Cảm thức phi lí trong tiểu thuyết của Thuận

CẢM THỨC PHI LÍ TRONG TIỂU THUYẾT CỦA THUẬN<br /> PHẠM THỊ MY NY – THÁI PHAN VÀNG ANH<br /> Trường Đại học Sư phạm - Đại học Huế<br /> Tóm tắt: Là nhà văn được xếp vào nhóm theo khuynh hướng hậu hiện đại,<br /> với sáu tiểu thuyết xuất hiện liên tục, gần đây nhất là Thang máy Sài Gòn,<br /> Thuận đã được trao tặng Giải Sáng tạo của Trung tâm Sách quốc gia Pháp.<br /> Trong tiểu thuyết của Thuận, ta chứng kiến một lớp người trẻ hiện đại đi tìm<br /> cội nguồn và ý nghĩa tồn tại ngay trong thế giới họ đang sống. Nhà văn để<br /> nhân vật trôi đi trong một thực tại hư ảo của kiếp người với ám ảnh “tồn tại<br /> hay không tồn tại - đó mới là vấn đề”. Tiểu thuyết của Thuận phảng phất<br /> cảm thức hậu hiện đại, cảm thức phi lí trong ngòi bút và đôi khi nhìn thế giới<br /> với cái nhìn vô nghĩa.<br /> Từ khóa: cảm thức phi lí, hiện thực phi lí, yếu tố phi lí<br /> <br /> 1. MỞ ĐẦU<br /> “Thế giới được dựa trên những điều phi lí, và không biết chuyện gì sẽ xảy ra nếu không<br /> có những điều phi lí đó” (Anh em nhà Karamazov). Đó là lời cảnh báo tiên tri của<br /> Dostoevski về vấn đề thân phận con người trong một xã hội hỗn độn. Sự hiện hữu cái<br /> phi lí trong tiểu thuyết của Thuận khiến cuộc sống nghịch lí đến nực cười. Cảm thức phi<br /> lí bàng bạc trong Chinatown, Paris 11 tháng 8, T mất tích, Vân Vy, Thang máy Sài Gòn<br /> mang đến cho thế giới nghệ thuật của nhà văn một sức hấp dẫn, lôi cuốn đặc biệt.<br /> 2. HIỆN THỰC PHI LÍ - MỘT PHẢN ỨNG CỦA THỜI ĐẠI LỊCH SỬ<br /> 2.1. Sự phi lí của thế giới<br /> Thế giới phi lí trong tiểu thuyết của Thuận nổi bật lên với cuộc khủng hoảng về niềm<br /> tin, về thân phận con người, về nỗi cô đơn của những con người tha hương, chịu sự va<br /> chạm mạnh mẽ của các vền văn hóa, trong đó nổi bật lên là văn hóa Việt - Pháp. Con<br /> người khó bám rễ vào mảnh đất mới khi rời xa quê hương, tổ quốc. Họ không thể giao<br /> tiếp, không thể hòa nhập vào cuộc sống chung và trở nên phi lí. Mở đầu Chinatown ta<br /> bắt gặp giả thuyết đầy tính hoài nghi:“Tàu đến một ga nhỏ thì dừng lại. Mười lăm phút<br /> rồi vẫn không nhúc nhích (…) Người ta nghi âm mưu đánh bom một cái ga hiu hắt thế<br /> này chứa một âm mưu khác nguy hiểm hơn nhiều” [3, tr. 5]. Điều bất thường được suy<br /> đoán trong sự bình thường. Con người cảm thấy xa lạ trong thế giới đó. Cũng giống như<br /> câu chuyện của Thang máy Sài Gòn được bắt đầu bởi một sự kiện hết sức phi lí “Đêm<br /> mưa trái mùa năm 2004, mẹ em qua đời, vì một tai nạn phi lí, có lẽ chưa kịp có tên<br /> trong tiếng Việt” [7, tr. 9]. Cái chết của mẹ như một lẽ thường tình ám ảnh những người<br /> ở lại và bắt đầu những cuộc rượt đuổi “kinh hoàng” của cô con gái. Cô gái tin rằng<br /> chính mẹ cô chọn cái chết và diễn vai diễn cả đời mình - vai diễn người chết sau khi đã<br /> chết. Cái phi lí trong Thang máy Sài Gòn được nhận thức một cách khách quan, không<br /> chỉ đơn thuần là một hiện tượng tồn tại ngoài xã hội mà nó còn liên quan và thậm chí<br /> Tạp chí Khoa học và Giáo dục, Trường Đại học Sư phạm Huế<br /> ISSN 1859-1612, Số 02(34)/2015: tr. 59-65<br /> <br /> 60<br /> <br /> PHẠM THỊ MY NY – THÁI PHAN VÀNG ANH<br /> <br /> chi phối đời sống của nhân vật. Kết cục buộc ta phải chấp nhận những cái gì ta biết, như<br /> cô gái chấp nhận cái chết bất thường của mẹ trong thang máy, mà “cô không thể không<br /> nghĩ rằng chính mẹ đã chọn cho mình cái chết”.<br /> Sự phi lí bắt nguồn từ sự thiếu hiểu biết, từ sự dửng dưng vô cảm đến lạnh lùng của con<br /> người. Thế giới trong tiểu thuyết của Thuận không phải huyền ảo, bí ẩn mà là thế giới<br /> thực tại với những cạm bẫy làm tha hóa con người. Đó là thế giới bị chế ngự bởi quyền<br /> lực, mọi thứ được cân đo, đong đếm và con người bị ràng buộc, chi phối bởi đồng tiền.<br /> Trong T mất tích, Thuận chỉ ra giá trị của con người dựa trên giấy đóng thuế, phiếu trả<br /> lương cho người lớn, tiền căng tin cho trẻ con… Sự lặp lại nhàm chán, tù đọng đã mài<br /> mòn cảm xúc, biến con người trở thành những thực thể dửng dưng, lạnh lùng khép kín<br /> “ảnh chân dung được sử dụng để nhận diện một con người, còn phiếu trả lương lại<br /> được sử dụng để nhận định giá trị của người ấy (…) Phiếu trả lương thành vật bất li<br /> thân, một kiểu chứng minh thư đương đại” [5, tr. 24]. Trong thế giới ấy “theo thống kê<br /> mỗi năm có hàng nghìn người ra đi không để lại dấu vết, có người vì chán cuộc sống<br /> hằng ngày, có người muốn trốn nợ (…) Hai mươi năm sau, qua một chương trình cầu<br /> truyền hình, nhà báo hỏi tại sao. “Ra đi là ra đi, có thế thôi”, ông ta thản nhiên trả lời”<br /> [5, tr. 204]. Câu trả lời không nhận được sự tán thành của những người xung quanh, họ<br /> cho rằng như thế “đúng là một thằng điên”. Trước một hiện thực phi lí nằm ngoài trí<br /> tưởng tượng về một xã hội văn minh, mỗi ý nghĩ như một thứ độc tố làm biến dạng và<br /> phá hủy tất cả. Con người lại trượt dài trên con đường tha hóa âm thầm và đáng sợ.<br /> 2.2. Nhận thức lịch sử và các vấn đề xã hội<br /> Nhận thức luôn là một yêu cầu và thách thức đối với bản thân con người và càng khó<br /> khăn hơn khi đối tượng là những vấn đề lịch sử. Các nhà văn đương đại đã đi tiên phong<br /> trong việc tái tạo, phơi bày những tiêu cực của xã hội, nhận thức lại các giá trị lịch sử,<br /> đặc biệt là nhìn nhận lại những vấn đề trước và sau chiến tranh. Ý thức giải phóng văn<br /> học được đặt nền móng bởi sự nhận thức lại, lật lại những cách nghĩ truyền thống bảo<br /> thủ phi lí.<br /> Lịch sử khách quan là phương tiện để nhà văn thể hiện những day dứt về số phận con<br /> người, ảnh hưởng lâu dài mà con người phải gánh chịu. Những vấn đề xã hội như cách<br /> nghĩ truyền thống, lối sống vô cảm đã tạo nên bi kịch của con người và thời đại. Với<br /> Thang máy Sài Gòn, nhận thức về lịch sử, vấn đề xã hội thời hậu chiến thật kinh hoàng.<br /> Những năm 1970 -1980, vết thương sau khi đất nước thống nhất như “cải cách”, “vượt<br /> biên”, “bao cấp”, “học hành”… cứ âm ỉ cháy trong mỗi con người. Theo lời kể của<br /> “em” những cải cách sau chiến tranh cứ ám ảnh gia đình “Bà nội em thời Pháp thuộc có<br /> một quầy bán tơ lụa ở phố Hàng Đào. Nếu ngày trước, nhờ cái quầy ấy mà bà nuôi<br /> được một đại gia đình gồm bố mẹ chồng, chồng và năm đứa con, thì sau này, cũng vì<br /> cái quầy ấy mà bà và đại gia đình bị xếp vào thành phần “trí thức tiểu tư sản”, thành<br /> phần “cặn bã” theo đánh giá của chế độ mới” [7, tr. 159]. Để được cấp trên tin tưởng,<br /> để sống yên ổn và làm việc gia đình bà phải hiến căn nhà cho chính phủ mới, đau lòng<br /> hơn bố đã “viết đơn tuyên bố “từ” người anh cả”. Trong gia đình, mọi người nghi ngờ<br /> lẫn nhau. Đó là câu hỏi day dứt suốt hai mươi năm bố không tìm được lời giải và không<br /> <br /> CẢM THỨC PHI LÍ TRONG TIỂU THUYẾT CỦA THUẬN<br /> <br /> 61<br /> <br /> nhận được lời giải thích nào từ mẹ “Cô đã làm gì ở Hỏa Lò trong ba ngày đó?”. Lịch sử<br /> ở đây không liền mạch, được nhìn không theo một cái nhìn duy nhất và thống nhất. Lịch<br /> sử trở thành vòng quay trong sự hỗn độn của những mảnh vỡ liên hồi. Những mảnh vỡ<br /> mang trong nó những chân lí ngẫu nhiên về cuộc đời. Nhà văn dường như không hề nói<br /> gì, người kể dường như không kể gì. Và câu chuyện theo những ẩn ức, dồn nén cứ thế<br /> “bung” ra…<br /> Hiện thực phi lí trong tiểu thuyết của Thuận được phản ánh qua các vấn đề xã hội nhức<br /> nhối. Dưới ngòi bút của Thuận, xã hội Việt Nam đương đại hiện lên một cách hài hước,<br /> đầy toan tính “bây giờ bố mẹ chúng nó nhận mấy nải chuối với mấy con vịt phế phẩm<br /> chứ thời đại chúng nó, chúng nó kiên quyết không động đến hiện vật, chúng nó chỉ lấy<br /> phong bì” [3, tr. 215]. Không chỉ ở Việt Nam mà tình trạng thất nghiệp lan tràn hầu<br /> khắp các quốc gia trên thế giới “hai tháng hè trôi qua, tôi lại tự bảo giáo viên cấp hai<br /> còn hơn gia nhập đội ngũ năm triệu người thất nghiệp” [3, tr. 92]. Với các ngành nghề<br /> khác như nhà văn, nhà báo, họa sĩ… đều được nhìn bằng “đôi mắt” vật chất hóa. Các<br /> vấn đề xã hội như một cuốn phim quay chậm, độc giả dường như đau đáu trước thực<br /> trạng xã hội bát nháo, tình trạng bảo thủ, lạc hậu trong cách nghĩ, cách làm của con<br /> người đến mức phi lí.<br /> Tiểu thuyết Thuận đề cập đến nhiều vấn đề nhạy cảm trong thế giới hiện đại. Ở đó, ta<br /> nhận ra dòng người nhập cư từ Trung Quốc, Ấn Độ, Pakistan, Việt Nam… sang Pháp<br /> đang ẩn mình ở những ngõ nhỏ tối tăm của Paris. Trong xã hội ấy đang nảy sinh những<br /> vấn đề mang tính thời sự. Người già cô đơn trong các viện dưỡng lão nằm chờ chết mỗi<br /> ngày; là tình trạng thất nghiệp, kì thị chủng tộc; là lối sống hưởng thụ đến thác loạn của<br /> một bộ phận giới trẻ dẫn đến sự lan truyền của căn bệnh thế kỉ; là sự kì thị của xã hội<br /> với những người “đồng tính”… Các vấn đề xã hội cứ “ngồn ngộn” hiện lên khiến người<br /> đọc cảm thấy day dứt, bối rối trước các mảnh đời tang thương, xám xịt. Những vấn đề<br /> nóng bỏng nhất của xã hội Việt Nam đương đại được cập nhật liên tục. Trong bài báo<br /> cáo “Phụ nữ Việt Nam: hôn nhân và gia đình” (Paris 11 tháng 8) Mai Lan dịch các dẫn<br /> chứng đưa ra nhằm thuyết phục người nghe lại hết sức phi lí. Dẫn nguồn tư liệu tại xã<br /> M, tỉnh Thái Bình cho thấy phụ nữ đồng bằng Bắc Bộ và phong trào sinh đẻ có kế<br /> hoạch chỉ nằm trên lí thuyết. Thực tế, phụ nữ chưa được tuyên truyền đúng chủ trương<br /> phát triển dân số. Đặc biệt hơn, khi nói về phụ nữ thành phố và quan niệm li hôn, li<br /> thân, Thuận chỉ ra những ung nhọt của ngành y tế. Trường hợp của vợ chồng cán bộ của<br /> một viện khoa học được giải thích thật phi lí “ngay từ năm đầu, cả hai đã đi gặp bác sĩ<br /> phụ khoa hai lần nhưng kết quả rất mập mờ. Lần thì tinh trùng của chồng bị loãng. Lần<br /> thì trứng của vợ bị ung (…) kết quả vẫn hoàn toàn mù tịt” [4, tr. 185]. Phải nói rằng, họ<br /> li hôn và li thân vì những lí do hết sức nhảm nhí: mê tín dị đoan. Mặt khác, một thực<br /> trạng đang được dư luận quan tâm của phụ nữ đồng bằng sông Cửu Long là vấn nạn kết<br /> hôn với người ngoại quốc. Họ dường như chỉ hi vọng được lấy chồng ngoại để đổi đời<br /> nhanh chóng dù cho bao tấm gương “bất hạnh” phơi bày trước mắt. Chính những người<br /> viết báo cáo cũng nhận ra nhưng không thể lí giải nổi tại sao. Việc giải quyết các vấn đề<br /> đó theo họ “đáng tiếc, không nằm trong khả năng của chúng tôi” [4, tr. 189]. Người<br /> <br /> 62<br /> <br /> PHẠM THỊ MY NY – THÁI PHAN VÀNG ANH<br /> <br /> đọc phải đặt ra câu hỏi nhức nhối: vậy vấn đề đó nằm trong khả năng của ai nếu không<br /> phải là của các chuyên gia đầu ngành với những bản tham luận quốc tế?<br /> 3. PHI LÍ TỪ NGHỆ THUẬT TẨY TRẮNG NHÂN VẬT<br /> Trên cơ sở tiếp thu những thành tựu của văn học phi lí phương Tây, Thuận đã khai thác<br /> một đề tài khó xử lí đó là sự phi lí, vô nghĩa lí trong cuộc sống của con người. Thông<br /> qua các thủ pháp nghệ thuật, cái phi lí hiện hữu trong đời sống và trong hiện thực dần<br /> được “khai mở”. Thủ pháp tẩy trắng nhân vật tỏ ra “tối ưu” khi tác giả xây dựng các<br /> nhân vật để bày tỏ những trăn trở, suy tư về lẽ hiện sinh, về sự phi lí của kiếp người.<br /> Nhân vật trong tiểu thuyết Thuận được tái hiện khá giản đơn, họ hiện lên như một khối<br /> hỗn tạp, xen lẫn thực ảo, xuất hiện một cách đột ngột, cứ như bị ném ra giữa cuộc đời.<br /> Nhân vật được khắc họa như một kí hiệu, hoặc theo hình dáng, hoặc theo số<br /> đếm…không tên, không tuổi, “vô tăm tích”. Có lẽ vì “guồng” quay của xã hội hiện đại,<br /> ta không đủ thời gian để nhớ một cái tên của ai đó, bởi nhân vật chỉ còn là những kí<br /> hiệu. Xuất hiện với tần suất lớn trong tiểu thuyết, những kí hiệu T, B, N, M, V… đã nói<br /> lên sự nhạt nhòa, vô nghĩa và trống rỗng; ở đó tiềm tàng nỗi cô đơn, lạc loài cùng tâm<br /> trạng đầy hoài nghi. Thủ pháp tẩy trắng đã hư vô hóa con người hoàn toàn. Vì vậy, cái<br /> phi lí được đẩy lên cực đỉnh.<br /> Bằng sự trải nghiệm của bản thân, nhà văn để cho con người đối thoại với hiện thực phi<br /> lí. Đặt ra vấn đề đối thoại phi lí như một sự cảnh tỉnh về thực trạng xô bồ bát nháo, nhà<br /> văn cảm thấy bất lực trước sự xuống dốc của xã hội, của tính cách, của tâm hồn con<br /> người. Người ta phát tin và nhận tin dường như đang hướng về các ngã đường tư duy<br /> khác nhau tạo nên sự trật khớp trong đối thoại. Những đoạn đối thoại vô nghĩa, những<br /> câu, đoạn văn dài lê thê hay những câu đơn ngắn… đã tạo nên sự lệch pha trong giao<br /> tiếp. Trong tiểu thuyết Thuận, hiện tượng này xảy ra khi các nhân vật ngồi lại với nhau,<br /> ai cũng tranh thủ nói để đối phương biết nhưng rốt cuộc chẳng ai biết người đối diện<br /> đang nói gì. Chẳng hạn, đối thoại một chiều giữa Mai Lan và Vinh trong Paris 11 tháng<br /> 8:“Vinh bảo:/Anh không biết là sẽ gặp em ở đây./Bài báo nói là em bị chồng bỏ./Nuôi<br /> con một mình (…)./Hôm nay đi ăn nhà hàng gì./ Đại ca nào đãi./Xe đón lúc mấy giờ”<br /> [4, tr. 148].<br /> Đối thoại giúp cho nhân vật trao đổi và cùng tác giả phát triển vấn đề, khiến cho không<br /> gian nghệ thuật xôn xao âm thanh giao tiếp của cuộc sống. Cắt đi đối thoại là ngầm báo<br /> cho người đọc đối tượng vắng mặt vào lúc anh ta đang kể hoặc có thể hiểu anh ta đang<br /> trò chuyện trong tưởng tượng. Trong những lần gọi điện thoại để tìm hiểu tung tích của<br /> Paul Polotski, “cô” đã nói chuyện với rất nhiều người, nhiều kiểu đối thoại “ngắn”,<br /> “dài” khác nhau nhưng cú điện thoại sau khiến cô có cảm giác kì lạ. Đối thoại được biên<br /> tập lại thông qua lời kể của nhân vật dẫn truyện:<br /> “ - Xin lỗi, có phải đây là nhà ông Paul Polotski? (…) Cô gọi có việc gì?<br /> - Tôi chỉ muốn xem ông Paul Polotski có sống ở đây không.<br /> - Nói thật cho tôi biết có đúng là mafia Hoa kiều đang truy lùng cái văn tự thổ trạch<br /> ấy?” [7, tr. 89].<br /> <br /> CẢM THỨC PHI LÍ TRONG TIỂU THUYẾT CỦA THUẬN<br /> <br /> 63<br /> <br /> Tính đối thoại trong tiểu thuyết được thể hiện trên nhiều cấp độ: đối thoại giữa các nhân<br /> vật, đối thoại trong độc thoại, đối thoại giữa các chiều văn hóa, sự đa nghĩa trong các diễn<br /> ngôn nghệ thuật. Ở cấp độ nhân vật, mỗi nhân vật là một tiếng nói, một chủ thể độc lập,<br /> bình đẳng với tác giả. Đối thoại ngắn gọn gắn với tính cách của nhân vật. Đối thoại ít<br /> mang tính xung đột, mâu thuẫn. Những câu chuyện đối thoại của hai mẹ con Mai Lan<br /> trong Paris 11 tháng 8 làm người đọc liên tưởng tới cuộc đối thoại của những người<br /> dưng, họ xa lạ và nói chuyện “bốp chát” với nhau. Đúng như nhận xét của Bakhtin “tiểu<br /> thuyết là thể loại văn chương duy nhất đang chuyển biến và còn chưa định hình”. Vì vậy,<br /> nhà văn khi bước vào tiểu thuyết khác nào làm một cuộc thám hiểm đầy rẫy bất ngờ, thú<br /> vị và nguy hiểm. Và Thuận đã thể hiện đúng bản chất của phi lí qua những đối thoại từ đó<br /> góp tiếng nói của mình vào vườn hoa đầy hương sắc của nền văn học nước nhà.<br /> 4. NGÔN NGỮ TRÙNG ĐIỆP - SỰ MIÊN MAN CỦA NHỮNG DÒNG CHẢY HOÀI<br /> NIỆM MANG CẢM THỨC PHI LÍ<br /> Ngôn ngữ trùng điệp trong tiểu thuyết của Thuận vang lên bởi quá trình lặp đi lặp lại<br /> của ngôn từ. Thuận sử dụng thủ pháp lặp tạo nên ám ảnh của kí ức, những đổ vỡ bên<br /> trong tâm hồn con người. Đó là sự phi lí. Ngôn ngữ trùng điệp lột tả bằng một sự “nhấn<br /> nhá” báo hiệu sự hiện tồn và ám ảnh tha phương. Tiểu thuyết Chinatown với phong<br /> cách độc đáo gần giống thơ. Thuận để cho ngôn ngữ thay đổi linh hoạt tạo nên những<br /> điệp khúc “hằn” sâu vào tâm trí nhân vật. Đó là ám ảnh của nhân vật “tôi” về Thụy “Tôi<br /> chỉ muốn biết Thụy ở đâu, gặp ai, làm gì. Những ngày ấy. Ngôi nhà hai tầng, bảng hiệu<br /> tiếng Hoa, hai cái đèn lồng” [3, tr. 37]; “Thụy là một điều bí ẩn. Tôi đã yêu Thụy như<br /> yêu một điều bí ẩn, điều bí ẩn chứa những điều bí ẩn. Yên Khê mãi là điều bí ẩn đầu<br /> tiên. Yên Khê” [3, tr. 113]; “Yên Khê. Tôi chưa từng thấy tên nào lạ lùng đến thế. Thụy<br /> dẫn tôi về lại Yên Khê. Yên Khê. Yên Khê (…) Tôi cho Yên Khê là số phận. Mọi số phận<br /> đều bí ẩn” [3, tr. 113]. Những dấu chấm tạo ra sự ngắt quãng làm cho câu trở nên “im<br /> lặng”, mang giá trị biểu cảm rất lớn. Hình ảnh của Thụy, Yên Khê cứ trở đi trở lại trong<br /> suốt hoài niệm của “tôi” tạo ra cảm giác tất cả mọi thứ rất phi lí, nhuốm màu của hoài<br /> nghi, của thất vọng.<br /> Sử dụng ngôn ngữ trùng điệp, Thuận để cho âm hưởng những ca khúc trong sáng tác<br /> của Trịnh Công Sơn vang lên lặp đi lặp lại đều đều như sự hoài niệm, tiếc nuối và suy<br /> cảm. Ngôn từ trong ca khúc của Trịnh Công Sơn sâu lắng - điều duy nhất chứng minh<br /> con người có mặt trên đời này không đến nỗi vô lí. Nhân vật “tôi” trong I’m yellow<br /> mười năm chỉ nghe thằng Diễm Xưa ở Huế hát độc nhất một bài Diễm xưa “mưa vẫn<br /> mưa bay trên tầng tháp cổ”; hay trong Thang máy Sài Gòn, bài hát “Còn tuổi nào cho<br /> em” mà Quang Dũng hát lại lặp đi lặp lại trên môi người tài xế “tuổi nào nhìn lá vàng<br /> úa chiều nay, tuổi nào ngồi hát mây bay ngang trời, tay măng trôi trên vùng tóc dài…”<br /> [7, tr. 215]. Camus từng nói: trong cái phi lí này, chúng ta thường hay bị quyến rũ bởi<br /> hai cách trốn thoát: một là tự vấn thân xác, hai là tự vấn triết lí, tức là nuôi dưỡng niềm<br /> hi vọng rằng mình sau này khi chết đi sẽ được lên chốn thiên đàng vĩnh cửu. Theo<br /> Camus, chúng ta phải từ chối hai con đường giải thoát này và phải chọn một con đường<br /> khác: con đường chống đối phi lí này giống như nhân vật Sisyphus trong huyền thoại<br /> <br />