Chất thanh lịch của người Hà Nội

CHẤT THANH LỊCH CỦA NGƯỜI HÀ NỘI<br /> NGUYỄN HỒNG MAI<br /> <br /> Tóm tắt: “Nếp sống văn hóa người Hà Nội” là một công trình lớn đã được<br /> xã hội quan tâm từ nhiều năm nay nhưng kết quả của nghiên cứu vẫn chưa đạt<br /> được như mong muốn. Danh hiệu Người Hà Nội là một khái niệm luôn mở và<br /> biến động không chỉ theo trục thời gian mà cả trong những chiều không gian<br /> rộng hẹp khác nhau. Tính chất “Kinh đô văn hóa linh thiêng và hào hoa” của<br /> Thăng Long - Hà Nội truyền thống đã chi phối, điều chỉnh cấu trúc cư dân cũng<br /> như định hình tính cách thanh lịch của con người nơi đây. Bài viết lưu tâm tới<br /> những khó khăn trong việc lưu giữ, bảo tồn sự thanh lịch khi môi trường sống<br /> của người Hà Nội hiện nay đã bị pha tạp. Điều quan trọng nhất hiện nay là người<br /> Hà Nội cần hình thành ý thức và phong cách sống của người thị dân đích thực,<br /> trước hết là tự giác tuân thủ pháp luật và những quy ước chung của cộng đồng.<br /> <br /> 1. Người Hà Nội là ai?<br /> Về phương diện quản lý nhà nước, tên gọi này thuộc về tất cả những ai<br /> đang sống và làm việc ổn định ở nơi đây. Trên sáu triệu người có đăng ký<br /> thường trú và tạm trú dài hạn được gọi là người Hà Nội (sau ngày thủ đô mở<br /> rộng năm 2008, một người dân tộc Sán Chỉ dưới chân núi Ba Vì hân hoan khoe<br /> rằng: chỉ sau một đêm, anh ta đã thành người Hà Nội). Ngoài ra, trong nội hàm<br /> của khái niệm này, có lẽ không thể không kể tới một bộ phận không nhỏ những<br /> người quê gốc ở đây đã phiêu bạt nơi chân trời góc bể mà vẫn không nguôi<br /> ngoai nỗi nhớ Thăng Long. Những người con Hà Nội ra đi xây dựng kinh tế mới<br /> Lâm Đồng vẫn muốn níu giữ hoài niệm về quê cha đất tổ trong tên gọi vùng đất<br /> mới - Lâm Hà.<br /> Có người quan niệm danh hiệu này chỉ dành cho người Hà Nội đích thực –<br /> Hà Nội gốc. Tác giả Nguyễn Bích Hà cho biết người Hà Nội gốc chiếm có 7%<br /> trong số bốn triệu dân ở thời điểm trước khi mở rộng (1). Nhưng thế nào là gốc,<br /> cư trú ở đây bao nhiêu đời sẽ được coi là gốc? Một thanh niên có cha và cả ông<br /> sinh trưởng tại Hà Nội, không có ý niệm và cảm xúc gì về mảnh đất chôn rau cắt<br /> rốn của mình, nhưng trong giấy tờ tuỳ thân vẫn phải ghi nguyên quán là Hà Nội,<br /> <br /> anh ta chưa phải người Hà Nội gốc. Theo điều tra tại một địa bàn phố cổ phường Hàng Đào - chưa đến 9% gia đình sống liên tục mười đời (ước khoảng<br /> ba, bốn trăm năm).<br /> Các nguồn sử liệu cho thấy, ngay từ xa xưa, cư dân Thăng Long đã thường<br /> xuyên thay đổi. Khi lựa chọn Thăng Long làm kinh đô, người khai sáng mỗi<br /> vương triều đã kéo về đây một số lượng không nhỏ người trong dòng tộc mình.<br /> Họ Lý từ Đình Bảng xứ Bắc, họ Trần từ Long Hưng, Bảo Lộc xứ Nam, họ Lê từ<br /> Lam Sơn Thanh Hoá, họ Trịnh lại đến từ vùng đất xứ Nghệ… Ngoài tầng lớp quí<br /> tộc, quan lại sống trong thành, còn có một bộ phận “ăn theo” tập hợp bên ngoài<br /> để sản xuất, buôn bán phục vụ. Nhìn chung, tập hợp kiểu dòng tộc ở Thăng<br /> Long có tính thời vụ, một phần vì sự thay thế liên tục của các vương triều (kể cả<br /> việc lẩn tránh sự trấn áp của vương triều mới), mặt khác do tâm lý thích gắn bó<br /> với quê hương của người nông dân. Mặc dù quan niệm “nhà giàu kẻ quê không<br /> bằng ngồi lê Kẻ Chợ”, nhưng với họ, Thăng Long vẫn chỉ là nơi “tá túc”, khi nào<br /> kiếm được chút vốn liếng, họ lại mau chóng trở về quê cũ. Vì vậy, có rất ít gia<br /> đình làm ăn, sinh sống nhiều đời ở Thăng Long.<br /> Dân cư Thăng Long, thời kỳ nào cũng thế, có tỷ lệ rất cao người nhập cư.<br /> Họ phần lớn là dân “tứ chiếng” (đọc chệch từ “tứ trấn”: Nam, Bắc, Đông, Đoài)<br /> và xa hơn nữa. Theo tư liệu của tác giả Hà Đình Đức(*), trong dân số Hà Nội hiện<br /> nay, có 26% gốc Thanh Hoá và 27% gốc Nghệ Tĩnh. Trong truyện ngắn “Khách<br /> ở quê ra”, nhà văn Nguyễn Minh Châu đã miêu tả khá sâu sắc và hóm hỉnh về bộ<br /> phận người xứ Nghệ đông đúc đang sinh sống ở nơi đây với đầy đủ, trọn vẹn<br /> thói quen ứng xử vùng quê gốc. Tuỳ từng thời kỳ, người nhập cư đến Thăng<br /> Long – Hà Nội với nhiều lý do, động cơ khác nhau. Ví dụ năm 1954 lập lại hoà<br /> bình, sau khi một phần người Hà Nội di cư vào Nam, trong số 53 vạn dân lúc đó<br /> có bao nhiêu người từ chiến khu trở về, từ miền Nam tập kết, có bao nhiêu học<br /> sinh ưu tú các nơi kéo về dùi mài kinh sử tại các trường đại học mới mở hoặc mở<br /> lại ở Thủ đô Giai đoạn sau này cũng thế, mỗi thời kỳ lại thêm, lại bớt một số<br /> lượng người bởi vô số các nguyên nhân chủ quan, khách quan.<br /> Như vậy, có hai căn nguyên chủ yếu dẫn tới sự biến động cũng như tốc độ<br /> tăng dân số Hà Nội. Trước hết, do yêu cầu mở rộng địa bàn Thủ đô. Trong mấy<br /> chục năm qua, Hà Nội đã vài lần nhập tách, và gần đây đã ôm trọn một vùng<br /> đất có bề dày văn hoá - lịch sử là xứ Đoài. Từ diện tích 152 km2 và 53 vạn dân,<br /> nay đã tăng lên 3.344 km2 với 6,2 triệu dân, Hà Nội trở thành thủ đô lớn thứ 17<br /> của thế giới. Sự mở rộng này làm tỷ lệ đô thị của Hà Nội từ 80% giảm xuống<br /> 35% và có thêm một vùng nông thôn trung du rộng lớn đang gắng mình đô thị<br /> hoá. Mặt khác, nếu trong truyền thống, người nhập cư ít muốn bén rễ với chốn<br /> kinh kỳ thì thời gian gần đây, Hà Nội là thỏi nam châm không chỉ hút liên tục các<br /> <br /> dòng người từ khắp nơi mà hơn thế, dòng người nhập cư này luôn muốn “sống<br /> chết với Thủ đô” bởi những ưu thế to lớn về chính trị - ngoại giao, về giao lưu và<br /> phát triển kinh tế, văn hoá mà không địa phương nào có được. Về khía cạnh<br /> này, để kiềm chế tốc độ tăng dân số Thủ đô, chỉ có một phương án tối ưu: phát<br /> triển nhanh hơn, mạnh hơn đời sống kinh tế, văn hoá của các vùng miền để<br /> giảm bớt mức độ chênh lệch trong chất lượng sống nói chung cũng như trong cơ<br /> hội học tập và làm việc nói riêng. Chỉ khi ấy, thủ đô mới giải nổi bài toán về sức<br /> ép dân số.<br /> Thăng Long – Hà Nội, trong lịch sử ngàn năm không những biến động về<br /> diện tích, dân số mà cả về cơ cấu dân cư. Không phải lúc nào nơi đây cũng là<br /> kinh đô. Nhà Hồ đã chọn Tây Đô, nhà Nguyễn gắn với địa danh Phú Xuân, sang<br /> thời thuộc Pháp, nước ta bị chia làm ba kỳ, mỗi kỳ có một thủ phủ riêng (Hà Nội<br /> chỉ là thủ phủ của Bắc Kỳ). Đặc biệt là các ông vua triều Nguyễn, do lo lắng tầm<br /> ảnh hưởng của Thăng Long, nên trong khi xây dựng cung đình Huế vẫn không<br /> quên tìm mọi cách hạ thấp địa vị Thăng Long (đổi chữ Long – Rồng thành Long Thịnh, bắt phá bỏ hoàng thành, giảm bớt chiều cao của thành…), nhưng trong<br /> lòng người dân Việt, không nơi nào có thể thay thế được Thăng Long. Giáo sư sử<br /> học Trần Văn Giàu - một người con phương Nam – đã khẳng định: “Thăng Long<br /> <br /> lồng lộng không duy nhất vì nhiệm vụ Thủ đô mà vì cái khác cao xa hơn, sâu<br /> lắng hơn. Thăng Long vừa là một địa chỉ cụ thể, đồng thời mang ý nghĩa khái<br /> quát, bao quát, nó gắn với nền văn minh sông Hồng, cội nguồn của dân tộc”*.<br /> Có thể có lúc nơi đây không phải một kinh đô chính trị, không phải là trung<br /> tâm hoạt động kinh tế lớn nhất nước, nhưng bao giờ Thăng Long – Hà Nội cũng<br /> là một kinh đô văn hoá linh thiêng và hào hoa, nơi qui tụ và lưu giữ hồn dân tộc.<br /> Chính sứ mạng cao quý ấy đã chi phối và điều chỉnh cấu trúc cư dân nơi đây.<br /> Trong truyền thống, văn hoá Thăng long thuộc loại hình văn hoá nông<br /> nghiệp với phần lớn dân cư là nông dân. Thời Lý - Trần, phía tây Hoàng thành có<br /> khu thập tam trại rộng lớn chuyên trồng lúa trồng rau, trồng hoa và các cây<br /> thuốc nam. Danh xưng vùng đất các khu trại đó hiện đã thành tên gọi của<br /> những đường phố lớn: Giảng Võ, Liễu Giai, Đại Yên, Ngọc Hà, Nghi Tàm, Hữu<br /> Tiệp v.v… Cho đến giữa thế kỷ XX, vùng Lò Đúc, gò Đống Đa và dọc đê La<br /> Thành vẫn chủ yếu là hồ ao, ruộng lúa. Tuy nông dân chiếm số lượng đông<br /> nhưng vai trò “kinh đô văn hoá” đã khiến tầng lớp cư dân chiếm vị trí số một của<br /> Thăng Long lại là kẻ sĩ. Họ thường là những người tài trí và ham học từ mọi<br /> vùng quê về đây để trau dồi học vấn, nghề nghiệp và với cả mong ước “có danh<br /> gì với núi sông”. Tại đây, họ có cơ hội, điều kiện tốt nhất để tiếp cận tam cương,<br /> ngũ thường của Nho học, bác ái của Phật học, vô vi của Đạo học, cũng như thời<br /> kỳ cận - hiện đại là các tư tưởng dân chủ mới, các phương pháp, phương tiện<br /> <br /> tiên tiến nhất trong nghiên cứu khoa học và sáng tạo nghệ thuật. Trong danh<br /> mục “Danh nhân Thăng Long” mà chúng ta thống kê hiện nay, những người có<br /> danh tiếng được lựa chọn hầu hết là kẻ sĩ. Chính Thăng Long là mảnh đất màu<br /> mỡ ươm trồng tài năng của họ và ngược lại, nhờ họ mà mảnh đất kinh kỳ này<br /> được rạng rỡ, vẻ vang. Vốn tri thức Đông Tây kim cổ đồ sộ cộng với tài năng,<br /> đặc biệt là khí phách quân tử đã tạo nên thương hiệu “Sĩ phu Bắc Hà” (cũng là sĩ<br /> phu Thăng Long) - một đối tượng giành được sự ngưỡng mộ, vị nể của giới trí<br /> thức trong cả nước. Cũng vì thế, không chỉ quan niệm, tư tưởng, học vấn mà cả<br /> phong cách lối sống, lối hành xử của tầng lớp kẻ sĩ có tác động rất lớn tới các<br /> thành phần khác trong cộng đồng dân cư Thăng Long.<br /> Tầng lớp công thương của Thăng Long xưa được xếp cuối bảng phân loại<br /> tứ dân (sĩ, nông, công, thương) cũng như ở các vùng miền khác. Dù rằng Kẻ<br /> Chợ có phát triển hơn Phố Hiến nhưng nó vẫn rất nhỏ so với đô thị các nước cận<br /> kề. Yếu tố “thị” yếu ớt nhiều so với yếu tố “đô”. Giáo sư Lê Văn Lan đã lưu ý<br /> rằng: tư cách thần dân của cư dân Thăng Long nổi trội hơn nhiều so với tư cách<br /> thị dân – công dân tự do*. Địa vị thấp kém của tầng lớp thương nhân có thể có<br /> nhiều nguyên nhân: do mức độ non yếu của kinh tế hàng hoá; do chính sách “<br /> trọng nông ức thương” của một số vương triều, hoặc do cả sự kỳ thị, nghi ngờ<br /> của dân chúng (trong truyện Kiều, Nguyễn Du đã viết “ngẫm ra cho kỹ như hình<br /> con buôn”). Nghề thủ công Thăng Long xưa tuy hội tụ được khá đông thợ<br /> khéo, thợ giỏi nhưng vẫn mang tính chất phường hội làng quê. Chỉ tới đầu thế<br /> kỷ XX, sau các cuộc khai thác thuộc địa, hoạt động công thương mới dần dần<br /> khởi sắc, ý thức thị dân mới bắt đầu manh nha. Một vài khái niệm mới xuất hiện<br /> “bourgeoir” (thị dân) và “petit bourgeoir” (tiểu thị dân), chúng ta vẫn dịch, vẫn<br /> hiểu là “tư sản” và “tiểu tư sản”. Kiểu cư dân - thị dân Thăng Long – Hà Nội<br /> thành hình bao gồm nhiều tầng lớp và địa vị ngày càng được nâng cao của tầng<br /> lớp công thương làm cho đời sống xã hội trở nên linh hoạt hơn, sung túc hơn<br /> (Bảng nhãn Lê Quí Đôn đã từng nhắc: Phi công bất phú, phi thương bất hoạt).<br /> Tuy nhiên dấu tích của tư tưởng thần dân, của gốc tích tiểu nông và đặc biệt<br /> những quan niệm giản đơn và ấu trĩ về nếp sống đô thị đã tạo ra cho Thăng<br /> Long – Hà Nội một sản phẩm đặc thù: những thị dân non mà biểu hiện rõ nhất ở<br /> sự yếu kém trong ý thức tuân thủ pháp luật. Sống giữa Thủ đô mà vẫn không ít<br /> người quen coi thói tục mới là luật, “phép vua thua lệ làng”, luôn tìm cách luồn<br /> lách, lẩn tránh, thậm chí còn chống đối pháp luật. Có lẽ đây cũng là một “truyền<br /> thống cố hữu” gây cản trở khá lớn cho quá trình quản lý và phát triển đô thị hiện<br /> đại.<br /> Chân dung người Thăng Long – Hà Nội biến động khá nhiều qua các giai<br /> đoạn lịch sử như là sản phẩm khách quan của những điều kiện xã hội cụ thể. Cái<br /> gọi là “người Hà Nội truyền thống” cũng rất khó xác định do những biến động<br /> <br /> ấy. Đọc trong sách “Vũ trung tuỳ bút”, chúng ta cũng bắt gặp những nhận xét<br /> của Phạm Đình Hổ về những biến động phong tục ở kinh thành trong vài chục<br /> năm cuối thế kỷ XVIII:<br /> “Khi ta còn nhỏ, phong tục hãy còn chuộng trung hậu, mọi người hàng<br /> <br /> ngày giao tiếp với nhau vẫn có ý khoan dung, giữ thói khiêm nhường. Ai làm<br /> điều gì xằng bậy chỉ sợ người khác biết mà chê cười… Nhưng từ thời chúa Trịnh,<br /> chính sự càng ngày càng nát. Tất cả lễ độ về giao tiếp, thù tạc, ăn uống, cư xử<br /> đều bị sửa lại, mỗi ngày một khác. Tập tục ngày càng kiêu bạc”(2).<br /> Như vậy, khó lòng xác định một chân dung qua muôn vàn biến thiên lịch<br /> sử. Và ngay ở một thời kỳ, chân dung ấy cũng mang những màu sắc rất khác<br /> nhau gắn với khu vực mà người ta cư trú. Có Hà Nội trung tâm phố cổ và có Hà<br /> Nội ngoại ô (ngày càng đẩy ra xa, sau các đường vành đai một, hai, ba, bốn); có<br /> Hà Nội sang trọng kiêu sa để chàng lính trẻ Quang Dũng mơ về “dáng kiều<br /> thơm” và có cả Hà Nội lầm than vất vả; Có Hà Nội mặt tiền xô bồ náo nhiệt và<br /> có Hà Nội lặng lẽ khiêm nhường trong ngõ hẻm v.v.. Cứ đọc và so sánh các tác<br /> phẩm văn chương trước Cách mạng viết về Hà Nội sẽ thấy rất rõ sự đa dạng<br /> này. Người Hà Nội trong “Tố Tâm”, trong “Lá ngọc cành vàng” đâu có giống<br /> người Hà Nội trong “Nhà nghèo”, “Cỏ dại’, và cũng khác xa những kiếp người<br /> trong các phóng sự của Vũ Trọng Phụng hay Nguyễn Đình Lạp. Trong vài thập<br /> kỷ qua, khuôn mặt người Hà Nội còn nhiều hình, nhiều vẻ hơn. Vì thế, việc cố<br /> gắng khái quát hoá, trừu tượng hoá danh hiệu “Người Hà Nội” xem chừng ngày<br /> càng trở nên khó khăn, phức tạp.<br /> 2. Có chăng một tính cách người Hà Nội?<br /> Liệu có tính cách người Hà Nội, mẫu số chung cho mọi kiểu người mà<br /> chúng ta vừa nhắc tới không?<br /> Khi bàn về điều này, các nhà nghiên cứu thường liệt kê rất nhiều phẩm<br /> chất (hầu hết là các phẩm chất tốt đẹp) như: yêu nước, yêu hoà bình, giàu lòng<br /> tự hào dân tộc; ham học hỏi, cầu tiến; lao động cần cù và có tay nghề khéo léo;<br /> sống có nghĩa tình v.v.. Nhưng có nhiều người đặt câu hỏi: những phẩm chất<br /> vừa kể đâu phải của riêng người Hà Nội? Một nhà nghiên cứu văn hoá dân gian<br /> khi khái quát đặc trưng văn hoá gia đình người xứ Nghệ là hoà, hiếu, nhẫn,<br /> tình cũng đã nhận được từ đồng nghiệp câu phát vấn tương tự. Hình như những<br /> phẩm chất ấy, người vùng nào cũng có. Thực ra, mong muốn chỉ ra đặc trưng<br /> hay sự khác biệt trong tính cách con người ở một vùng miền nào đó không phải<br /> dễ dàng, nhất là khi họ có chung một cốt cách dân tộc, có những điều kiện kinh<br /> tế - lịch sử khá tương đồng và luôn có sự giao lưu văn hoá. Nhưng có điều này<br /> <br />