Chủ nghĩa hậu hiện đại, tồn tại hay không tồn tại - PGS.TS. Nguyễn Văn Dân

CHỦ NGHĨA HẬU HIỆN ĐẠI ­ TỒN TẠI HAY KHÔNG TỒN <br /> TẠI?<br /> <br /> PGS.TS. NGUYỄN VĂN DÂN<br /> <br /> Ngày nay, có ý kiến cho rằng chủ  nghĩa hiện đại đã được thay thế  bằng <br /> chủ nghĩa hậu hiện đại; rằng thời kỳ hiện đại đã chấm dứt và bây giờ là thời  <br /> kỳ  hậu hiện đại. Tuy nhiên, thực chất cái gọi là chủ  nghĩa hậu hiện đại có <br /> phải chỉ  là sự   ảnh hưởng hay sự  nối  dài của chủ  nghĩa  hiện  đại không? <br /> Chúng tôi xin trình bày lại vấn đề này như sau.<br /> <br /> 1. Khái niệm “[chủ nghĩa] hậu hiện đại” ở Việt Nam<br /> <br /> Có lẽ thuật ngữ “hậu hiện đại” xuất hiện trên báo chí nước ta lần đầu tiên  <br /> là từ năm 1991, trong bản dịch một bài viết của Antonio Blach (Tây Ban Nha),  <br /> nhan đề: “Vài suy nghĩ về  cái gọi là tiểu thuyết hậu hiện đại” ( Tạp chí văn  <br /> học, số 5­1991). Từ đó đến nay, nhiều nhà nghiên cứu, nhà văn, nhà thơ Việt <br /> Nam đã nói nhiều đến hậu hiện đại. Gần đây, trên báo   Văn nghệ  số  18+18 <br /> ngày 30­4­2011, PGS.TS. Lê Huy Bắc có bài viết “Khái niệm chủ  nghĩa hậu <br /> hiện đại và truyện ngắn hậu hiện đại”, trong đó tác giả  tiếp thu ý kiến của <br /> một số  tác giả  nước ngoài để  khẳng định như  đinh đóng cột rằng chủ  nghĩa <br /> hậu hiện đại đã “bắt đầu từ  thơ Đađa (1916), truyện của Franz Kafka (1883­<br /> 1924) và kịch phi lý từ những năm 1950”. Và gần đây nhất, tháng 8­2011, GS. <br /> Phương Lựu đã cho xuất bản cuốn sách Lý thuyết văn học hậu hiện đại, trong <br /> đó ông tập hợp các bài đã viết về một số lý thuyết nghiên cứu văn học xuất  <br /> hiện từ  khoảng giữa thế  kỷ  XX mà trước đây được ông gọi là hiện đại thì <br /> nay ông lại gọi là hậu hiện đại. Có thể  nói, thuật ngữ “hậu hiện đại” đang trở <br /> thành một cái mốt trong các diễn đàn văn học.<br /> <br /> Lý do lên ngôi của khái niệm “hậu hiện đại” một phần là do trong giới văn <br /> nghệ nước ta đang có sự hẫng hụt về chủ nghĩa hiện đại. Nhiều người không <br /> biết chủ  nghĩa hiện đại có bao nhiêu trào lưu và những tác giả  tiêu biểu của <br /> chúng là ai. Đến khi gần đây thấy có người nói đến  hậu hiện đại, thế  là <br /> người ta chỉ  biết có hậu hiện đại và nghiễm nhiên coi các trào lưu hiện đại <br /> trong văn nghệ xuất hiện từ đầu thế kỷ XX là hậu hiện đại. <br /> <br /> Có người thấy người nước ngoài nói chủ nghĩa hậu hiện đại có gốc rễ từ <br /> chủ nghĩa Đađa (đầu thế kỷ XX), thế là cứ nghiễm nhiên đi dạy cho học sinh  <br /> <br /> <br /> 1<br /> rằng chủ  nghĩa hậu hiện đại có từ  thời Đađa... Thậm chí như  GS. Phương <br /> Lựu, trong khi viết giáo trình Lý luận văn học (xuất bản lần đầu thành ba tập <br /> vào những năm 1986­1988, đến năm 1997 tái bản thành một tập và tiếp tục tái  <br /> bản đến lần thứ 5 vào năm 2006) vẫn xếp “tiểu thuyết mới” và “kịch phi lý” ­ <br /> những trường phái văn học giữa thế kỷ XX ­ vào trong số các “chủ nghĩa hiện <br /> đại”, sau đó thấy nói đó là hậu hiện đại, thì trong các bài viết khác của mình <br /> từ năm 2000, ông lại quay sang nói là “hậu hiện đại”, nhưng có điều lạ là ông  <br /> vẫn giữ nguyên quan điểm của mình về các chủ nghĩa hiện đại nói trên trong  <br /> các lần tái bản cuốn sách lý luận kia. Tiếp đến khi viết lại bộ  giáo trình lý <br /> luận này thành ba tập, với tập 1 được xuất bản lần đầu từ  năm 2001 và tái  <br /> bản lần ba vào năm 2009 (với tập 3 có liên quan đến vấn đề   ở  đây đã được  <br /> xuất bản lần đầu vào năm 2005 và tái bản lần ba vào năm 2009), ông đã có ý  <br /> thức cắt những hiện tượng văn học nói trên cho sang phần nói về “chủ nghĩa <br /> hậu hiện đại”, nhưng vẫn để  sót “tiểu thuyết mới” ở phần nói về  chủ  nghĩa <br /> hiện đại trong khi đã “dán” nó vào phần “chủ nghĩa hậu hiện đại” rồi! Vậy là  <br /> trong  cùng một chương sách do cùng một người viết , cùng một hiện tượng <br /> vừa được gọi là “hiện đại chủ nghĩa” lại vừa được gọi là “hậu hiện đại chủ <br /> nghĩa”! Điều đó cũng chứng tỏ  là khi biên soạn giáo trình lý luận văn học, <br /> nhiều tác giả  Việt Nam thấy có người nước ngoài nói các trường phái kia là <br /> hiện đại thì họ cũng nói theo, bây giờ thấy người khác nói là hậu hiện đại thì  <br /> họ lại quay sang nói theo là hậu hiện đại. Thế là họ phải thực hiện một thao <br /> tác cắt dán máy móc mà không hề  có chủ  kiến, tự  mình phủ  định mình một  <br /> cách rất dễ dãi và hồn nhiên. Nghĩa là trong cùng một người hiện đang tồn tại  <br /> đồng thời hai cách gọi khác nhau cho một hiện tượng văn nghệ, mà đều là hai  <br /> cách gọi theo nước ngoài. Trong khi đó thì cũng vào thời điểm năm 2009, <br /> cuốn Từ điển thuật ngữ văn học của Lê Bá Hán, Trần Đình Sử, Nguyễn Khắc <br /> Phi vẫn ghi nhận “tiểu thuyết mới” là một trong những trào lưu hiện đại chủ <br /> nghĩa.<br /> <br /> Đấy là thái độ đối với các trào lưu sáng tác nghệ thuật, còn đối với các lý <br /> thuyết nghiên cứu văn học thì thái độ  của các nhà nghiên cứu của nước ta <br /> cũng có những thay đổi rất hồn nhiên và dễ  dãi. Ví dụ  như  trường hợp vẫn <br /> của GS. Phương Lựu. Năm 1995 ông cho in cuốn sách Tìm hiểu lý luận văn  <br /> học phương Tây hiện đại, trong đó có giới thiệu “Lý luận phê bình của chủ <br /> nghĩa hậu cấu trúc”. Có nghĩa là lúc đó, người ta vẫn coi chủ nghĩa hậu cấu  <br /> <br /> <br /> 2<br /> trúc (hay giải cấu trúc) là một trong những lý thuyết hiện đại. Đến năm 2011, <br /> ông xuất bản cuốn sách Lý thuyết văn học hậu hiện đại, trong đó ông lại gọi <br /> chủ nghĩa giải cấu trúc là “mũi nhọn lý thuyết của chủ  nghĩa hậu hiện đại”.  <br /> Về cơ bản, việc giới thiệu lý thuyết giải cấu trúc giữa hai thời điểm 1995 và  <br /> 2011 không khác nhau nhiều, nhưng điều kỳ lạ là tác giả không hề có một câu  <br /> giải thích tại sao năm 1995 ông gọi nó là lý thuyết hiện đại, mà đến năm 2011 <br /> ông lại gọi nó là hậu hiện đại? Tình hình này có nguy cơ dẫn đến sự rối loạn  <br /> trong hệ  thống lý luận văn nghệ  Việt Nam. Đó chính là một tình trạng cấp <br /> thiết cần giải quyết.<br /> <br /> Bản thân tôi, từ  năm 2001 tôi đã viết bài “Chủ  nghĩa hậu hiện đại hay là <br /> hiện tượng chồng chéo khái niệm” đăng trên Tạp chí văn học số 9. Sau đó tôi <br /> đã nhiều lần bổ sung và sửa chữa để đăng trên tạp chí Văn học nước ngoài số <br /> 3­2002 và  trong  sách  “Văn  học   hậu hiện  đại  thế   giới  ­  những  vấn  đề   lý  <br /> thuyết”, Nxb. Hội Nhà văn, 2003; cuối cùng in lại có bổ sung và chỉnh lý dưới <br /> nhan đề  “Cái gọi là ‘chủ  nghĩa hậu hiện đại’ ­ từ  khái niệm đến thực tiễn”  <br /> trong sách: Nguyễn Văn Dân,  Vì một nền lý luận ­ phê bình văn học chất  <br /> lượng cao, Nxb. Khoa học xã hội, 2005. Trong các bài viết của tôi, tôi đã phân <br /> tích và chỉ ra sự lạm dụng khái niệm hậu hiện đại cả trên thế giới lẫn ở Việt <br /> Nam đến mức đã biến nó thành một thuật ngữ vô nghĩa. Giờ đây, tôi xin nhắc <br /> lại những diễn biến chính của cuộc tranh luận để cho thấy bản chất của khái <br /> niệm “[chủ nghĩa] hậu hiện đại” trong mối quan hệ với vấn đề của chủ nghĩa  <br /> hiện đại.<br /> <br /> 2. Các quan niệm về [chủ nghĩa] hậu hiện đại trên thế giới<br /> <br /> Trên thế  giới có nhiều cách hiểu về  [chủ  nghĩa] hậu hiện đại. Và nhìn  <br /> chung, các ý kiến vẫn chưa phải là đã thống nhất. Từ  các ý kiến khác nhau, <br /> tôi phân ra ba nhóm quan niệm chính về  hậu hiện đại trong nghệ  thuật  như <br /> sau:<br /> <br /> 1. Chủ nghĩa hậu hiện đại như  là đỉnh cao của chủ  nghĩa hiện đại (quan <br /> điểm của Lyotard, Hassan), nói một cách khác nó là “cơn kịch phát của chủ <br /> nghĩa hiện đại”;  hay là sự  nối dài của chủ  nghĩa hiện đại  (quan điểm của <br /> Robert Hughes);<br /> <br /> 2. Chủ  nghĩa hậu hiện đại như  là sự  quay trở  về  với truyền thống để  <br /> chống lại chủ  nghĩa hiện đại  (Smith, Portoghesi, Lipovetsky...); đặc biệt là <br /> <br /> <br /> 3<br /> trong kiến trúc và nghệ thuật tạo hình, trong đó có sự kết hợp chiết trung giữa <br /> hiện đại với quá khứ (Christopher Masters);<br /> <br /> 3. Chủ  nghĩa hậu hiện đại như  là một sự  vượt khỏi chủ  nghĩa hiện đại, <br /> một phong trào lai tạp mới và tương phản với chủ  nghĩa hiện đại (Jencks,  <br /> Koehler...).<br /> <br /> Đây là các quan niệm lý thuyết về  bản chất của chủ nghĩa hậu hiện đại. <br /> Còn về đặc tính của chủ nghĩa hậu hiện đại thì chúng ta có thể nhận xét thấy <br /> rằng đa số các ý kiến đều nhấn mạnh đến tính phi lý tính hoặc phản lý tính,  <br /> tính  phi  xác   định,   phi  chủ  thể,  tính  phân mảnh  và  tính  đại chúng  của  nó. <br /> Nhưng nhìn chung, hầu hết các ý kiến đều lấy chủ nghĩa hiện đại làm yếu tố  <br /> quy chiếu để xác định cái gọi là chủ nghĩa hậu hiện đại.<br /> <br /> Giả  sử  có sự  tồn tại của chủ  nghĩa hậu hiện đại  như  các tác giả  quan <br /> niệm, thì, để hiểu thế nào là chủ nghĩa hậu hiện đại, trước hết chúng ta phải <br /> xét xem thế nào là chủ nghĩa hiện đại.<br /> <br /> Chủ  nghĩa hiện đại là một khái niệm chủ  yếu được dùng để  chỉ  các trào <br /> lưu nghệ  thuật thuộc phong trào tiên phong  ở  nửa đầu thế  kỷ  XX. Đó là các  <br /> trào lưu văn học ­ nghệ  thuật cụ  thể  như: chủ  nghĩa biểu hiện, chủ  nghĩa <br /> Đađa, chủ nghĩa siêu thực, chủ nghĩa lập thể, chủ nghĩa vị lai, chủ nghĩa trừu <br /> tượng... Tất nhiên văn học nghệ thuật hiện đại không chỉ có các trào lưu trên <br /> đây, mà nó còn có những khuynh hướng tìm tòi độc đáo khác nữa như văn xuôi  <br /> phi lý của Kafka và của Camus chẳng hạn.<br /> <br /> Còn chủ nghĩa hậu hiện đại hiện đang được nhiều người dùng để chỉ các  <br /> trào lưu trong văn học và nghệ thuật ngoài chủ nghĩa hiện thực truyền thống  <br /> và ngoài chủ  nghĩa hiện thực xã hội chủ  nghĩa   ở  nửa cuối thế  kỷ  XX. Nhìn <br /> chung người ta cho rằng văn học nghệ  thuật hậu hiện đại mang tính phi lý  <br /> tính, tính phi chủ thể, tính phân mảnh, tính phi xác định về không gian và thời  <br /> gian, tính đại chúng, tính chiết trung giữa hiện  đại và truyền thống. Theo <br /> nhiều người thì điển hình cho chủ nghĩa hậu hiện đại trong kiến trúc và nghệ <br /> thuật tạo hình là chủ nghĩa chiết trung mới và chủ nghĩa biểu hiện mới, là sự <br /> kết hợp giữa hiện đại với quá khứ  truyền thống; trong nghệ  thuật tạo hình,  <br /> nhiều người còn coi  op art  (nghệ  thuật  ảo thị) và  pop art  (nghệ  thuật bình <br /> dân) là các trào lưu hậu hiện đại; trong sân khấu là loại nghệ thuật biểu diễn <br /> happening  (tạm dịch: “sân khấu ngẫu hứng”); trong  âm nhạc là loại nhạc  <br /> <br /> <br /> 4<br /> rock­and­roll; trong văn học là  tiểu thuyết mới, là kịch phi lý, là chủ  nghĩa <br /> hiện thực huyền  ảo của châu Mỹ Latin (trong đó cũng có cả sự kết hợp hiện  <br /> đại với quá khứ huyền ảo) với sự tiếp nối của nhà văn Italia Umberto Eco qua <br /> tiểu thuyết  Tên gọi của hoa hồng  (1980), của nhà văn người Czech Milan <br /> Kundera, của nữ văn sĩ người Anh Angela Carter... John Barth (1984) coi nhà <br /> văn Columbia G.G. Marquez, nhà văn hiện thực huyền  ảo nổi tiếng, tác giả <br /> của cuốn tiểu thuyết  Trăm năm cô đơn và là người đoạt giải thưởng Nobel <br /> Văn học 1982, là “một ví dụ điển hình về chủ nghĩa hậu hiện đại và một bậc  <br /> thầy trong nghệ thuật kể chuyện.”<br /> <br /> Bây giờ  chúng ta hãy xem  chủ  nghĩa hậu hiện đại thực sự  có khác chủ  <br /> nghĩa hiện đại không.<br /> <br /> Người ta nói rằng chủ nghĩa hậu hiện đại là phi lý tính. Nhưng từ đầu thế <br /> kỷ XX, một số trào lưu hiện đại chủ nghĩa cũng đã chủ trương coi trọng trực  <br /> giác và cảm tính. Điển hình là chủ  nghĩa Đađa. Trong bản Tuyên ngôn Đađa <br /> 1918, Tristan Tzara đã tuyên bố: “Chúng tôi không công nhận bất cứ  một lý  <br /> thuyết nào.” Theo ông, đối với người sáng tạo thì tác phẩm nghệ thuật “không <br /> có căn nguyên và không có lý thuyết”. Lý trí bị chủ nghĩa Đađa phủ nhận triệt  <br /> để  qua lời tuyên bố  của Tzara: “Nước mưa của quỷ  sứ  đổ  xuống lý trí của <br /> tôi.” Chủ  nghĩa siêu thực, trong bản Tuyên ngôn đầu tiên của chủ  nghĩa siêu  <br /> thực do André Breton viết năm 1924, cũng phản đối chủ nghĩa thực chứng và <br /> chủ nghĩa duy lý, nó chủ trương một kiểu “Hành vi tự động mang tính tâm lý  <br /> thuần túy, (...), không có bất cứ  một sự  kiểm soát nào của lý trí”; và nó tin <br /> tưởng vào “sức mạnh toàn năng của mơ  mộng”; nó chủ  trương một phương  <br /> pháp sáng tác cũng giống như  của chủ  nghĩa Đađa: “Các bạn hãy viết thật  <br /> nhanh mà không cần có một chủ đề định trước, nhanh đến mức các bạn không <br /> thể  dừng tay được và không muốn đọc lại mình.” Còn trong chủ  nghĩa biểu  <br /> hiện thì có trường phái dã thú và nhóm Nhịp cầu là hai trường phái phản đối <br /> chủ nghĩa thực chứng duy khoa học. Năm 1929, M. de Vlaminck, họa sĩ biểu <br /> hiện người Pháp theo trường phái  dã thú, đã tuyên bố: “Khoa học giết chết <br /> hội họa.” Sau đó ít lâu ông còn thổ  lộ: “Tôi thể  hiện chân lý bằng bản năng <br /> của mình mà không cần phương pháp, một chân lý không phải chân lý nghệ <br /> thuật mà là chân lý nhân bản.” Nhóm  Nhịp cầu  cũng chủ  trương thể  hiện <br /> những hiện tượng cảm tính, thuộc về bản năng.<br /> <br /> <br /> <br /> 5<br />  Người ta nói chủ nghĩa hậu hiện đại là phi chủ thể, là chủ thể bị giải thể,  <br /> là mang tính phân mảnh. Nhưng chúng ta hãy xem, trước chủ  nghĩa hậu hiện <br /> đại,   chủ   nghĩa   Đađa   đã   chủ   trương   như   thế   nào   về   tác   phẩm   của   mình: <br /> “Người nghệ sĩ mới sáng tạo ra một thế giới mà các thành phần của nó đồng  <br /> thời là các phương tiện, đó là một tác phẩm điều độ  và có hạn định, một tác <br /> phẩm không có chủ  đề.” Cả  chủ  nghĩa siêu thực cũng vậy. Trong chủ  nghĩa  <br /> lập thể, chủ  thể bị phân mảnh hơn bao giờ  hết (xem những bức họa lập thể <br /> của G. Braque, của Picasso). Và còn những sáng tác của Kafka và Camus nữa!  <br /> Các nhân vật của họ  đều là những con người không có tính cách;  ở  Kafka  <br /> nhân vật còn không có cả tên gọi. Về mặt này có thể coi Kafka là tiền bối của  <br /> tiểu thuyết mới, của kịch phi lý. (Giống như ở Kafka, nhân vật nữ chính trong  <br /> cuốn tiểu thuyết Ghen tuông của Alain Robbe­Grillet, một đại diện của tiểu  <br /> thuyết mới, cũng chỉ được gọi là A..., còn “anh chồng ghen” thì chẳng bao giờ <br /> được gọi tên hoặc được mô tả. Các vở kịch phi lý của Ionesco và của Beckett <br /> đầy rẫy những nhân vật vô danh. Nếu như  Kafka đặt cùng một cái tên “K.”  <br /> cho nhân vật chính của cả hai cuốn tiểu thuyết của mình, thì Ionesco cũng đặt  <br /> cùng một cái tên “Bérenger” cho nhân vật chính trong một loạt vở  kịch quan  <br /> trọng của ông.)<br /> <br /> Về  tính phi xác định về  không gian và thời gian của chủ  nghĩa hậu hiện <br /> đại, chúng ta cũng thấy nó có mặt trong hội họa siêu thực (điển hình là trong <br /> bức họa “Sự  tồn tại dai dẳng của ký  ức” (1931) của Salvador Dali (René <br /> Magritte ­ họa sĩ siêu thực người Bỉ  ­ cũng có một bức tranh cùng tên nhưng <br /> không nổi tiếng bằng bức của Dali), hay trong sáng tác của Kafka ( Lâu đài); <br /> cho nên nói như  Chuchin­Rusov rằng “con người hậu hiện đại có khả  năng <br /> vui sướng cảm thấy được tự  do bay bổng trong ‘chiều cạnh thứ tư của văn  <br /> hóa’, không biết đến mọi giới hạn về  thời gian và lãnh thổ, điều mà người  <br /> bạn ở thời hiện đại của nó không thể nào nghĩ tới”, thì chỉ đúng trong thực tế <br /> đời sống xã hội của thế giới toàn cầu hóa ngày nay, chứ không đúng trong văn <br /> học và nghệ thuật, khi mà từ lâu Salvador Dali đã cho phép chúng ta có thể đi <br /> du ngoạn sang một thế giới siêu thực huyễn tưởng phi không gian và phi thời <br /> gian. <br /> <br /> Còn về  tính đại chúng của chủ  nghĩa hậu hiện đại thì sao? Có thể  chấp <br /> nhận quan điểm cho rằng các trào lưu của chủ nghĩa hiện đại nửa đầu thế kỷ <br /> XX có phần nào xa lánh đại chúng. Tzara đã từng tuyên bố  rằng người bình <br /> <br /> <br /> 6<br /> thường thì không thể hiểu nổi một tác phẩm Đađa. Nhưng nếu vì thế  mà nói <br /> rằng chủ  nghĩa hậu hiện đại quay về  với đại chúng thì cũng chưa hẳn đã  <br /> đúng. Đại chúng chắc là khó lòng mà hiểu được một số màn diễn đôi khi quá  <br /> khích của sân khấu  happening, khó mà hiểu được những vở  kịch phi lý của <br /> Beckett hay của Ionesco, những cuốn tiểu thuyết của nhóm tiểu thuyết mới, <br /> v.v...<br /> <br /> Còn ý kiến cho rằng chủ  nghĩa hiện đại chủ  trương độc thoại trong khi <br /> chủ nghĩa hậu hiện đại chủ trương đối thoại cũng là một ý kiến không chính  <br /> xác. Đối thoại có rất rất ít trong tiểu thuyết mới cũng như  trong kịch phi lý. <br /> Các cuốn tiểu thuyết  Bỏ  lại ý đồ  (tiếng Pháp:  La Modification) của Michel <br /> Butor và  Đường đi Flandres  của Claude Simon, hai đại diện nổi tiếng của <br /> nhóm tiểu thuyết mới, hầu như  không có đối thoại. Bérenger, nhân vật điển  <br /> hình của nhà soạn kịch phi lý nổi tiếng Ionesco, có những màn độc thoại rất <br /> thống thiết. Hai ông già bà già trong vở  kịch  Những chiếc ghế  của ông chủ <br /> yếu cũng diễn độc thoại. Việc khuyến khích đối thoại vì một nền dân chủ là <br /> một việc làm hợp lý, nhưng không vì thế mà khái quát hóa rằng đặc điểm của  <br /> xã hội hậu hiện đại là “đối thoại”! <br /> <br /> Người ta cũng nói nhiều đến một đặc tính nghệ  thuật có khả  năng phân <br /> biệt chủ nghĩa hậu hiện đại với chủ nghĩa hiện đại, đó là sự có mặt của chủ <br /> nghĩa chiết trung mang tính kết hợp giữa hiện đại với quá khứ  truyền thống <br /> trong chủ  nghĩa hậu hiện đại. Nhưng đặc điểm này chỉ  thể  hiện rõ rệt trong <br /> kiến trúc, trong nghệ thuật tạo hình hậu hiện đại, và một chút trong văn học <br /> của chủ  nghĩa hiện thực huyền  ảo. Trong kiến trúc, chủ  nghĩa hậu hiện đại <br /> mang tính chiết trung được đại diện chủ  yếu bởi Robert Venturi và Michael  <br /> Graves của Hoa Kỳ, James Stirling và Ralph Erskine của nước Anh... Erskine <br /> đã thiết kế  một tòa nhà mang tên  Con thuyền Noe, tòa nhà được xây dựng <br /> phỏng theo hình con tàu thủy đang chui qua một chiếc cầu cất và được xây <br /> dựng ngay bên cạnh chiếc cầu Hammersmith  ở  London nó được mô phỏng  <br /> theo hình ảnh tưởng tượng về con thuyền của Noe trong  Kinh thánh, và việc <br /> thiết kế  chiếc mái của nó giống hình một chiếc cầu cất đã làm cho tòa nhà <br /> trông giống như một con tàu thủy đang lướt qua gầm cầu.<br /> <br /> Thế  nhưng xét kỹ  thì ta thấy cái xu hướng quay về  với quá khứ  cũng  <br /> không chỉ đặc trưng cho nghệ thuật hậu hiện đại. Trong các trào lưu hiện đại  <br /> <br /> <br /> <br /> 7<br /> chủ nghĩa trước đây thì cũng đã có trào lưu quay trở về với tâm hồn của người <br /> nguyên thủy. Điều này không hề  mâu thuẫn với tư  tưởng đoạn tuyệt truyền <br /> thống của chủ  nghĩa hiện đại, bởi vì truyền thống mà chủ  nghĩa hiện đại <br /> muốn đoạn tuyệt là thứ  truyền thống của xã hội tư  sản khủng hoảng chứ <br /> không phải là tất cả  các loại truyền thống của loài người. Xu hướng trở  về <br /> với cuộc sống nguyên thủy, với cuộc sống hoang dã nguyên sơ, đã trở  thành <br /> một trong những xu hướng chủ yếu của đời sống nghệ thuật cuối thế kỷ XIX  <br /> đầu thế  kỷ  XX.  Trong  số  những người  đại  diện  cho xu hướng  đó  có  A. <br /> Rimbaud, nhà thơ  Pháp cuối thế  kỷ  XIX. Cùng trong xu hướng đó, đến năm <br /> 1891, đúng năm Rimbaud mất, họa sĩ tài ba Paul Gauguin đã rời nước Pháp  <br /> hiện đại, từ  bỏ  cái xã hội “tội lỗi và được tổ  chức tồi”, “được điều hành <br /> bằng vàng bạc” như  lời ông nói, đến sống tại đảo Tahiti thuộc quần đảo <br /> Polynésie trên biển Nam Thái Bình Dương, dành quãng đời còn lại của mình <br /> để  vẽ  những người dân bản xứ   ở  đây với tâm hồn nguyên sơ  chưa bị  biến <br /> chất của họ. Và không chỉ  có Gauguin; một loạt các họa sĩ châu Âu đã lên <br /> đường sang châu Phi, sang Nhật, sang  Ấn Độ. Một số nghệ sĩ theo chủ  nghĩa <br /> biểu hiện cũng coi nghệ  thuật nguyên thủy, nghệ  thuật dân gian và nghệ <br /> thuật dân dã ngoại lai là những nguồn cảm hứng vô tận. Có lẽ   riêng đối với  <br /> kiến trúc thì sự khác biệt giữa chủ nghĩa hậu hiện đại với hiện đại là tỏ ra rõ  <br /> rệt hơn cả, bởi vì trong trào lưu kiến trúc hậu hiện đại, phát triển mạnh kể từ <br /> những năm 1970, người ta thấy có sự thể hiện của chủ nghĩa chiết trung trong  <br /> việc kết hợp hiện đại với quá khứ truyền thống để  phản đối tính cứng nhắc  <br /> khô cằn và tính duy lý trừu tượng của kiến trúc hiện đại.<br /> <br /> Vậy là về  mặt lý thuyết, những gì mà những người đề  xướng chủ  nghĩa <br /> hậu hiện đại chủ trương thì hầu hết đã có ở chủ nghĩa hiện đại. Như vậy, cái <br /> nghĩa cho rằng chủ nghĩa hậu hiện đại là giai đoạn kịch phát của chủ nghĩa  <br /> hiện đại là có vẻ  xác đáng và bao quát hơn cả.  Vì mức độ  kịch phát đó mà <br /> chủ  nghĩa hậu hiện đại còn có thể  được gọi là chủ  nghĩa siêu hiện đại hay <br /> chủ  nghĩa tối hiện đại (tiếng Pháp: “ultramodernisme”). Và vì được dùng để <br /> chỉ  một giai đoạn của chủ  nghĩa hiện đại, nên khái niệm “hậu hiện đại” trở <br /> nên không cần thiết và không hợp lý bằng khái niệm “siêu [hoặc   tối] hiện <br /> đại”. <br /> <br /> 3. Phản ứng của các nhà khoa học đối với chủ nghĩa hậu hiện đại<br /> <br /> <br /> <br /> 8<br />  Liên quan đến vấn đề  phản  ứng của các nhà khoa học đối với chủ  nghĩa <br /> hậu hiện đại, tôi muốn nói đến việc báo Văn nghệ số  16 năm 2010 có đăng <br /> bài “Sự kiện Sokal với mặt trái của lý thuyết hậu hiện đại” của GS. Phương  <br /> Lựu. Bài viết nói đến tác động bài báo của Sokal đối với việc hiểu rõ “mặt  <br /> trái của lý thuyết hậu hiện đại”. Song thực chất “vụ  Sokal” thuộc loại hiện  <br /> tượng gì? <br /> <br /> Thế  giới gọi hiện tượng liên quan đến “vụ  Sokal” là hiện tượng “ngụy  <br /> tạo văn hóa­khoa học”, nằm trong phạm trù “ngụy tạo” nói chung. Trong văn <br /> hóa­khoa học,  ở một chừng mực nào đó, kiểu ngụy tạo phi vụ lợi có một tác  <br /> động tích cực nhất định, chẳng hạn như  nó cảnh tỉnh giới văn hóa­khoa học <br /> về  một thói a dua, ham chạy theo mốt mà bỏ  quên các nguyên tắc về   tính  <br /> nghiêm cẩn của tri thức [tiếng Anh: “intellectual rigour”]. <br /> <br /> Ngụy tạo văn hóa­khoa học phi vụ  lợi có thể  đã xuất hiện từ  lâu, nhưng <br /> lịch sử  chủ  yếu ghi nhận những vụ  ngụy tạo từ  cuối thế  kỷ  XIX đến nay. <br /> Trong tinh thần đó, vụ  ngụy tạo khoa học Alan Sokal 1996  ở Mỹ cũng nằm  <br /> trong xu hướng giễu nhại và châm biếm những cái mà ông gọi là thói phi lý  <br /> thời thượng trong việc lạm dụng khoa học. Xu hướng sùng bái các trào lưu  <br /> triết học được gọi là hậu hiện đại  ở  phương Tây trong những thập kỷ  cuối  <br /> thế  kỷ  XX đã biến các lý thuyết được gọi là hậu hiện đại trở  thành thời  <br /> thượng. Và việc xuất hiện những phản  ứng chống lại chúng là điều đương <br /> nhiên. Một trong những phản  ứng đó là công trình Mê tín cao ngạo: Cánh tả  <br /> học thuật và những cuộc tranh cãi của nó với khoa học  (1994) của hai nhà <br /> khoa học Mỹ Paul R. Gross và Norman Levitt. Đọc xong công trình này, Sokal <br /> đã phẫn nộ về những cái mà ông cho là “sự giả mạo tri thức”, về thái độ chủ <br /> quan của chủ  nghĩa hậu hiện đại trong việc nghi ngờ  tính khách quan của  <br /> khoa học. Và thế  là ông quyết định làm một phép thử. Ông viết một bài báo <br /> với những cứ  liệu và lập luận giả  mạo đủ  mức phi lý để  làm cho bài báo  <br /> không có giá trị, nhưng nó lại có hơi hướng “hậu hiện đại” và có vẻ đáng tin  <br /> để có thể đánh lừa Ban biên tập Tạp chí Social Text [“Văn bản xã hội”], một <br /> tờ  tạp chí hàng đầu của giới học thuật và theo khuynh hướng chủ  nghĩa cấu <br /> trúc   phân  giải   (có   người   dịch  là   chủ   nghĩa   giải  cấu,   chủ   nghĩa   giải   kiến  <br /> tạo...), một chủ nghĩa được coi là tiêu biểu của trào lưu hậu hiện đại. Sokal <br /> đăng bài báo với mục đích là để  thử  xem tờ  tạp chí theo khuynh hướng hậu <br /> hiện đại đó sẽ  đăng bài theo chất lượng khoa học của bài viết hay theo tên  <br /> <br /> <br /> 9<br /> tuổi và khuynh hướng quan điểm của người viết. Quả nhiên bài viết của ông  <br /> đã được đăng không phải vì chất lượng, (thực sự đó là bài viết ngụy tạo khoa  <br /> học), mà là vì khuynh hướng được gọi là “hậu hiện đại” của bài viết với tên  <br /> tuổi của một giáo sư đại học ngành vật lý. Như vậy, ở đây có một sự đối đầu  <br /> về quan điểm giữa các nhà khoa học theo xu hướng giải cấu trúc với các nhà  <br /> khoa học tự  nhiên phản đối nó, coi nó là một sự  vô nghĩa thời thượng [tiếng <br /> Anh: “fashionable nonsense”], một sự lạm dụng thuật ngữ khoa học.<br /> <br /> Như  thế, Sokal và các nhà khoa học khác đã phản đối  chính cái bản chất <br /> của cái gọi là chủ nghĩa hậu hiện đại chứ không phải như GS. Phương Lựu ­ <br /> vì có định kiến muốn bảo vệ chủ nghĩa hậu hiện đại ­ đã cho rằng họ phản  <br /> đối cái “mặt trái” của nó. Thực tế, trong trường hợp của chủ nghĩa hậu hiện  <br /> đại, không có mặt trái và mặt phải gì  ở  đây. Điều này cho thấy một thực tế <br /> khách quan mà từ  lâu tôi đã lưu ý rằng cái gọi là chủ  nghĩa hậu hiện đại  <br /> không hề nhận được sự đồng thuận tán thành của các học giả ngay ở phương  <br /> Tây. Và, cũng giống như các học giả phương Tây gọi nó là một sự lạm dụng <br /> thuật ngữ, tôi cũng đã gọi nó là một sự lạm dụng khái niệm.<br /> <br /> Trong khi đó  ở  nước ta, thói sùng ngoại không phân biệt đã làm cho chủ <br /> nghĩa hậu hiện đại được giới thiệu như  một sự  nhất trí cao không phải bàn <br /> cãi trong tất cả các lĩnh vực văn học­nghệ  thuật. Và vì không gán nổi được <br /> một đặc trưng riêng nào cho chủ  nghĩa hậu hiện đại, hầu như  tất cả  những <br /> người  ủng hộ  hậu hiện đại đều có khuynh hướng gọi các trào lưu hiện đại  <br /> đầu thế kỷ  XX là hậu hiện đại, từ  chủ  nghĩa Đađa đến chủ  nghĩa siêu thực,  <br /> từ  Kafka đến kịch phi lý... Nhiều người chỉ  nghe người nước ngoài nói thế <br /> nào về hậu hiện đại thì nói theo như thế ấy mà không hề có ý thức rõ ràng về <br /> nó. Chẳng hạn có người khi đọc thấy một ý kiến vô căn cứ  của một người <br /> nước ngoài cho rằng chủ nghĩa hậu hiện đại có những đặc điểm gần với chủ <br /> nghĩa Marx, thế là lấy ngay ý kiến đó làm tiêu chuẩn để phán xét hậu hiện đại <br /> mà không hề  biết rằng quan điểm của một chủ  soái hậu hiện đại (Francois  <br /> Lyotard) lại cho rằng chủ nghĩa Marx là một “đại tự sự” cần phải xóa bỏ. Và <br /> gần đây, tôi cũng lại bắt gặp ý kiến của một tác giả Việt Nam cho rằng “chủ <br /> nghĩa hậu hiện đại chịu ảnh hưởng sâu đậm của chủ  nghĩa Marx”! Điều này  <br /> thật là khôi hài. Nó càng chứng tỏ  trong số  những người cổ  xúy cho [chủ <br /> nghĩa] hậu hiện đại, có nhiều người chẳng hiểu gì về  [chủ  nghĩa] hậu hiện  <br /> đại. Có những người trước đây từng làm theo sách nước ngoài xếp một số <br /> <br /> <br /> 10<br /> trường phái văn học và một số lý thuyết nghiên cứu vào cái ô “hiện đại”, thì  <br /> nay, thấy những người nước ngoài khác gọi chúng là hậu hiện đại, thì họ lại <br /> quay sang nói theo là “hậu hiện đại”. Rõ ràng ở đây có một sự bắt chước rất  <br /> tùy tiện. Còn có những người thì, với thói bắt chước a dua, lại sẵn sàng bịa  <br /> tạc ra đủ  thứ  chuyện xung quanh thuật ngữ này! Thực tế, vụ  Sokal cho thấy <br /> trong những cái gọi là chủ nghĩa hậu hiện đại cũng có cái tỏ ra tầm phào một <br /> cách “mê tín cao ngạo” đến mức fashionable nonsense!<br /> <br /> 4. Kết luận<br /> <br /> Tóm lại, trong lĩnh vực nghệ thuật, ngoại trừ lĩnh vực kiến trúc, khái niệm <br /> “chủ nghĩa hậu hiện đại” chỉ  nên hiểu là chỉ cái đỉnh cao hay “giai đoạn kịch  <br /> phát” của chủ  nghĩa hiện đại. Với nghĩa “kịch phát”, thuật ngữ  “hậu hiện <br /> đại” hoàn toàn có thể  được thay bằng thuật ngữ  “hiện đại”, hoặc chính xác <br /> hơn là thay bằng thuật ngữ “siêu hiện đại” hay “tối hiện đại”. Theo tinh thần  <br /> này, những hiện tượng “mới lạ” trong văn học đương đại mà hiện đang được  <br /> nhiều người cho là “hậu hiện đại”, thực chất vẫn là một sự “nối dài” của chủ <br /> nghĩa hiện đại. Chỉ  có quan niệm như  vậy thì chúng ta mới xác định được  <br /> đúng đặc điểm và tính chất của chúng. Không nhất thiết cứ mỗi khi muốn gây  <br /> ấn tượng lại phải cầu viện đến thuật ngữ “hậu hiện đại”, để rồi lại phải vất  <br /> vả cố công tìm kiếm các đặc tính để gán cho nó nhằm chứng minh cho quyền  <br /> tồn tại của nó mà thực ra các đặc tính đó lại chính là của [chủ  nghĩa] hiện  <br /> đại. <br /> <br /> Mặt khác, khi phê bình, chúng ta nên hết sức tránh định kiến, đặc biệt là <br /> định kiến chính trị.  Ở  Việt Nam, có nhiều người do xuất phát từ  định kiến  <br /> chính trị cho rằng chủ nghĩa hậu hiện đại có một chủ trương mang tính “cách  <br /> mạng” là xóa bỏ  đại tự  sự, nên có vẻ  có ác cảm với những ai phản đối hậu <br /> hiện đại. Ví dụ mới đây có tác giả đã viết: “Hiện đại thì ra đời từ những năm <br /> 50 của thế  kỷ  XX, bản chất nhất nguyên, một trung tâm, nên mấy ông cộng <br /> sản khoái. Còn hậu hiện đại, ra đời những năm 70 của thế  kỷ  trước, nó vốn  <br /> đa nguyên, nhiều trung tâm, nên các ông nhà ta hay mè nheo, chê bôi. Nếu đánh  <br /> đồng hiện đại và hậu hiện đại với nhau, thì có liên quan gì đến vấn đề ý thức  <br /> hệ   không?”   (Vũ   Xuân   Tửu,   “Lại   chuyện   bên   lề   hội   nghị   viết   văn”, <br /> http://trannhuong.com, 13­9­2011). Tác giả  này đã tỏ  ra không hiểu một tý gì <br /> về chủ nghĩa hiện đại và hậu hiện đại, cả về bản chất và thời gian xuất hiện <br /> <br /> <br /> <br /> 11<br /> của chúng, chỉ thấy có người nói đến chữ “đa nguyên” thì vội bám vào để liên  <br /> hệ  đến chính trị. Người này không hề  biết ­ vì không chịu tìm hiểu thông tin  <br /> hay vì mắc phải một lỗ  hổng kiến thức ­ rằng chủ  nghĩa hiện đại đã xuất <br /> hiện từ đầu thế kỷ XX chứ không phải đến “những năm 50 của thế kỷ XX”, <br /> và nó không hề nhất nguyên một tý nào; rằng trước Đổi mới, chủ nghĩa hiện <br /> đại đã bị những người cộng sản giáo điều phản đối kịch liệt ra sao; rằng chỉ <br /> sau Đổi mới, chủ nghĩa hiện đại mới được đánh giá lại một cách khách quan <br /> và công bằng. Xuất phát từ  một định kiến mang tính chính trị, tác giả  đoạn  <br /> văn trên đã dựng lên câu chuyện về  “sự  khoái chí của mấy ông cộng sản”  <br /> dành cho chủ nghĩa hiện đại và về thái độ “mè nheo, chê bôi” của mấy ông đó <br /> dành cho chủ  nghĩa hậu hiện đại. Thực tế  là trước đây “mấy ông cộng sản”  <br /> không hề  khoái chủ  nghĩa hiện đại, họ  đã phê phán kịch liệt chủ  nghĩa hiện <br /> đại khi họ  gọi các trào lưu hiện đại chủ  nghĩa là “nghệ  thuật tư  sản phản  <br /> động và suy đồi”! Còn bây giờ, sau khi được “cởi trói”, nhiều “ông cộng sản”  <br /> cũng tán dương hậu hiện đại chẳng kém gì tác giả  nói trên. Câu chuyện này <br /> cho thấy cái lỗ hổng về kiến thức đã có tác hại như thế nào đến tư duy logic  <br /> của một người muốn làm phê bình.<br /> <br /> Về  phần tôi, khi tôi phân tích những quan niệm sai lầm và ngộ  nhận về <br /> hậu hiện đại, thì cũng có người do xuất phát từ  định kiến chính trị, nên hiểu <br /> sai rằng tôi là người bảo thủ  vì đã phản đối, “chê bôi” chủ  nghĩa hậu hiện  <br /> đại. Nhưng qua những gì tôi đã phát biểu, tôi chưa bao giờ  nói là mình phản  <br /> đối và phủ  nhận chủ  nghĩa hậu hiện đại, mà tôi chỉ  phản đối việc áp đặt vô  <br /> cớ  cái tên gọi “hậu hiện đại” cho các trào lưu nghệ  thuật vốn đã được thế <br /> giới định danh từ  lâu là “hiện đại”. Tôi chỉ  xuất phát từ  tính logic để  chỉ  ra <br /> những điều vô lý trong những lập luận bắt chước của những người a dua nói <br /> theo  một luồng  ý kiến “vô nghĩa thời thượng” của nước ngoài về  hậu hiện <br /> đại, từ  đó cảnh báo nguy cơ  về  một sự  rối loạn hệ  thống lý luận văn học.  <br /> Như  thế  thì không thể  nói là tôi phản đối và phủ  nhận chủ  nghĩa hậu hiện <br /> đại, bởi lẽ người ta  không thể phản đối và phủ nhận “cái không tồn tại” , mà <br /> tôi chỉ  phản đối cách dùng tên gọi hậu hiện đại cho những hiện tượng văn  <br /> học nghệ  thuật đương đại mà thực chất chúng chính là sự  nối dài của chủ  <br /> nghĩa hiện đại, ngoại trừ lĩnh vực kiến trúc. Tôi cũng chẳng phải bận tâm hay <br /> lo sợ  đến cái điều chỉ  tồn tại trong tưởng tượng của các nhà phê bình. Đơn <br /> giản là tôi chỉ thấy nực cười và vô nghĩa đối với những lý lẽ  ngụy khoa học  <br /> <br /> <br /> 12<br /> của nhiều nhà lý luận phê bình và của cả  một số nhà văn nhà thơ  ở  nước ta  <br /> trong vấn đề được gọi là “hậu hiện đại”.<br /> <br /> Những điều phân tích trong bài này cho thấy sức sống bền bỉ của các trào  <br /> lưu hiện đại chủ  nghĩa và vai trò của chúng trong văn học nghệ  thuật đương <br /> đại của thế giới. Tiếc rằng ở nước ta, thói quen sính ngoại đã làm cho nhiều <br /> người chỉ đơn giản nói theo các quan điểm cổ xúy cho hậu hiện đại mà không <br /> hề có cái nhìn suy xét để phân biệt những điều vô lý trong các ý kiến về hậu <br /> hiện đại, đến nỗi họ  sẵn sàng từ  bỏ  những quan điểm cũ của mình để  đem <br /> những cái trước đây họ đã gọi là chủ nghĩa hiện đại dâng cho “ngôi đền” hậu  <br /> hiện đại mà không hề  biết rằng ngôi đền đó chẳng có gì đáng để  được thờ <br /> cúng.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 13<br />