôn nguôi về thời gian như Nguyễn Công Trứ. Thơ hát<br /> nói của ông thể hiện sự cảm nhận về thời gian vũ trụ tuần hoàn và sự tự ý<br /> thức về thời gian hữu hạn kiếp người. Lập công danh, vui chơi, hưởng lạc,<br /> sống hết mình, sáng tạo nghệ thuật là những giải pháp, cách hành xử ông đề<br /> xuất cho con người trong dòng thời gian tuôn chảy. Cuộc đời ông như là một<br /> minh chứng cho sự làm chủ cao độ về thời gian để đạt được những kết quả<br /> cao nhất không chỉ trong công danh, sự nghiệp mà cả trong sáng tạo nghệ<br /> thuật, lưu danh thiên cổ.<br /> <br /> Thời gian nghệ thuật là một phần cấu tạo nên tác phẩm nghệ thuật. Thông qua cảm nhận<br /> và cách xây dựng thời gian của tác giả trong tác phẩm, người đọc có thể một phần hiểu<br /> được những thông điệp nghệ thuật tác giả muốn chuyển tải “thể hiện sự cảm thụ độc<br /> đáo của tác giả về phương thức tồn tại độc đáo của con người trong thế giới” [2, tr.<br /> 323]. Nguyễn Công Trứ là một tác giả có vai trò đặc biệt trong văn học Việt Nam. Sự<br /> xuất hiện của ông đã góp phần hoàn thiện và làm phát triển đến đỉnh cao thể loại hát<br /> nói. Trong địa hạt này hồn thơ ông như cánh diều được bay lượn trong bầu trời xanh<br /> khoáng đạt, tự do. Khác với các thể loại thơ trung đại khác thường nhằm chở đạo, hát<br /> nói là thứ văn chương được viết ra nhằm nhu cầu giải trí, nó thường hướng đến những<br /> giá trị nhân sinh, hưởng thụ, đời thường. Trong thơ văn cổ điển, hiếm có tác giả nào có<br /> nỗi niềm ám ảnh khôn nguôi về thời gian như Nguyễn Công Trứ. Có lẽ chính sự ý thức<br /> sắc nhọn về thời gian mà ông đã có một sự nghiệp lẫy lừng không chỉ trong chính trị mà<br /> cả trong nghệ thuật như một cách lưu danh với đời. Chính vì thế mà hôm nay chúng ta<br /> được biết đến ông - Nguyễn Công Trứ - “Ông hoàng thơ hát nói” (chữ dùng của<br /> Nguyễn Viết Ngoạn).<br /> 1. SỰ TUẦN HOÀN CỦA THỜI GIAN VŨ TRỤ<br /> Thơ hát nói Nguyễn Công Trứ mang cảm thức chung về thời gian trong thơ ca trung đại<br /> như là sự đề cao vị trí chủ đạo của thời gian thiên nhiên vũ trụ bất biến tĩnh tại. Trong<br /> cảm nhận con người, thời gian vũ trụ kéo dài không có kết thúc: Qua ngày mai lại có<br /> ngày mai / Khen ai khéo khéo lo dài (Thú say sưa) *; Còn xuân mai lại còn hoa (Thú<br /> rượu thơ). Vũ trụ tuần hoàn theo chu kì xuân sinh hạ trưởng thu liễm đông tàng, khi<br /> mùa đông rét mướt trôi qua, vũ trụ mở ra một vòng quay, chu kì mới, con người như<br /> *<br /> <br /> Những dẫn chứng thơ hát nói Nguyễn Công Trứ được trích dẫn ở bài này đều nằm trong tài liệu: Đỗ<br /> Bằng Đoàn, Đỗ Trọng Huề (1994), Việt Nam Ca trù biên khảo, NXB Thành phố Hồ Chí Minh.<br /> Tạp chí Khoa học và Giáo dục, Trường Đại học Sư phạm Huế<br /> ISSN 1859-1612, Số 04(20)/2011: tr. 67-76<br /> <br /> 68<br /> <br /> TRẦN THỊ THANH NHỊ<br /> <br /> hòa vào nhịp quay của vũ trụ để tận hưởng niềm vui và sức sống mới: Thảnh thơi thủa<br /> đông qua xuân đến / Ngấn hàn băng từng phiến tan không / Cỏ hoa đua muôn tía nghìn<br /> hồng (Ngày xuân). Trong cái nhìn về thời gian, mùa đông của tác giả đượm màu sắc<br /> triết học: Điểm điểm trong chừng lĩnh sấu / Phút tin xuân đã hé đầu cành / Đành hay<br /> âm cực dương sinh (Vịnh mùa đông). Nhà thơ nhìn mùa đông ẩn tàng trong sự vận<br /> động ngấm ngầm âm cực dương sinh.<br /> Trong cảm quan về thời gian vũ trụ, con người cảm nhận thời gian ấy một đi không trở<br /> lại, chỉ như mũi tên một chiều bay vút về phía trước “thệ giá như tư phù, bất xá trú dạ”<br /> (Khổng Tử) (Dịch nghĩa: cứ chảy mãi vậy thôi, bất kể ngày đêm) khiến cho con người<br /> hiện tại hoài cổ, ngưỡng vọng về quá khứ và tiếc nuối những giá trị xưa nay không còn.<br /> Quá khứ ấy có thể là một thời đại, chế độ cũ còn trong hồi ức, còn lưu lại một chút vết<br /> dấu trong hiện tại: Hoa thảo kỷ kinh xuân đại tạ / Giang sơn trầm tiếu cổ hưng vương /<br /> Tranh thiên nhiên riêng một bức tang thương /…Đã mấy độ sao dời vật đổi / Nào vương<br /> cung đế miếu đâu nào (Trường An hoài cổ) (Dịch nghĩa: Cỏ hoa tàn tạ đã trải bao<br /> nhiêu xuân / Giang sơn cười thầm cuộc hưng vong xưa). Nhìn vào dòng chảy của thời<br /> gian và những biến chuyển thăng trầm của cuộc đời không thể tránh cảm giác đau lòng,<br /> nuối tiếc: Bóng quang âm nào đã mấy mươi / Mà non nước xui nên lòng cảm kích (Vịnh<br /> hậu Xích Bích). Cũng có khi đó là sự nuối tiếc về cái đẹp không còn hiện diện trong<br /> hiện tại: Hương tiêu Nam quốc mĩ nhân tận / Oán nhập đông phong phương thảo đa<br /> (Tây Hồ hoài cổ) (Dịch nghĩa: Hương tàn người đẹp phương nam hết/ Buồn thấy gió<br /> đông thổi vào cỏ thơm nhiều).<br /> Khi con người đặt mình trong dòng chảy thời gian hiện tại, thường có sự ngưỡng vọng<br /> về quá khứ người xưa trong sự so sánh, đối chiếu: Ngã kim nhật tọa tại chi địa / Cổ<br /> nhân tằng tiên ngã tọa chi / Nghìn muôn năm âu cũng thế ni / Ai hay hát mà ai hay nghe<br /> hát (Ngày tháng thanh nhàn). Chỗ mà hôm nay người hiện tại đang ngồi thì người xưa<br /> cũng đã ngồi ở đó. Không biết lúc đó người xưa kia có nghĩ đến người xưa của người<br /> xưa và có nghĩ đến người sẽ ngồi trong tương lai không? Khoảnh khắc như vậy đã tạo<br /> nên một sự kết dính thời gian về quá khứ đến hiện tại và tương lai.<br /> Thời gian ấy cũng là thời gian tuần hoàn bốn mùa lặp đi lặp lại theo chu kì, chảy trôi<br /> một cách thờ ơ, điềm nhiên với sự ngắn ngủi, giới hạn của thời gian con người. Con<br /> người đau khổ khi được ý thức trước thực tế tuổi tác, thọ yểu và sự bất lực của mình.<br /> Thơ ca phần lớn nói đến cái hữu hạn, cái đớn đau, cái nhỏ bé của kiếp người. Phạm trù<br /> thời gian chỉ được xác nhận trong các khoảng cách lớn: kim - cổ, xưa – nay, các khoảng<br /> cách nghìn năm, vạn năm dài rộng tồn tại mãi mãi đối lập với cái khoảnh khắc trăm<br /> năm, hạn hẹp của thời gian con người. Vì thế, thoắt xuất hiện, hiện diện trong dòng thời<br /> gian vô tận, con người bé nhỏ ước ao được ghi một dấu ấn nào đó của mình, găm lại vào<br /> dòng tuôn chảy thời gian. Một trong những khao khát con người vũ trụ muốn là tạo nên<br /> một sự đối sánh với tiền nhân, lại vừa để lại tiếng thơm cho hậu nhân bằng danh tiếng:<br /> Túi kinh luân từ trước đến nghìn sau / Hơn nhau một tiếng công hầu (Trên vì nước<br /> dưới vì nhà), bằng tấm lòng son: Nhân sinh tự cổ thùy vô tử / Lưu thủ đan tâm chiếu<br /> hãn thanh (Chí nam nhi) nhưng cũng có khi lời hẹn ấy không mang giá trị vì hẹn thì dù<br /> <br /> CẢM QUAN VÀ CÁCH HÀNH XỬ VỀ THỜI GIAN TRONG THƠ HÁT NÓI...<br /> <br /> 69<br /> <br /> sao cũng không chắc thực hiện được vì thế, con người chỉ biết đốt hết mình cho khoảnh<br /> khắc hiện tại: Ba vạn sáu nghìn ngày thấm thoắt / Từ trắng răng đến thủa bạc đầu...<br /> Nay phút chốc kim rồi lại cổ / Có hẹn gì sau chẳng bằng nay (Kiếp nhân sinh).<br /> Gắn với thời gian vũ trụ ta thường thấy xuất hiện cặp đôi của những biểu tượng ứng chiếu<br /> với thời gian như hoa, lá, cỏ, cây, chim báo sự tuần hoàn của đất trời. Những biểu tượng<br /> mây, núi và nước là những hình ảnh hay đi với nhau thường được dùng biểu tượng cho sự<br /> vĩnh hằng tự tại của vạn vật. Nó vận động theo quy luật nào đó, nhưng là vô tâm, vô ý.<br /> Nước muôn đời vẫn chảy mãi về đông và ngàn xa mây trắng vẫn lửng lơ trên núi xanh<br /> như ngàn xưa, mặc cho sự nổi trôi của con người, cho bao thăng trầm của thế sự. Con<br /> người cố gắng hòa nhập mình vào thiên nhiên vũ trụ chính là muốn dựa cái hồn đầy xao<br /> động, xôn xao đầy dục vọng, lợi danh để tìm kiếm sự tĩnh lặng, an nhiên của thiên nhiên<br /> mây núi: Gió trăng chứa một thuyền đầy / Của kho vô tận biết ngày nào vơi / …Trăng<br /> chênh chếch đầu non mới ló / Thuyền một lá xông ngang ghềnh bạch lộ / Buông chèo hoa<br /> len lỏi giữa sơn cương /…Đành hay đất trời dành cho / Hai kho phong nguyệt nghìn thu<br /> hãy còn / Còn trời còn nước còn non (Vịnh tiền Xích Bích).<br /> 2. TÍNH NGẮN NGỦI, PHÙ DU CỦA THỜI GIAN KIẾP NGƯỜI<br /> Với những con người có ý thức sâu sắc về cuộc sống thì thời gian là một niềm khắc<br /> khoải: Trăm năm là ngắn một ngày dài ghê (Tản Đà), Ngày vui ngắn chẳng tày gang<br /> (Nguyễn Du), Đốt đuốc chơi đêm kẻo tiếc xuân (Nguyễn Trãi)… Nguyễn Công Trứ là<br /> một trong những nhà thơ có nỗi ám ảnh lớn về thời gian. Nguyễn Công Trứ dùng nhiều<br /> hình tượng để ví về thời gian nhưng đặc biệt nhất là dòng nước: Hoa khai xuân hề diệp<br /> lạc thâu / Ngày tháng đi dòng nước chảy mau / Lần lữa mãi cũng bạc đầu tráng sĩ<br /> (Chơi xuân kẻo hết xuân đi). Tác giả đã lấy cái trôi chảy hữu hình của dòng nước để<br /> miêu tả sự chảy trôi vô hình của thời gian. Một mặt, dòng nước thời gian ấy đem đến sự<br /> sống, vẻ tốt tươi của hoa thắm Hoa khai xuân hề nhưng mặt khác, sự chảy trôi ấy lại lấy<br /> đi sự sống, tuổi trẻ, mang đến sự tàn phai rơi rụng, già nua, lá vàng khi thu đến (diệp lạc<br /> thâu) và con người già đi theo năm tháng (bạc đầu tráng sĩ).<br /> Trong sự thức nhận của tác giả về thời gian con người trong sự đối sánh với vũ trụ thì<br /> thời gian con người thật ngắn ngủi, hữu hạn, mong manh. Trong dòng chảy vô cùng vô<br /> tận của vũ trụ thì con người thật bé nhỏ chỉ là một con ếch nhảy vào vang tiếng nước<br /> xao (Ao cũ / Con ếch nhảy vào / Vang tiếng nước xao – Thơ Haiku). Con người đến với<br /> cõi đời này như một người khách ở trọ trần gian: Cõi trần thế nhân sinh là khách cả /<br /> Nợ phong lưu kẻ giả có người vay (Nợ phong lưu), kiếp nhân sinh ngắn ngủi và mong<br /> manh, dễ tan biến nhường bao: Ôi nhân sinh là thế ấy / Như bóng đèn, như mây nổi,<br /> như gió thổi, như chiêm bao / Ba mươi năm hưởng thụ biết chừng nào / Vừa tỉnh giấc<br /> nồi kê vừa chín (Chơi là lãi). Cảm thức về đời như một giấc chiêm bao đưa lại một cái<br /> nhìn đượm màu chua chát. Giấc chiêm bao kia không chỉ có ngắn ngủi (ngắn tựa chiêm<br /> bao) mà còn có tính phi thực, dường như những gì con người tranh đấu, sống trên cõi<br /> đời này đều vô nghĩa.<br /> <br /> 70<br /> <br /> TRẦN THỊ THANH NHỊ<br /> <br /> Trong tâm tưởng nhà thơ, thời gian quý giá biết bao nhiêu, nhất là khoảng thời gian tuổi<br /> trẻ thì càng quý hơn, dẫu là vàng cũng khó mua, khó đổi. Ta bắt gặp trong nhiều bài thơ<br /> hát nói, Nguyễn Công Trứ nói về mùa xuân, tuổi trẻ, tình yêu như là những khoảnh<br /> khắc thời gian đẹp nhất. Mùa xuân là mùa khởi đầu cũng là mùa đẹp nhất, giàu sức sống<br /> nhất trong năm, là thời gian của vũ trụ nhưng được tác giả mượn để chỉ thời gian xuân<br /> sắc, căng nồng sức sống của con người. Nguyễn Công Trứ hay nói đến “chơi xuân kẻo<br /> hết xuân đi” không chỉ gặp cái tâm trạng tiếc xuân phải cầm đuốc chơi đêm như Nguyễn<br /> Trãi mà là một nghĩa bóng đầy ẩn dụ về sự tận hưởng lúc còn đang xuân thì, tuổi trẻ,<br /> mặt khác cũng có thể hiểu là chơi lúc mọi thứ đang còn xuân.<br /> Tuổi trẻ là mùa xuân của con người (đây là giai đoạn đã qua niên thiếu còn non nớt<br /> cũng chưa đến thời già nua, khô cạn) mà bước vào thời kì trưởng thành, sung mãn, căng<br /> tràn: Trẻ ngây thơ, già tuổi tác tính mà chi / Giữa trần gian quang cảnh bấy nhiêu thì<br /> (Thú nguyệt hoa). Nhưng tuổi trẻ con người lại dễ dàng qua mau: Bóng quang âm thấm<br /> thoát vụt qua / Kiếp phù sinh chừng một giấc Nam Kha /…Hảo tiết hoan ngu đà dễ mấy<br /> / Trăm năm nhân cảnh là nhường ấy / Một khắc xuân tiêu đáng mấy chăng (Chữ nhàn).<br /> Những ngày tháng tươi đẹp dễ có được mấy. Chính cái áp lực vì sự giới hạn ấy mà tác<br /> giả khuyến khích con người sống ở đời: Năng đắc kỉ thời khai khẩu tiếu / Cơ chu hoàn<br /> phụ thủ quang âm / Nợ phong lưu như rứa lãi rồi / Nghìn vàng chuốc lấy trận cười<br /> (Thú nguyệt hoa). Khi nào vui được, cười được cảm nhận được hạnh phúc hãy biết mở<br /> lòng, mỉm cười đón nhận, đừng chần chừ, đắn đo suy tính khi ngày tháng chảy trôi. Tác<br /> giả nhiều lần nhắc đến cụm từ chỉ thời gian tuổi trẻ như “độ thiếu niên”: Mặt tài tình<br /> đương độ thiếu niên (Chơi xuân kẻo hết xuân đi), “thì”: Cuộc cầm thi phó mặc đương<br /> thì (Chơi xuân kẻo hết xuân đi). Độ trẻ trung ấy các giác quan con người tinh tế, nhạy<br /> cảm để có thể tận hưởng, cảm nhận đến tận độ những niềm vui và trải nghiệm của đời:<br /> Sống toàn tim, toàn trí, sống toàn hồn / Sống toàn thân và thức nhọn giác quan (Xuân<br /> Diệu). Một trong những xúc cảm được nhà thơ nhắc đến nhiều là “hành lạc”. Đó có thể<br /> là cầm kì thi tửu: Cầm, kì, thi, tửu khách /…Thơ một túi gieo vần thơ Đỗ Lí / Rượu lưng<br /> bầu rót chén Lưu Linh / Đàn Bá Nha gảy khúc tính tang tình / Cờ Đế Thích đi về xe<br /> pháo mã (Còn nhiều hưởng thụ), có khi là sự trải nghiệm về xúc giác, nhục thể: E đến<br /> khi hoa rữa trăng tàn / Xuân nhất khắc, dễ nghìn vàng khôn đổi chác / Tế suy vật lí tu<br /> hành lạc / Hà dụng phú danh bạn thử nhân /…Cuộc hành lạc bao nhiêu là lãi bấy (Chơi<br /> xuân kẻo hết xuân đi). Với tác giả thì Ba vạn sáu nghìn ngày thấm thoắt (Kiếp nhân<br /> sinh); ông trời thật “keo kiệt”: Đã sinh người lại hẹn lấy năm /…Hạn lấy tuổi để mà<br /> chơi lấy (Chơi xuân kẻo hết xuân đi) nhưng trong hơn ba vạn ngày ấy, không phải con<br /> người được hưởng trọn vẹn hết mà còn phải trừ hao ra của “trẻ ngây thơ”, “già tuổi<br /> tác”, “khi bệnh tật”, “lúc u sầu” để mà chắt lọc, cô đặc lại những giây phút đẹp đẽ nhất<br /> của “hảo tiết hoan ngu”, của khoảnh khắc xuân đáng giá nghìn vàng.<br /> Trong sự cảm nhận về thời gian con người, có một khoảng thời gian đáng được lưu tâm<br /> là sự tồn tại của cái đẹp ở trên đời. Nhất là cái đẹp ấy đang ở giai đoạn, thời kì đương ấp<br /> ủ, phong nhụy của “Hoa xuân nọ còn phong nộn nhị / Nguyệt thu kia chưa hé hàn<br /> quang / Hồng lâu còn khóa then sương / Thâm khuê còn rấm mùi hương khuynh thành”<br /> (Cung oán ngâm khúc – Nguyễn Gia Thiều), Nguyễn Công Trứ trân trọng, đề cao cái<br /> <br /> CẢM QUAN VÀ CÁCH HÀNH XỬ VỀ THỜI GIAN TRONG THƠ HÁT NÓI...<br /> <br /> 71<br /> <br /> khoảnh khắc ấy: Khi chưa xuân khép nép đứng bên tường/ Còn phong nhị đợi Đông<br /> Hoàng về cáng đáng (Yêu hoa). Khoảnh khắc ấy cũng là lúc con người còn xuân thì, là<br /> sự tồn tại của sắc đẹp, cái đẹp của hồng nhan trên đời. Trong sự vận động của thời gian,<br /> hoa, lá, nhan sắc, tuổi trẻ, xuân thì đều chảy trôi, nhà thơ muốn níu lại những gì đẹp<br /> nhất: Xin cho trời đất lâu dài / Hồng nhan phải giống ở đời mãi du (Lời tiểu thiếp tự<br /> tình). Có sự tương đồng trong cảm thức của Nguyễn Công Trứ và Nguyễn Du: Hồng<br /> nhan tự cổ như danh tướng / Bất khẳng nhân gian kiến bạch đầu. Cái chết và sự già nua<br /> luôn theo đuổi từ phía sau: Lão trục thiếu lai ung bất phóng / Nhục tùy vinh hậu định tu<br /> quân / Lò âm dương san sẻ bình phân / Con Tạo hóa cầm quân nhiệm nhặt / Mới đó<br /> đỉnh mấy còn ngăn ngắt / Phút đâu mái tuyết đã phau phau (Cái già theo đuổi). Hồng<br /> nhan, nhan sắc không thể dài lâu ở đời, chính vì thế nó càng quý giá và đáng trân trọng<br /> hơn. Cái đẹp thường gắn với nỗi buồn là một cảm thức chung của nhân loại.<br /> Trong cuộc đời mỗi người, tình yêu là một trong những trạng thái đem lại nhiều khoảnh<br /> khắc đầy xúc cảm. Quý giá và đáng trân trọng biết bao những khoảnh khắc quý giá của<br /> sự hội ngộ của những cặp lứa xứng đôi, là những thanh âm, màu sắc có sự tương hợp<br /> của đời: Trai anh hùng gặp gái thuyền quyên / Trong nhất kiến tình duyên như đã<br /> /…Duyên chỉ thắm bỗng dần dần đưa lại / Dẫu nghìn dặm Băng sơn Quế hải / Đã tình<br /> duyên xe lại cũng nên gần (Duyên gặp gỡ). Điều này càng dễ xảy ra với những kẻ là<br /> “giống đa tình”: Đa tình là nợ / Mắc míu vào đố gỡ cho ra (Chữ tình). Tình yêu biến<br /> con người thành kẻ si và ngốc nghếch: “Càng tài tình càng ngốc càng si / Chữ tình là<br /> chữ chi chi” (Chữ tình).<br /> 3. CÁCH HÀNH XỬ VỚI QUỸ THỜI GIAN HẠN HẸP<br /> Khi Nguyễn Công Trứ nói về sự ngắn ngủi của thời gian con người cũng là một cách<br /> để ông đánh thức sự tự ý của mình và người khác về thực tế: Lão trục thiếu lai ưng bất<br /> phóng / Mới đó đỉnh mây còn ngăn ngắt / Phút đâu mái tuyết đã phau phau” (Cán cân<br /> tạo hóa). Con người không thể vượt ra ngoài trong không gian và thời gian, nó không<br /> thể vượt ra ngoài quy luật của sự tồn tại. Tính phù sinh ấy làm con người xót xa, bẽ<br /> bàng, đau khổ nhưng không thể vì thế mà chối bỏ, phủ nhận cuộc đời này mà càng phải<br /> tìm ra một lối sống hạnh phúc, vui vẻ.<br /> Tác giả nhắc đến thời gian một cách chính xác, chi tiết như ngày xuân chín chục, ba vạn<br /> sáu nghìn ngày… như nhắc nhủ con người về sự tồn tại tối đa trên cõi đời và từ đó có<br /> cách sắp xếp, ứng xử với quỹ thời gian, làm chủ nó và biết khai thác triệt để những tiềm<br /> năng bản thân. Trong thơ hát nói của ông thường xuất hiện những lời quyết tâm, hẹn ước<br /> trong tương lai với giang sơn về một sự nghiệp rực rỡ, đầy đóng góp: Quyết tang bồng<br /> cho phỉ chí trượng phu / Đã sinh ra ở trong phù thế / Nợ trần ai quyết sẽ tính xong<br /> /…Thanh vân trông đó mà coi (Có chí thì nên); Thiên địa sinh ngô nguyên hữu ý / Dã thị<br /> giang sơn chung tú khí / Quả nhiên đài các xuất danh công /…Nợ làm giai quyết sẽ trả<br /> xong / Trần ai ai dễ biết ai (Trần ai ai dễ biết ai). Lời hò hẹn và sự quyết tâm ấy đã được<br /> minh chứng bằng chính cuộc đời của ông. Từ những hoài bão tuổi trẻ, thực tiễn cuộc<br /> sống, những hiểu biết về Nho – Phật – Lão, ông đi đến việc xây dựng chương trình đời<br /> sống cho người nam nhi trong xã hội xưa mà đến nay chúng ta vẫn có thể tham khảo:<br /> <br />