Bài 1: SƠ LƯỢC VỀ KHỦNG HOẢNG
Ngày nay, từ “khủng hoảng” được sử dụng trong nhiều lãnh vực khác nhau như: khủng
hoảng kinh tế, khủng hoảng tài chánh, khủng hoảng chính trị, khủng hoảng tinh thần… Tuy vậy,
không phải ai cũng hiểu rõ khủng hoảng tinh thần là gì, đặc tính và những biểu hiện của nó ra
sao. Nhiều người nhầm lẫn khủng hoảng với chứng rối nhiễu tâm lý; hay một bệnh lý về tinh
thần. Song thực tế khủng hoảng tinh thần chỉ là một trạng thái tâm lý có mở đầu, diễn tiến và kết
thúc.
I. KHÁI NIỆM KHỦNG HOẢNG
- Khủng hoảng là một một tình trạng mất cân bằng hay một sự đảo lộn các hoạt động
của cảm xúc và lý trí do một biến cố bất ngờ hay một sự kiện bất thường gây nên. Sự
kiện hay biến cố này ảnh hưởng tiêu cực trầm trọng tới cá nhân, nhóm hay cộng đồng.
- Khủng hoảng là một giai đoạn hay một trạng thái không ổn định, đặc biệt trước những
thay đổi nghiêm trọng ngoài mong đợi hay những tình huống nguy kịch.
II. ĐẶC TÍNH CỦA KHỦNG HOẢNG
Không phải mọi căng thẳng đều là khủng hoảng. Thông thường, khủng hoảng có những
đặc tính sau:
- Thời gian khủng hoảng thường giới hạn - kéo dài khoảng từ vài giờ đến vài tuần.
Trạng thái cân bằng mới sẽ được thiết lập trong khoảng từ 4 - 6 tuần. Đôi khi khủng
hoảng diễn ra theo từng cơn, trong khoảng thời gian ngắn. Cũng có trường hợp, do
không được hỗ trợ, hoặc không có chiến lược ứng phó phù hợp, khủng hoảng có thể
quay trở lại mỗi khi có sự kiện gợi nhớ về nỗi tổn thương cũ; hoặc diễn ra triền miên
trong cuộc sống của một người. Song có một điều chắc chắn rằng khủng hoảng không
tồn tại mãi nếu chúng ta biết cách đương đầu với nó
- Khi bị khủng hoảng, các phương án đối phó thường ngày tỏ ra không còn hữu hiệu
nữa. Thiền, lời khuyên của bạn bè hay người thân… không còn tác dụng gì
- Những vấn đề cũ chưa được giải quyết có nguy cơ tái bùng phát
- Khủng hoảng là mối nguy hiểm có thể dẫn đến những hậu quả nghiêm trọng kể cả tự
tử, nhưng đồng thời cũng là cơ hội vì nó buộc con người phải cố gắng nỗ lực giải quyết
hay tìm sự giúp đỡ để sống còn
- Khủng hoảng trải qua những giai đoạn có thể đoán trước được
III. CÁC GIAI ĐOẠN CỦA KHỦNG HOẢNG
Theo Resnk HLP, Ruben HL (1975) trong quyển Emergency Psychiatric Care, các giai
đoạn của khủng hoảng được phân chia như sau:
Trước khi bị khủng hoảng, cá nhân ở trong một tình trạng thăng bằng, hoạt động chức năng
bình thường. Dưới sự tác động của một biến cố tiêu cực bất ngờ, đời sống của một người sẽ
gặp nhiều xáo trộn với những cảm xúc, tình cảm, thái độ, hành vi khác với những kinh nghiệm
thường nhật. Cá nhân trong khi gặp khủng hoảng có thể thử dùng các phương án đối phó khác
nhau để giải quyết vấn đề.
Sau giai đoạn khủng hoảng (thường khoảng tối đa là 6 tuần), người đó có thể có phản ứng
theo ba loại sau:
- Loại phát triển: thân chủ vực dậy từ biến cố và sau đó, với sự trợ giúp của chuyên gia,
học những kỹ năng mới và phát triển các điểm mạnh
- Loại quân bình: thân chủ trở lại mức độ tiền/trước khủng hoảng nhưng không phát
triển thêm các chức năng xã hội mới
- Loại đóng băng khủng hoảng: thân chủ không cải thiện nhưng tập thích nghi bằng cách
dính vào các thứ độc hại như sử dụng chất gây nghiện là rượu, ma túy, tình dục... Điều
này làm cho thân chủ ở trong tình trạng có vấn đề kinh niên
IV. CẢM XÚC, SUY NGHĨ VÀ HÀNH VI CỦA NGƯỜI GẶP KHỦNG HOẢNG
Theo Hoff Ann Lee (1978), những người bị khủng hoảng thường có một số dấu hiệu chung
sau:
- Khó quản lý cảm xúc
Giai
đoạn
xáo
trộn
a. Mức độ thực hiện chức
năng cao hơn
b. Trở lại mức độ thực hiện
chức năng như trước khi bị
khủng hoảng
* Cộng đồng Chấp nhận
* Gia đình Hi vọng mới
* Bản thân Ổn định
(Bắt đầu hồi phục)
c. Ở lại trong khủng hoảng,
giảm sút chức năng
Tác động
Trước khủng
hoảng Khủng hoảng Sau khủng
hoảng
Chối từ
M
ặc cả
Tức giận / thất vọng
Trầm uất / buồn sầu
Chấp nhận / cam chịu
Giai
đoạn
giải
quyết
Th
ử
nghi
ệm
và mắc lỗi
- Có khuynh hướng tự vẫn hoặc giết người
- Uống rượu hoặc làm dụng chất gây nghiện
- Phạm pháp
- Không có khả năng sử dụng hiệu quả những nguồn hỗ trợ sẵn có
Những dấu hiệu này cho ta biết rằng người đó đang bị đe dọa và rất cần sự trợ giúp. Một
cách cụ thể, khi ở trong tình trạng như vậy, người này thay đổi cảm xúc, cách nghĩ và cách làm
khác với bình thường như mô tả sau:
1. Cảm xúc
Căng thẳng là một phần tất yếu của cuộc sống. Nó giúp ta lập ra những kế hoạch phù
hợp và có những hành động thiết thực. Thế nhưng ở mức độ trầm trọng hơn, người gặp
khủng hoảng thường lo lắng và căng thẳng cao độ. Có thể họ cũng cảm thấy sợ hãi, giận
dữ, tội lỗi hoặc bồn chồn. Lo sợ thái quá thì sẽ để lại những hậu quả tiêu cực. Lo sợ
được thể hiện bằng nhiều cách như:
- Cảm giác kinh hãi, sốc, trầm uất/ buồn sầu
- Sợ mất sự kiểm soát
- Không có khả năng tập trung vào việc gì hết
- Cảm giác vô vọng, không nơi nương tựa
- Tủi hổ - chủ yếu là do thấy mình bất tài, kém cõi và cần cậy dựa vào người khác
- Tức giận - cơ chế “giận cá chém thớt” (trút những cảm xúc tiêu cực lên người
khác)
- Lòng tự trọng giảm = sự tự tin giảm, có hình ảnh bản thân rất thấp, thấy mình
không có giá trị hay năng lực gì
- Các biểu hiện thể lý cho thấy sự lo sợ cao độ gồm xuất mồ hôi hột, mắc tiểu hoài,
tiêu chảy, buồn nôn, ói mửa, tim mạch đập nhanh, đau đầu, tức ngực, đau bụng,
nổi ban, chu kỳ kinh nguyệt bất thường, không thiết tha với chuyện quan hệ tình
dục
2. Suy nghĩ và nhận thức
- Cảm xúc - đặc biệt là lo lắng cực độ - sẽ có ảnh hưởng rất lớn đến nhận thức và
tiến trình suy tư của con người. Trong lúc gặp khủng hoảng, một người sẽ tập
trung mọi sự chú ý của mình vào nỗi đau đớn hiện tại và suy nghĩ mãi biến cố gây
nên khủng hoảng. Hậu quả là trí nhớ, và cách họ nhận thức đã bị biến đổi. Họ khó
có thể phân loại các sự vật, sự việc; khó xâu chuỗi lại các biến cố trước đó. Họ chỉ
nhìn mọi sự theo quan điểm lệch lạc của mình; họ bị rơi vào mê cung không lối
thoát. Họ còn không biết được mình là ai và mình có những kỹ năng gì nữa. Tình
trạng đau khổ và rối loạn có thể làm hao hụt hoặc biến mất khả năng ra quyết định,
năng lực giải quyết vấn đề và những kỹ năng cần thiết để vượt qua khủng hoảng
của họ. Sự xáo trộn trong tiến trình nhận thức và năng lực giải quyết vấn đề này
làm gia tăng nỗi lo âu vốn có của người bị khủng hoảng. Đôi khi, có những người
khi rơi vào tình trạng này e sợ rằng mình phát điên lên mất.
- Cần lưu ý rằng, quá trình nhận thức bị trục trặc trong giai đoạn khủng hoảng không
phải là một dạng bệnh tâm thần. Nhận thức của người bệnh tâm thần luôn có vấn
đề. Còn đối với người bị khủng hoảng, sự rối loạn nhận thức chỉ diễn ra trong một
thời gian khủng hoảng và sẽ nhang chóng trở lại bình thường một khi khủng hoảng
được giải quyết.
- Mitchell và Resnik (1981) đưa ra một biểu đồ so sánh sự khác nhau giữa khả năng
suy nghĩ và cảm xúc của một người trong lúc bình thường với trong lúc khủng
hoảng như sau:
- Lúc bình thường, khả năng suy nghĩ ở mức cao hơn cảm xúc. Trái lại, khi gặp
khủng hoảng, khả năng suy nghĩ giảm sút và cảm xúc lại trào dâng rất cao, lấn án
lý trí của ta. Tuy vậy, ta luôn có hy vọng rằng ta có thể hồi phục lại trạng thái bình
thường sau khi khủng hoảng qua đi.
3. Hành vi
- Thông thường, hành vi thường tương ứng với những gì người ta nghĩ và cảm nhận.
Nếu một người đang lo lắng quá mức và có những nhận thức sai lệch về những
việc đang xảy ra thì người ấy sẽ có những hành vi khác thường. Dấu hiệu hành vi
rõ rệt cho thấy một người đang gặp khủng hoảng đó là mất khả năng thực hiện
những công việc hàng ngày theo cách thông thường. Ví dụ họ không thể làm
những công việc nội trợ như mọi khi, không tập trung học tập được, làm những
việc vớ vẩn, vô nghĩa nào đó một cách không có ý thức…
TỈ LỆ GIỮA LÝ TRÍ VÀ TÌNH CẢM
LÝ TRÍ
LÝ TRÍ
TÌNH CẢM
KHI KHỦNG HOẢNG
LÚC BÌNH THƯỜNG
TÌNH CẢM
- Bên cạnh đó, những hành vi xã hội cũng thay đổi. Họ có thể rút lui, co cụm lại, cắt
đứt những liên lạc xã hội đã có trước đó hoặc giữ khoảng cách với người khác, kể
cả người thân hay bạn bè. Hoặc trái lại, họ làm mọi cách để không ở một mình, họ
tỏ ra lệ thuộc, bám chặt vào ai đó hay đòi hỏi người khác phải làm chuyện này,
chuyện nọ chọ họ.
- Một số người trong khi khủng hoảng lại có những hành động bốc đồng gây hại cho
bản thân và cho người khác như lái xe bạt mạng, rạch tay, tìm cách tự tử, tấn công
người khác … để giải tỏa căng thẳng, ức chế. Một số khác thì khước từ sự giúp đỡ
của bạn bè vì cảm thấy tuyệt vọng, không còn là mình nữa, không muốn đương
đầu nữa, và không chấp nhận rằng mình bất lực.
- Để né tránh những đau khổ hiện tại, nhiều người bắt đầu sử dụng và ngày càng trở
nên phụ thuộc vào các chất kích thích như rượu, ma túy, thuốc lắc; hoặc các hành
vi khác như hành vi tình dục, chơi game … Song, càng về sau lượng chất kích
thích họ sử dụng tăng lên, sự phụ thuộc của họ càng lớn và nỗi đau khổ càng trở
nên bế tắc hơn.
- Tuy nhiên cũng cần lưu ý rằng cảm xúc, suy nghĩ và hành vi của mỗi người sẽ
khác nhau, không ai giống ai hoàn toàn. Cũng vậy, phản ứng của một người không
phải lúc nào cũng thống nhất. Ở mỗi thời điểm, hoặc mỗi sự kiện, người ấy sẽ có
những phản ứng riêng. Vì lẽ đó, nhân viên công tác xã hội cần khám phá ra những
phản ứng của từng người ở thời điểm hiện tại với những biến cố lúc này đây. Cách
đơn giản nhất để tiếp cận được tình trạng tổn thương của thân chủ là đặt câu hỏi
như: “Anh/chị cảm nhận thế nào về những chuyện đã hoặc đang xảy ra? Anh chị
đã và đang làm gì để đối phó với những gì đang đánh động mình?...”
Tóm tắt ý chính:
- Khái niệm khủng hoảng: tình trạng mất cân bằng, sự đảo lộn các hoạt động của cảm
xúc và lý trí do một biến cố bất ngờ gây nên
- Đặc tính của khủng hoảng: giới hạn thời gian, khả năng đối phó không còn hữu hiệu,
vấn đề cũ có thể tái phát, nguy hiểm nhưng cũng là cơ hội phát triển, có thể đoán trước
được
- Các giai đoạn của khủng hoảng: Tiền khủng hoảng (hoạt động chức năng bình
thường), khủng hoảng (nhiều rối loạn) và hậu khủng hoảng (hoặc phát triển, hoặc trở
lại bình thường hoặc đóng băng)
- Cảm xúc, suy nghĩ và hành vi của người gặp khủng hoảng thường mang tính tiêu cực,
không giống với khi bình thường trong đó mức độ nhận thức suy giảm và mức độ cảm
xúc leo thang