Chế định về tài sản ruộng đất trong pháp luật Triều Nguyễn - Huỳnh Công Bá

TẠP CHÍ KHOA HỌC, Đại học Huế, Số 51, 2009<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> CHẾ ĐNNH VỀ TÀI SẢN RUỘNG ĐẤT TRONG<br /> PHÁP LUẬT TRIỀU NGUYỄN<br /> Huỳnh Công Bá<br /> Trường Đại học Sư phạm, Đại học Huế<br /> <br /> TÓM TẮT<br /> Bài viết trình bày về chế độ sở hữu ruộng đất công và chế độ sở hữu ruộng đất tư trong<br /> pháp luật triều Nguyễn (1802-1884). Trong chế độ sở hữu ruộng đất công bao gồm ruộng đất<br /> công của nhà nước và ruộng đất công của làng xã. Trong chế độ sở hữu ruộng đất tư nhân bao<br /> gồm các loại ruộng đất của quý tộc, quan lại, địa chủ và nông dân tư hữu. Những quy định về<br /> các chế độ ruộng đất này đã được nêu ra trong Hoàng Việt luật lệ và Đại Nam hội điển sự lệ.<br /> <br /> 1.1. Trong lịch sử nhân loại, ý niệm quyền sở hữu tư nhân đã đến với xã hội loài<br /> người ngay từ giai đoạn tan rã của xã hội nguyên thủy, khi con người biết sử dụng các<br /> công cụ bằng kim khí và do đó mà những của cải “thừa” bắt đầu xuất hiện. Trong thời<br /> kỳ này, quyền sở hữu tư nhân được hạn chế vào các vật phNm săn bắt, hoặc tự tay người<br /> ta chế tạo ra, nghĩa là những đồ vật mà ngày nay được liệt vào các động sản. Các đồ vật<br /> ấy họp thành gia sản của mỗi cá nhân và không ai có quyền được xâm đoạt đối với chủ<br /> của nó.<br /> Nói cách khác, trong lịch sử nhân loại, quyền sở hữu các động sản được coi như<br /> một sắc thái của tự nhiên pháp và đã xuất hiện trước quyền sở hữu về bất động sản.<br /> Ngày nay, nhiều luật gia đã giải thích quyền sở hữu ấy như là sự kết tinh về sức lao<br /> động của con người. Vì đã làm việc khó nhọc mới kiếm ra được nó nên người chế tạo ra<br /> nó được quyền làm chủ các đồ vật ấy trong thành phần gia sản của mình và họ có quyền<br /> được hoàn toàn hưởng dụng hoặc sử dụng chúng theo ý muốn của mình, mà không một<br /> ai được phép chiếm đoạt nó. Tuy nhiên, bên cạnh đó còn có những tài sản chung của<br /> cộng đồng và chúng đã bị những người có thế lực trong xã hội tìm cách chiếm hữu, dẫn<br /> đến sự phân hóa giàu nghèo và sự hình thành giai cấp trong xã hội.<br /> 1.2. Đến khi nghề nông ra đời và phát triển, tư liệu sản xuất cơ bản trong nông<br /> nghiệp là ruộng đất đã trở thành một thứ tài sản và là loại bất động sản. Đồng thời, đây<br /> cũng chính là loại tài sản đóng vai trò quan trọng nhất, trong khi đó các động sản chỉ<br /> còn giữ một vị trí khiêm tốn, được coi như những thứ tài sản phụ, không quan trọng.<br /> Cũng do đó mà trong cổ luật La Mã đã có quan niệm cho rằng “động sản là vật ti tiện”<br /> (res mobis, res vilis), có nghĩa là vật nhỏ mọn, không đáng giá trị gì. Sở dĩ như vậy là vì<br /> nhờ có ruộng đất mà người ta mới sản xuất ra được thóc gạo và ngũ cốc để nuôi sống<br /> 25<br /> con người hoặc để đổi chác lấy các đồ vật khác. Và do đó, ruộng đất đã được xem là<br /> nguồn gốc cơ bản của tất cả các loại tài sản khác. Cũng có thể nói, những biểu hiện cụ<br /> thể về quan hệ sở hữu đối với tài sản ruộng đất trong một quốc gia chính là cơ sở tồn tại<br /> của các loại hình sở hữu trong xã hội.<br /> 2.1. Đối với xã hội phong kiến Việt Nam, một xã hội lấy nông nghiệp làm gốc<br /> (dĩ nông vi bản) thì tài sản quan trọng nhất, đồng thời cũng là tư liệu sản xuất quy định<br /> các quan hệ kinh tế - xã hội giữa người và người ở trong nước chính là tài sản về ruộng<br /> đất (tức điền sản). Do đó, từ khá lâu, giá trị về ruộng đất đã được người Việt Nam nhận<br /> thức một cách sâu sắc là: “Tấc đất, tấc vàng”. Và nhà nước phong kiến các thời đều ban<br /> hành các văn bản pháp luật để xác định về chế độ sở hữu đối với tài sản ruộng đất trong<br /> phạm vi quốc gia. Như vậy, muốn hiểu biết về chế độ ruộng đất ở Việt Nam không thể<br /> không thông qua nguồn tư liệu luật pháp của các đời. Ở triều Nguyễn, đó là tác phNm<br /> Hoàng Việt luật lệ ban hành dưới thời vua Gia Long cùng với các Sắc chiếu được ban<br /> hành bổ sung trong các đời vua sau Gia Long là Minh Mạng, Thiệu Trị, Tự Đức.<br /> 2.2. Quyền sở hữu về tài sản ruộng đất trong xã hội Việt Nam đã phải trải qua<br /> một quá trình diễn biến đặc biệt, đánh dấu sự xuất hiện song song của hai chế độ sở hữu<br /> về ruộng đất: chế độ công hữu và chế độ tư hữu. Trong đó, chế độ tư hữu, theo quy luật<br /> khách quan, đã ngày một mở rộng. Đến thời triều Nguyễn, chế độ tư hữu về ruộng đất ở<br /> Việt Nam đã chiếm một tỉ lệ áp đảo so với chế độ công hữu về ruộng đất. Theo một<br /> thống kê đương thời do Nguyễn Công Tiệp tiến hành cho biết, đến thời Minh Mạng, số<br /> lượng ruộng đất tư trong cả nước là 2.816.221 mẫu, chiếm 82,92% tổng diện tích ruộng<br /> đất thực canh trong cả nước (3.396.584 mẫu), trong khi ruộng đất công chỉ chiếm<br /> 580.363 mẫu (khoảng 17,08% trên tổng diện tích ruộng đất thực canh). Bên cạnh đó, do<br /> tính tự trị của làng xã đã hình thành ở các địa phương một bộ phận ruộng đất riêng,<br /> thuộc quyền sở hữu của tập thể làng xã mà nhà nước các cấp không thể tác động được:<br /> đó là loại ruộng công bản của làng xã. Đây là loại ruộng đất thuộc về sở hữu công cộng,<br /> nhưng là của tập thể làng xã. Như vậy, có thể khẳng định rằng dưới triều Nguyễn đã tồn<br /> tại ba loại sở hữu ruộng đất: thứ nhất là sở hữu ruộng đất của nhà nước bao gồm quan<br /> điền (thuộc quyền quản lý trực tiếp của nhà nước) và quan điền bản xã hay công điền,<br /> công thổ (thuộc quyền quản lý gián tiếp của nhà nước); thứ hai là sở hữu ruộng đất của<br /> làng xã (tức ruộng công bản); và thứ ba là sở hữu ruộng đất của tư nhân (cá nhân và hộ<br /> gia đình). Từ ba loại sở hữu ruộng đất trên có thể quy về hai loại hình sở hữu ruộng đất<br /> sau đây: sở hữu ruộng đất công cộng và sở hữu ruộng đất tư nhân. Tuy nhiên, quyền sở<br /> hữu tối cao về toàn bộ ruộng đất trong cả nước cũng vẫn thuộc về vị Hoàng đế, bởi vì<br /> Hoàng đế có toàn quyền trưng dụng và điều chỉnh quyền sở hữu về ruộng đất trong<br /> phạm vi cả nước.<br /> 2.3. Chế định về ruộng đất công nhà nước: Đây là loại ruộng đất thuộc quyền<br /> quản lý trực tiếp của nhà nước, bao gồm: ruộng sơn lăng, tịch điền, đồn điền, quan điền,<br /> quan trại... Về phương thức canh tác, nhà nước lấy nông phu ở các làng xã lân cận để<br /> 26<br /> cày cấy ruộng tịch điền, ở khu vực kinh đô họ được trả lương (mỗi tháng một quan tiền<br /> và một phương gạo), ở các địa phương họ được miễn thuế thân và tạp dịch. Sản phNm<br /> thu hoạch từ ruộng tịch điền được đem nộp vào kho của nhà nước. Đối với quan điền,<br /> quan trại nhà Nguyễn sử dụng một phần để ban cấp cho các đối tượng đặc biệt làm<br /> ruộng thờ cúng, số còn lại đem phát canh cho dân sở tại hoặc các vùng lân cận cày cấy<br /> giống như ruộng tư của nhà nước. Còn đối với đồn điền thì chủ yếu sử dụng lao động<br /> của binh lính hoặc những tù phạm để canh tác, sản phNm thu hoạch được đem nộp vào<br /> kho công. Với phương thức canh tác và sử dụng sản phNm trên đây, nhà nước phong<br /> kiến trung ương thể hiện vai trò của người chủ sở hữu thực sự trên loại ruộng đất này.<br /> Nhằm bảo vệ quyền sở hữu của nhà nước, Điều 90 Luật Gia Long quy định việc<br /> trừng phạt đối với những người lén cày cấy trộm ruộng đất công của nhà nước. Theo đó,<br /> phàm những kẻ cậy quyền thế lén lút cày cấy, gieo trồng hoặc cướp chiếm hoa lợi nơi<br /> ruộng đất công của nhà nước, thì nếu phát hiện sẽ bị trừng phạt, cứ mỗi mẫu trở xuống<br /> là 50 roi, thêm 5 mẫu thì phạt thêm 1 bậc tội, nhưng tối đa là 100 trượng; đối với loại<br /> ruộng xấu thì được cho giảm tội 1 bậc (tức là phạt 40 roi), nhưng tối đa cũng chỉ lên đến<br /> 90 trượng, truy thu những hoa lợi mà y đã cướp chiếm trên ruộng đất đó để đem trả về<br /> cho nhà nước1.<br /> 2.4. Chế định về ruộng đất công làng xã: Đây là loại sở hữu ruộng đất thuộc<br /> quyền quản lý gián tiếp của nhà nước, thông qua bộ máy quản lý làng xã. Nó vốn là loại<br /> ruộng đất của công xã, trở thành ruộng đất công của làng xã qua bao đời và bao gồm<br /> các loại: công điền, công thổ, thân minh đình, hồ ao... Làng xã được nhà nước giao<br /> nhiệm vụ trực tiếp phân chia ruộng đất công cho nhân dân trong xã cày cấy và nộp tô<br /> thuế cho nhà nước. Ở đây, quyền lực của nhà nước được thể hiện một cách rõ nét thông<br /> qua chính sách quân điền.<br /> Lợi ích của nhà nước đối với ruộng đất công làng xã chính là các nghĩa vụ về tô<br /> thuế và lao dịch của người xã dân phải gánh vác hằng năm. Đó cũng chính là cơ sở về<br /> kinh tế và xã hội cho sự ổn định và phát triển của nhà nước trung ương tập quyền.<br /> Chính vì vậy, ngay sau ngày thành lập, nhà nước Nguyễn cũng giống như các nhà nước<br /> phong kiến khác ở Việt Nam trước đây, đã phải lo giải quyết vấn đề ruộng đất cho nông<br /> dân trong các làng xã. Sắc chiếu năm Gia Long nguyên niên (1802) quy định vấn đề sở<br /> hữu ruộng đất bị bỏ hoang trong thời kỳ loạn lạc và được canh tác lại. Theo đó, phàm<br /> các ruộng đất công hay tư đã bị chính quyền thời Tây Sơn đem cấp cho người khác thì<br /> tùy theo ruộng, đất, hồ ao công hay tư, phải trả lại cho chủ cũ hay làng xã được quản<br /> nghiệp và cày cấy, rồi chiếu theo đẳng hạng để đánh thuế. Riêng các ruộng đất tư sản<br /> của nhà Tây Sơn cùng với công điền, công thổ, quan trại của nhà Lê do chính quyền<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 1<br /> Nguyễn Văn Thành. Hoàng Việt luật lệ. Tập II. NXB Văn hóa, Hà Nội, 1994, trang 305-307.<br /> 27<br /> Tây Sơn chiếm dụng, thì đều sung làm ruộng đất công2.<br /> Do tình trạng khởi nghĩa nông dân thường xuyên diễn ra, nên trong suốt thời<br /> gian trị vì của triều Nguyễn, các vua Nguyễn sau Gia Long cũng đều có những nguyên<br /> tắc cấp ruộng đất hoang hóa cho các dân ly tán hồi cư trở về bản quán làm ăn3. Đến khi<br /> Hoàng Việt luật lệ ra đời, ở Điều 84, pháp luật triều Nguyễn quy định: Tại những nơi<br /> dân cư phải phiêu tán vì loạn lạc, nếu sau này họ trở về nguyên quán mà trong nhà<br /> không có đủ người để canh tác như xưa, thì nhà nào cày cấy thực sự bao nhiêu cho phép<br /> được theo diện tích ấy mà nộp thuế. Nhưng nếu chiếm dụng quá nhiều ruộng đất mà<br /> làm không hết, phải bỏ hoang, thì bị phạt 30 roi (nếu bỏ hoang từ 3 đến 10 mẫu). Nếu<br /> diện tích bỏ hoang tăng thêm 10 mẫu nữa thì tội sẽ gia tăng thêm 1 bậc, nhưng tối đa<br /> cũng chỉ đến 80 trượng, số ruộng đất bỏ hoang ấy bị đem sung công. Ngược lại, nếu là<br /> xã có đinh nhiều mà ruộng ít thì cho phép được làm đơn xin cấp các ruộng đất hoang ở<br /> những khu vực lân cận để cày cấy, quan ty sở tại sẽ chiếu theo khả năng canh tác thực<br /> sự mà cấp ruộng đất cho. Đối với những ruộng đất nhà nước không sử dụng nữa hoặc<br /> mới được bồi trúc thì nhà nước cho phép được nhập làm ruộng đất công làng xã4. Sắc<br /> chiếu năm Minh Mạng thứ 3 (1822) quy định, đối với các ruộng xuất phòng (tức ở<br /> những nơi đóng đồn binh) bị bỏ hoang từ lâu năm thì cho phép được sát nhập vào các<br /> làng xã lân cận để làm thành công điền, đem chia cho xã dân cày cấy. Đến Sắc chiếu<br /> năm Minh Mạng thứ 8 (1827) còn quy định đối với những dòng sông cũ đã được bồi lấp<br /> và có thể cày cấy được thì cho phép sát nhập vào các làng xã lân cận để chia cho xã dân<br /> canh tác và nộp thuế cho nhà nước. Và Sắc chiếu năm Minh Mạng thứ 17 (1836), nhà<br /> vua một lần nữa quy định, đối với đất lở và đất bồi cho phép dân các xã có đất bị lở<br /> xuống sông được phép khai khNn những bãi tân bồi do phù sa của những nơi đất lở và<br /> bồi thành để làm thành công điền bản xã5.<br /> Để bảo vệ ruộng đất công làng xã, nhà nước đã ra lệnh cấm không được bán đứt<br /> hay cầm cố ruộng đất công làng xã. Chẳng hạn, lệnh cấm ban hành vào năm 1803 nêu<br /> rõ: “Theo lệnh cũ thì công điền, công thổ cho dân gian, quân cấp đem bán riêng là có<br /> tội”6, “nếu xã thôn nào trái lệnh cấm, quen thói cũ mua bán riêng với nhau, việc phát<br /> giác ra thì người mua nhầm bị mất tiền gốc, người làm văn khế, người cùng đứng tên<br /> trong văn khế và những người làm chứng đều bị trị tội nặng, ruộng đất đem bán trong<br /> <br /> <br /> 2<br /> Nội các triều Nguyễn. Đại Nam điển lệ. trang 159, đoạn 113. Dẫn theo: Vũ Văn Mẫu. Cổ luật Việt Nam<br /> lược khảo. Quyển II. Trường Đại học Luật khoa Sài Gòn xuất bản, Sài Gòn, 1968, trang 160.<br /> 3 Nội các triều Nguyễn. Đại Nam hội điển sự lệ. trang 161, đoạn 113 và 114. Dẫn theo: Vũ Văn Mẫu. Cổ<br /> <br /> luật Việt Nam lược khảo. Quyển II. Trường Đại học Luật khoa Sài Gòn xuất bản, Sài Gòn, 1968, trang<br /> 160.<br /> 4 Nguyễn Văn Thành. Hoàng Việt luật lệ. Tập II. NXB Văn hóa, Hà Nội, 1994, trang 292-295.<br /> 5 Deloustal. Sưu tập các sắc lệnh chính yếu về luật pháp triều Nguyễn. Dẫn theo: Vũ Văn Mẫu. Cổ luật<br /> <br /> Việt Nam lược khảo. Quyển II. Trường Đại học Luật khoa Sài Gòn xuất bản, Sài Gòn, 1968, trang 160.<br /> 6<br /> Quốc sử quán triều Nguyễn. Đại Nam thực lục chính biên. Tập III. NXB Sử học, Hà Nội, 1963, trang<br /> 126.<br /> 28<br /> văn khế vẫn phải truy trả cho dân trong xã; lại theo lệ, lấy một mẫu ruộng để thưởng<br /> cho người tố cáo, được hưởng hoa lợi trong thời gian 3 năm”7. Cũng để bảo vệ quyền sở<br /> hữu của nhà nước, Điều 90 Luật Gia Long quy định về việc lén lút cày cấy ruộng đất<br /> công làng xã. Theo đó, phàm những kẻ cậy quyền thế lén lút cày cấy gieo trồng hoặc<br /> cướp chiếm hoa lợi nơi ruộng công của làng xã, nếu phát hiện sẽ bị phạt cứ mỗi mẫu trở<br /> xuống là 50 roi, thêm 5 mẫu thì phạt thêm 1 bậc tội, nhưng tối đa là 100 trượng; đối với<br /> loại ruộng xấu thì được giảm 1 bậc tội (tức là 40 roi và tối đa là 90 trượng), cho truy thu<br /> những hoa lợi mà y đã cướp chiếm trên ruộng đất công làng xã để trả về cho làng xã8.<br /> Một biểu hiện khác thể hiện quyền lực của nhà nước trung ương đối với sở hữu<br /> ruộng đất làng xã là việc nhà nước cho ban hành chính sách quân điền, biến bộ máy<br /> quản lý làng xã thành người giúp việc cho nhà nước trong việc quản lý đối với ruộng<br /> đất công làng xã. Nhà Nguyễn đã cho thi hành chính sách quân điền ngay sau khi triều<br /> đại được thành lập (1804). Theo Lệ năm Gia Long thứ 3 (1804), quy định cứ hạn ba<br /> năm làng xã tiến hành quân cấp một lần; đến kỳ quân cấp các làng xã phải đem chia đều<br /> các ruộng nhất đẳng, nhị đẳng và tam đẳng hiện có trong làng xã cho các dân đinh trong<br /> xã. Các ruộng xấu hay tốt đều được cấp cho dân đinh một cách công bằng, và phải tránh<br /> việc để cường hào xâm chiếm hết những ruộng đất tốt và chia các ruộng đất xấu cho<br /> người khác9. Đến năm 1840 (Minh Mạng thứ 21), nhà vua tiếp tục ra Sắc chiếu về vấn<br /> đề quân phân công điền. Theo đó, ngoại trừ các binh điền được cấp cho binh lính làm<br /> ruộng lương, còn lại các công điền công thổ khác đem quân phân cho tất cả dân đinh<br /> trong xã, gồm: viên chức, binh lính, thợ thuyền và tráng đinh. Việc đánh thuế điền thổ<br /> và sưu dịch phải cho công bằng dựa trên sổ sách đã định. Theo Điều 78 Luật Gia Long<br /> quy định: Nếu hữu ty làm sai, thu thuế đinh điền đối với xã dân không công bằng thì bị<br /> phạt 100 trượng và bắt phải sửa lại. Nếu thượng ty không chịu thụ lý hồ sơ do dân kiện<br /> thưa về việc thu thuế không công bằng thì cũng bị phạt 80 trượng. Nếu quan ty do nhận<br /> của đút lót mà làm sai trái thì phải dựa vào tang vật, khép vào tội “làm cong vẹo pháp<br /> luật” mà xét xử10.<br /> Để có điều kiện thực hiện chính sách quân điền, đồng thời quản lý được ruộng<br /> đất và người cày trong các làng xã, triều đình nhà Nguyễn đã cho thiết lập lại sổ địa bạ<br /> và đinh bạ. Theo quy định của Điều 73 Luật Gia Long thì quân, dân, thầy, thợ đều phải<br /> lấy làng gốc của mình để làm nơi ổn định. Và một khi được hưởng quyền lợi ở làng xã<br /> thì họ phải chịu nghĩa vụ đối với nhà nước. Nếu trá mạo để được miễn hoặc tránh thuế<br /> thì bị phạt 80 trượng. Quan ty nếu dối trá chuyển đổi từ hạng lính ra hạng dân, cải đổi<br /> <br /> <br /> <br /> 7<br /> Nội các triều Nguyễn. Đại Nam hội điển sự lệ. Quyển 38. NXB Thuận Hóa, Huế, 1993.<br /> 8 Nguyễn Văn Thành. Hoàng Việt luật lệ. Tập II. NXB Văn hóa, Hà Nội, 1994, trang 305-307.<br /> 9<br /> Deloustal. Sưu tập các sắc lệnh chính yếu về luật pháp triều Nguyễn. Dẫn theo: Vũ Văn Mẫu. Cổ luật<br /> Việt Nam lược khảo. Quyển II. Trường Đại học Luật khoa Sài Gòn xuất bản, Sài Gòn, 1968, trang 154.<br /> 10 Nguyễn Văn Thành. Hoàng Việt luật lệ. Tập II. NXB Văn hóa, Hà Nội, 1994, trang 285-286.<br /> <br /> 29<br /> loại dân làm loại thợ để được miễn thuế và nghĩa vụ, làm xáo trộn sổ sách thì cũng bị trị<br /> tội như trên. Quân dân ở vào trường hợp đó nếu không chịu cải chính sự dối trá của<br /> mình thì sẽ bị phạt 100 trượng, bắt sung lính và phát phối ra biên giới xa11. Ở Điều 74<br /> Luật Gia Long còn quy định: Nếu Xã trưởng che giấu số trai tráng trong làng để làm<br /> người cày ruộng cho mình thì nếu giấu 1 đinh phải phạt 60 trượng, giấu thêm 1 đinh nữa<br /> thì bị phạt thêm 1 bậc tội, giấu từ 7 cho đến 8 dân đinh thì bị phạt 60 trượng đồ 1 năm,<br /> nếu Nn giấu 9 đinh thì phải tăng thêm 1 bậc tội phạt 70 trượng đồ 1 năm rưỡi, cứ thế mà<br /> tiếp tục tăng lên12. Theo Điều 84 Luật Gia Long, nhà nước trừng phạt khá nặng những<br /> trường hợp không kê khai ruộng đất công làng xã vào sổ bộ để trốn thuế. Phàm âm mưu<br /> Nn lậu ruộng đất, khai là ruộng gò, ruộng hoang nhàn, ruộng tốt chuyển thành ruộng xấu<br /> để trốn thuế thì từ 1 đến 5 mẫu bị phạt 40 roi và cứ trốn thuế thêm 5 mẫu thì tội lại gia<br /> tăng thêm 1 bậc, cho đến tối đa là 100 trượng, ruộng đất bị đem sung sông và phải trả số<br /> thuế Nn lậu cho nhà nước. Lý trưởng nếu biết việc Nn lậu mà không tố giác thì cũng bị<br /> khép vào tội đồng phạm13. Ngoài ra, cũng trong Luật Gia Long có nhiều điều khoản nói<br /> về việc thu lúa thuế (các điều 110, 111, 112, 113) và về tội trốn thuế (Điều 132). Đồng<br /> thời, quy định các Lý trưởng và sai dịch có trách nhiệm phải thu thuế theo định kỳ và<br /> nộp cho nhà nước. Nếu gian dối về điền lương thì bị xử trượng, và truy thu để nộp vào<br /> kho của nhà nước. Đối với những ruộng đất làng xã do nhà nước sử dụng hay bị sụt lở<br /> hoặc ở những nơi bị thiên tai, hoạn nạn, mùa màng thất bát thì quan ty phải tra xét đúng<br /> sự thực và được nhà nước cho phép miễn hoặc giảm thuế. Chẳng hạn, Sắc chiếu năm<br /> Minh Mạng thứ 8 (1827) quy định: Khi các công thổ bị truất hữu để làm việc công ích<br /> như đê điều thì các làng xã được cho miễn giảm thuế về các số ruộng đất đã bị truất hữu.<br /> Chính sử của triều Nguyễn cũng cho biết, vào năm Minh Mạng thứ 2 (1821), 18 làng xã<br /> thuộc các huyện Thanh Liêm, Thanh Trì (nay thuộc tỉnh Hà Đông), Gia Lâm (nay thuộc<br /> tỉnh Bắc Ninh), Phúc Thọ (nay thuộc tỉnh Sơn Tây) đã được miễn thuế về các ruộng đất<br /> bị sụt lở, cùng với 470 mẫu đất thổ đã bị truất hữu để làm quan trạm, quan lộ và đê điều.<br /> Có thể nói, nhà nước Nguyễn đã rất quan tâm đến ruộng đất công làng xã, bởi vì<br /> đây chính là cơ sở ổn định của xã hội.<br /> 2.5. Chế định về ruộng đất tư nhân: Luật Gia Long quy định vấn đề tư hữu<br /> ruộng đất trong Quyển 3 với nhan đề là Hộ luật, bao gồm 66 điều khoản. Trong quyển<br /> này, có một chương Điền trạch gồm 10 điều (từ Điều 84 đến Điều 93) liên hệ đến các<br /> vấn đề ruộng đất, vườn tược, trong đó có nhiều điều khoản liên quan đến vấn đề ruộng<br /> đất tư hữu. Ngoài ra, Luật Gia Long còn quy định về việc quản lý đối với “cựu điền” và<br /> “trang điền” để tránh tình trạng bỏ hoang lãng phí đối với ruộng đất.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 11 Nguyễn Văn Thành. Hoàng Việt luật lệ. Tập II. NXB Văn hóa, Hà Nội, 1994, trang 274.<br /> 12 Nguyễn Văn Thành. Hoàng Việt luật lệ. Tập II. NXB Văn hóa, Hà Nội, 1994, trang 275-276.<br /> 13 Nguyễn Văn Thành. Hoàng Việt luật lệ. Tập II. NXB Văn hóa, Hà Nội, 1994, trang 292-295.<br /> <br /> 30<br />  Trước hết là việc nhà nước có những chế định bảo vệ đối với quyền tư hữu về<br /> ruộng đất. Điều 87 Luật Gia Long đã quy định về tội bán lén ruộng đất của người khác<br /> một cách trái phép, hoặc bán những ruộng đất dùng vào việc thờ tự tổ tiên (ruộng hương<br /> hỏa). Theo đó, phàm đem bán trộm ruộng đất của người khác, hoặc đem ruộng đất xấu<br /> của mình đánh tráo ruộng đất tốt của người khác, mạo nhận ruộng đất của người khác<br /> làm ruộng đất của mình, chấp giữ sau thời hạn những ruộng đất người ta bán thục cho<br /> mình và cả việc xâm chiếm ruộng đất của người khác đều bị trị tội. Đối với việc bán lén<br /> ruộng đất của người khác từ 1 mẫu trở xuống đều phải phạt 50 roi. Nếu thêm 5 mẫu thì<br /> bị phạt thêm 1 bậc tội, nhưng tối đa là 80 trượng đồ 2 năm. Nếu cưỡng chiếm hồ ao,<br /> vườn nhà của người khác, không kể mẫu sào, đều bị phạt 100 trượng, lưu 3.000 dặm14.<br /> Đối với ruộng đất hương hỏa, Điều 87 (khoản lệ) Luật Gia Long quy định: Phàm<br /> con cháu đem bán lén ruộng đất thờ cúng do ông bà tổ tiên để lại đến 50 mẫu thì xử<br /> chiếu theo luật về tội bán lén tài sản hương hỏa và đem sung lính, phát phối ra biên giới<br /> xa. Nếu bán dưới 50 mẫu và lén bán nghĩa điền thì xử tội theo bán trộm ruộng nhà nước<br /> mà trị tội. Nếu người mua biết rõ sự việc bán lén nhưng vẫn mua, hoặc cùng với người<br /> con cháu bàn lập mưu kế để mua thì cũng bị tội y như người con cháu phạm tội đó. Và<br /> cho thu hồi lại tài sản để giao trả lại cho trưởng tộc quản lãnh, còn tiền bán thì bị tịch<br /> thu đem sung công. Nếu người mua không biết rõ sự việc bán lén thì không phải tội.<br /> Một điều lưu ý là đối với những tự sản cũng như nghĩa điền bị bán lén thì trưởng tộc<br /> phải tập họp con cháu trong gia tộc để thống nhất ý kiến, xác định đúng sự việc bán lén,<br /> mới được phép đem trình quan. Nếu kết quả tra xét cho thấy không phải là tài sản chung<br /> của tộc họ thì người khai báo bị buộc vào tội vu cáo người khác và bị trị tội15.<br /> Cũng ở Điều 87 Luật Gia Long, nếu cùng tranh chấp đất đai, việc chưa được<br /> giải quyết rõ ràng, mà đem điền sản đó nói dối là của mình, mờ ám hiến tặng cho quan<br /> trên, hoặc người có thế lực quan trọng, thì cả người hiến lẫn người nhận đều bị phạt 100<br /> trượng đồ 3 năm. Trong tất cả các trường hợp, số ruộng bán lén hay hiến lén cũng như<br /> tiền đã nhận được sau khi bán lén ruộng đất của người ta, cùng với vật sản xuất ra từ<br /> ruộng đất ấy (như vàng, bạc, đồng, thiếc, sắt cục...), hoa lợi thu hoạch trong năm trên<br /> ruộng đất ấy, đều bị truy thu đem sung công hoặc đem trả lại cho người chủ của nó. Nếu<br /> công thần mắc phải những lỗi này thì vẫn chiếu luật xử tội và tâu lên để nhà vua định<br /> đoạt, truy thu tiền bán trộm cũng như hoa lợi đã cướp bán để trả lại cho chủ cũ16.<br /> Ở Điều 90 Luật Gia Long đã trừng phạt cả về tội lén lút cày cấy ruộng tư của<br /> người khác. Theo đó, phàm lén lút cày cấy gieo trồng hoặc cướp chiếm hoa lợi nơi<br /> ruộng vườn của người khác, bị thưa với quan, sẽ phạt cứ mỗi mẫu trở xuống là 30 roi,<br /> <br /> <br /> <br /> 14 Nguyễn Văn Thành. Hoàng Việt luật lệ. Tập II. NXB Văn hóa, Hà Nội, 1994, trang 300-303.<br /> 15 Nguyễn Văn Thành. Hoàng Việt luật lệ. Tập II. NXB Văn hóa, Hà Nội, 1994, trang 295-299.<br /> 16 Nguyễn Văn Thành. Hoàng Việt luật lệ. Tập II. NXB Văn hóa, Hà Nội, 1994, trang 300-303.<br /> <br /> 31<br /> tội tăng thêm một bậc nếu diện tích cày cấy lén lút tăng thêm 5 mẫu, nhưng hình phạt<br /> tối đa cũng chỉ đến 80 trượng là cùng. Các ruộng đất và hoa lợi đó phải hoàn lại cho chủ<br /> của nó17.<br /> Điều 92 Luật Gia Long đã trừng phạt đối với tội ăn trộm dưa và quả trong trong<br /> vườn ruộng của người khác. Phàm tự tiện lấy ăn những dưa, quả trồng trong vườn ruộng<br /> người khác thì buộc tội theo tang vật. Tính gồm những dưa quả đã ăn trộm làm thành<br /> tang vật để áp dụng hình phạt. Nếu giá trị từ 1 lạng bạc trở xuống thì phạt 10 roi, 2 lạng<br /> phạt 20 roi, cứ thế đến tối đa là 60 trượng, đồ 1 năm. Nếu ngắt bỏ, làm hư thối thì tội<br /> cũng như vậy18.<br /> Điều 91 Luật Gia Long còn trừng phạt về tội hủy hoại những mùa màng trên<br /> ruộng của người khác. Theo đó, phàm cố ý chặt phá những loại cây trồng trên ruộng của<br /> người khác thì kể theo tang vật là những vật bị phá hư ấy, chiếu theo tội ăn trộm của<br /> người ta để xử, cho được miễm xăm chữ, nhưng thiệt hại dù lớn bao nhiêu thì hình phạt<br /> cũng chỉ tối đa là 100 trượng, lưu 3000 dặm. Nếu do sơ ý làm hư hại thì được giảm 3<br /> bậc tội so với trường hợp cố ý làm hư hại, nhưng phải bồi thường lại các vật bị hư hại<br /> cho chủ của nó19.<br /> Khác với luật Hồng Đức, luật pháp dưới triều Nguyễn đã quy định về nghĩa vụ<br /> tô thuế đối với ruộng đất tư hữu. Theo đó, tất cả ruộng đất tư hữu của quý tộc, quan lại,<br /> nhân dân đều phải nộp thuế cho nhà nước theo biểu thuế đối với ruộng đất tư. Ngay cả<br /> đối với ruộng tư của những người trong họ nhà vua cũng phải chịu thuế. Điều 84 (khoản<br /> lệ) quy định đối với ruộng đất do người trong họ nhà vua mua ở các làng xã và giao cho<br /> quản trang quản lý việc canh tác, nhưng nếu quản trang dựa vào uy thế của chủ không<br /> chịu nộp thuế cho chính quyền địa phương thì phải điều tra cNn thận và đem người quản<br /> trang đó ra xử tội theo luật công thần Nn lậu ruộng đất. Nếu người tông thất biết mà vẫn<br /> chấp chứa thì giao cho nha môn sát nghị, nhưng vẫn truy thu tiền thuế. Nếu quản quan ở<br /> địa phương a tòng che dấu thì quan doanh trấn nơi đó được phép tham tấu lên vua để<br /> giao cho bộ nghị xử20. Đối với ruộng đất tư của công thần, Điều 86 Luật Gia Long quy<br /> định: Về các ruộng đất tư của nhà các quan công thần phải nộp thuế. Theo đó, núi và<br /> ruộng đất của các công thần do vua ban cấp để ân thưởng thì không phải chịu thuế và<br /> được ghi vào sổ riêng. Còn những ruộng đất tư của các công thần mua lại của các tư<br /> nhân thì phải chịu thuế và giao cho người quản trang đem hết số ruộng đất ấy khai báo<br /> cho quan sở tại ghi vào sổ bộ, chiếu theo ngạch cùng loại ruộng đất để nộp thuế giống<br /> như ruộng dân. Nếu trái lệnh, âm mưu che giấu, thì người quản trang phải tội. Tội nặng<br /> nhẹ sẽ dựa theo số ruộng trốn thuế nhiều hay ít: nếu từ 1 mẫu đến 3 mẫu thì bị phạt 60<br /> <br /> <br /> 17 Nguyễn Văn Thành. Hoàng Việt luật lệ. Tập II. NXB Văn hóa, Hà Nội, 1994, trang 305-307.<br /> 18 Nguyễn Văn Thành. Hoàng Việt luật lệ. Tập II. NXB Văn hóa, Hà Nội, 1994, trang 309-310.<br /> 19 Nguyễn Văn Thành. Hoàng Việt luật lệ. Tập II. NXB Văn hóa, Hà Nội, 1994, trang 307-309.<br /> 20 Nguyễn Văn Thành. Hoàng Việt luật lệ. Tập II. NXB Văn hóa, Hà Nội, 1994, trang 292-295.<br /> <br /> 32<br /> trượng, nếu tăng thêm 3 mẫu ruộng Nn lậu nữa thì hình phạt sẽ tăng thêm 1 bậc, nhưng<br /> tối đa hình phạt chỉ đến đồ 3 năm và đánh 100 trượng. Còn ruộng đất trốn thuế thì bị<br /> đem sung công, nhưng vẫn phải đem ruộng đất đó chiếu theo số mẫu, số năm và số<br /> ngạch thuế để truy thu tiền thuế nộp vào kho của nhà nước. Nếu Lý trưởng và quan lại<br /> hữu quan hùa nhau khám xét không thực, hoặc biết mà không chịu tố cáo thì cũng phải<br /> tội giống như người quản trang; còn ngược lại, nếu không biết tình trạng Nn giấu thì<br /> không phải tội21.<br /> Đối với những trường hợp bị thiên tai, mất mùa, luật pháp triều Nguyễn cũng<br /> cho phép việc miễn giảm thuế đối với chủ ruộng đất tư. Điều 85 Luật Gia Long quy<br /> định về việc khám xét thuế ruộng bị tai ương mất mùa do hạn hán, lụt lội hay sâu hại<br /> cắn phá. Theo đó, phàm trong nước gặp phải những tai ương thì nên miễn thuế ruộng<br /> đất. Quan hữu ty nếu nhận được báo cáo mà không thân báo lên thượng ty và không tự<br /> mình hoặc cử người đến tận nơi để khám xét thực hư thì bị phạt 80 trượng. Nếu Lý<br /> trưởng hoặc Giáp thủ ở nơi ấy thông đồng với nhau thêm bớt, đem ruộng thu hoạch<br /> được bảo là ruộng hư hại, hoặc ngược lại, đem ruộng bị hư hại bảo là ruộng thu gặt<br /> được để làm chuyện gian dối với quan trên hoặc là để hại dân, thì đều phạt mỗi người<br /> 100 trượng, bãi chức, không kể thứ bậc. Còn nếu có đầy đủ các chứng cứ về sự thực hư<br /> hại thì được cho miễn giảm thuế. Nếy Lý trưởng, Giáp thủ thông đồng với quan trên<br /> được cử về kiểm tra để khai báo không thực thì bị phạt nặng. Nếu quan lại làm nhiệm<br /> vụ kiểm tra cùng với Lý trưởng, Giáp thủ vốn không vì tham nhũng, mà do sơ hở mất<br /> cảnh giác, bị người ta khai báo không thực, thì nếu số diện tích khai báo không thực đó<br /> chỉ từ 10 mẫu trở xuống được cho miễn tội, còn từ 10 mẫu trở lên đến 20 mẫu thì phạt<br /> 20 roi, nếu nhiều thêm 20 mẫu thì phạt thêm 1 bậc tội, nhưng tối đa là 80 trượng. Và<br /> trong các mức phạt kể trên, người quan lại đó đều được phép cho lưu dịch tiếp tục làm<br /> việc. Đối với người chủ ruộng khai man, nếu số ruộng khai man từ 1 mẫu đến 5 mẫu thì<br /> bị phạt 40 roi, nếu số ruộng khai man nhiều hơn thì cứ mỗi 5 mẫu cho tăng thêm 1 bậc<br /> tội, nhưng tối đa cũng chỉ 100 trượng mà thôi. Phải tính gồm số lượng ruộng đất mạo<br /> khai Nn thuế đó và quy chiếu theo thời gian Nn thuế để truy thu và đem nộp vào kho<br /> công22.<br /> 3. Qua các điều khoản dẫn dụng trên đây cho thấy trong Hoàng Việt luật lệ có<br /> những điều khoản quy định về vấn đề tài sản ruộng đất của nhà nước và của tư nhân ở<br /> nước ta hồi nửa đầu thế kỷ XIX. Nhưng nếu so sánh những quy định về tài sản ruộng<br /> đất trong pháp luật triều Nguyễn với các điều khoản trong dân luật hiện đại, thì chúng ta<br /> có thể dễ dàng nhận ra sự khác biệt rất sâu sắc từ quan niệm cho đến kỹ thuật pháp lý.<br /> Không những trong cổ luật chúng ta không tìm thấy những danh từ như quyền sở hữu,<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 21 Nguyễn Văn Thành. Hoàng Việt luật lệ. Tập II. NXB Văn hóa, Hà Nội, 1994, trang 299-300.<br /> 22 Nguyễn Văn Thành. Hoàng Việt luật lệ. Tập II. NXB Văn hóa, Hà Nội, 1994, trang 295-299.<br /> 33<br /> quyền chấp hữu, quyền ứng dụng thu lợi, quyền địa dịch..., mà cả các phương pháp thủ<br /> đắc hay bảo vệ quyền sở hữu cũng hoàn toàn khác hẳn so với nội dung của pháp luật<br /> hiện đại. Do đó, có thể nói, trong lĩnh vực tài sản về ruộng đất, nền pháp luật Việt Nam<br /> đã hoàn toàn đổi mới kể từ khi chúng ta tiếp xúc với kỹ thuật pháp lý của Tây phương.<br /> Tuy nhiên, nói như vậy không có nghĩa là trong cổ luật Việt Nam nói chung, và trong<br /> pháp luật triều Nguyễn nói riêng, đã thiếu vắng những quy định về vấn đề tài sản ruộng<br /> đất, hoặc những quy định ấy là quá sơ lược, mà thực ra, nếu nghiên cứu một cách đầy<br /> đủ, chúng ta cũng sẽ thấy rằng những quy định đó không đến nỗi quá thiếu sót. Thậm<br /> chí, nó cho thấy là nhà nước phong kiến Việt Nam nói chung, và nhà nước phong kiến<br /> Nguyễn nói riêng, đã rất quan tâm đến tài sản ruộng đất và cũng đã có những quy định<br /> khá tinh vi trong việc bảo vệ quyền sở hữu ruộng đất của nhà nước và của tư nhân. Nhờ<br /> những quy định cụ thể và chặt chẽ đó mà nó đã góp phần trong việc ổn định trật tự xã<br /> hội và bảo vệ quyền lợi của người dân trong các làng xã.<br /> <br /> TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> <br /> 1. Vũ Văn Mẫu, Dân luật khái luận. Bộ Quốc gia Giáo dục xuất bản, Sài Gòn, 1958.<br /> 2. Vũ Văn Mẫu, Việt Nam dân luật lược khảo. Bộ Quốc gia Giáo dục xuất bản, Sài Gòn,<br /> 1962.<br /> 3. Vũ Văn Mẫu, Cổ luật Việt Nam lược khảo. Quyển II. Trường Đại học Luật khoa Sài<br /> Gòn xuất bản, Sài Gòn, 1968.<br /> 4. Vũ Văn Mẫu, Pháp luật nhập môn. Trường Đại học Luật khoa Sài Gòn xuất bản, Sài<br /> Gòn, 1973.<br /> 5. Vũ Văn Mẫu, Việt Nam dân luật lược giảng. Trường Đại học Luật khoa Sài Gòn xuất<br /> bản, Sài Gòn, 1973.<br /> <br /> 6. Vũ Văn Mẫu, Cổ luật Việt Nam và Tư pháp sử. Trường Đại học Luật khoa Sài Gòn<br /> xuất bản, Sài Gòn, 1973.<br /> 7. Vũ Văn Mẫu, Pháp luật thông khảo. Trường Đại học Luật khoa Sài Gòn xuất bản, Sài<br /> Gòn, 1974.<br /> 8. Quốc sử quán triều Nguyễn, Đại Nam hội điển sự lệ. Quyển 38. NXB Thuận Hóa, Huế,<br /> 1992.<br /> <br /> 9. Quốc sử quán triều Nguyễn, Đại Nam thực lục chính biên. Tập III. NXB Sử học, Hà<br /> Nội, 1963.<br /> 10. Nguyễn Văn Thành (Tổng tài), Hoàng Việt luật lệ. Tập II. NXB Văn hóa, Hà Nội, 1994.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 34<br />  CULTIVATED LAND REGULATIONS IN THE LAWS<br /> OF NGUYEN DYNASTY<br /> Huynh Cong Ba<br /> College of Pedagogy, Hue University<br /> <br /> SUMMARY<br /> <br /> This article gives a full explaination of the regulations of common cultivated land and<br /> private cultivated land of Nguyen dynasty (1802-1884). The common cultivated land included<br /> state cultivated land and village cultivated land. The private cultivated land include that of<br /> aristocracies, mandarins, landowners and peasants. These regulations were presented in the<br /> Hoang Viet luat le and Dai Nam hoi dien su le.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 35<br />