Chương 7: Nhân giống vật nuôi

Chia sẻ: Phong Thinh | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:13

Thêm vào BST

Báo xấu

713
lượt xem 99
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Sau khi chọn lọc được các vật nuôi bao gồm cả con đực và con cái phù hợp với yêu cầu làm giống, người ta cho chúng phối giống với nhau nhằm tạo được con có năng suất và chất lượng tốt. Cách thức phối giống giữa những đực và cái giống được gọi là phương pháp nhân giống

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Chương 7: Nhân giống vật nuôi

Ch−¬ng VII: Nh©n gièng vËt nu«i Sau khi chän läc ®−îc c¸c vËt nu«i bao gåm c¶ con ®ùc vµ con c¸i phï hîp víi yªu cÇu lµm gièng, ng−êi ta cho chóng phèi gièng víi nhau nh»m t¹o ®−îc ®êi con cã n¨ng suÊt vµ chÊt l−îng tèt. C¸ch thøc phèi gièng gi÷a nh÷ng ®ùc vµ c¸i gièng ®−îc gäi lµ ph−¬ng ph¸p nh©n gièng. Cã hai ph−¬ng ph¸p nh©n gièng ®ã lµ nh©n gièng thuÇn chñng vµ lai gièng. 7.1. Nh©n gièng thuÇn chñng 7.1.1. Kh¸i niÖm Nh©n gièng thuÇn chñng lµ ph−¬ng ph¸p nh©n gièng b»ng c¸ch cho c¸c ®ùc gièng vµ c¸i gièng cña cïng mét gièng giao phèi víi nhau. Do vËy, thÕ hÖ con vÉn lµ gièng thuÇn, nghÜa lµ chØ mang c¸c ®Æc ®iÓm cña mét gièng ban ®Çu duy nhÊt. Ch¼ng h¹n: cho lîn ®ùc Mãng C¸i phèi gièng víi lîn c¸i Mãng C¸i, ®êi con vÉn lµ gièng thuÇn Mãng C¸i; cho gµ trèng Ri phèi gièng víi gµ m¸i Ri, ®êi con vÉn lµ gµ Ri thuÇn. 7.1.2. Vai trß t¸c dông cña nh©n gièng thuÇn chñng Nh©n gièng thuÇn chñng th−êng ®−îc ¸p dông trong mét sè tr−êng hîp sau: - Nh©n gièng mét gièng míi ®−îc t¹o thµnh hoÆc míi nhËp tõ n¬i kh¸c vÒ, sè l−îng vËt nu«i trong gièng cßn Ýt, mét sè ®Æc ®iÓm cña gièng cßn ch−a æn ®Þnh. Nh©n gièng thuÇn chñng sÏ cã t¸c dông t¨ng sè l−îng c¸ thÓ cña gièng, kÕt hîp víi chän läc nh©n gièng thuÇn chñng sÏ cñng cè ®−îc c¸c ®Æc ®iÓm cña gièng vËt nu«i. Ch¼ng h¹n, trong kho¶ng thêi gian cña thËp kû 70, chóng ta ®· nhËp bß Hµ Lan tõ Cu Ba vµ nu«i thÝch nghi chóng t¹i mét sè ®Þa ®iÓm cã khÝ hËu gÇn gièng nh− khÝ hËu «n ®íi. Ch¼ng h¹n C«ng ty s÷a Th¶o Nguyªn (cao nguyªn Méc Ch©u, S¬n La) hiÖn ®ang lµ mét trong c¸c ®Þa ®iÓm nh©n gièng bß Hµ Lan thuÇn chñng cña n−íc ta. - B¶o tån quü gen c¸c vËt nu«i ®ang bÞ gi¶m vÒ sè l−îng còng nh− vÒ ®Þa bµn ph©n bè vµ cã nguy c¬ bÞ tiÖt chñng. §iÒu nµy ®Æc biÖt quan träng ®èi víi mét sè gièng vËt nu«i b¶n ®Þa do n¨ng suÊt cña chóng thÊp, chÊt l−îng s¶n phÈm kh«ng cßn ®¸p øng ®−îc víi nhu cÇu thÞ tr−êng. Ch¼ng h¹n, lîn Ø hiÖn ®ang lµ mét trong nh÷ng ®èi t−îng vËt nu«i cÇn ®−îc b¶o tån. CÇn ph©n biÖt hai kh¸i niÖm b¶o tån (conservation) vµ g×n gi÷ (preservation). B¶o tån nguån gen vËt nu«i mang ý nghÜa tÝch cùc h¬n, ®ã lµ c¸ch qu¶n lý cña con ng−êi ®Ó cho tiÒm n¨ng cña chóng cã thÓ ®¸p øng ®−îc nhu cÇu cña c¸c thÕ hÖ sau. G×n gi÷ nguån gen vËt nu«i chØ ®¬n gi¶n lµ c¸ch gi÷ cho nguån gen kh«ng bÞ mÊt ®i. - Khi thùc hiÖn nh©n gièng thuÇn chñng cã thÓ c¶i tiÕn ®−îc n¨ng suÊt cña vËt nu«i. Møc ®é c¶i tiÕn tuú thuéc vµo ®Æc ®iÓm cña tÝnh tr¹ng, ly sai chän läc, kho¶ng c¸ch thÕ hÖ. Th«ng th−êng, nh÷ng tÝnh tr¹ng cã hÖ sè di truyÒn cao hoÆc trung b×nh sÏ ®−îc c¶i tiÕn mét c¸ch nhanh vµ ch¾c ch¾n h¬n so víi c¸c tÝnh tr¹ng cã hÖ sè di truyÒn thÊp. - Trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn nh©n gièng thuÇn chñng cÇn chó ý tr¸nh giao phèi cËn huyÕt. Giao phèi gi÷a c¸c bè mÑ cã quan hÖ huyÕt thèng sÏ g©y ra hiÖn t−îng suy ho¸ cËn huyÕt ë ®êi con. BiÓu hiÖn cña suy ho¸ cËn huyÕt lµ sù gi¶m sót cña nh÷ng tÝnh tr¹ng liªn quan tíi kh¶ n¨ng sinh s¶n vµ kh¶ n¨ng sèng cña vËt nu«i. Nh÷ng tÝnh tr¹ng cã hÖ sè di truyÒn thÊp th−êng cã møc ®é suy ho¸ cËn huyÕt cao, ng−îc l¹i nh÷ng tÝnh tr¹ng cã hÖ sè di truyÒn cao møc ®é suy ho¸ cËn huyÕt th−êng thÊp. Møc ®é suy gi¶m nµy tuú thuéc vµo hÖ sè cËn huyÕt, hÖ sè cËn huyÕt cµng cao suy ho¸ cËn huyÕt cµng lín. C¬ së lý thuyÕt cña suy ho¸ cËn huyÕt dùa trªn viÖc tÝnh to¸n sù chªnh lÖch gi÷a gi¸ trÞ trung b×nh cña quÇn thÓ kh«ng cËn huyÕt vµ quÇn thÓ cËn huyÕt: MF = M0 - 2F∑dpq trong ®ã, MF : trung b×nh cña quÇn thÓ cËn huyÕt 61
Mo : trung b×nh cña quÇn thÓ kh«ng cËn huyÕt F : hÖ sè cËn huyÕt p vµ q: tÇn sè cña 2 lo¹i allen t¹i mét locus nhÊt ®Þnh d : chªnh lÖch gi÷a gi¸ trÞ cña thÓ dÞ hîp vµ trung b×nh cña hai thÓ ®ång hîp t¹i locus mµ tÇn sè 2 allen lµ p vµ q. Nh− vËy, sù kh¸c biÖt vÒ gi¸ trÞ trung b×nh gi÷a quÇn thÓ kh«ng cËn huyÕt vµ cËn huyÕt lµ -2F∑dpq. Râ rµng lµ møc ®é suy gi¶m do cËn huyÕt tû lÖ thuËn víi hÖ sè cËn huyÕt. B¶ng 7.1. Møc suy gi¶m n¨ng suÊt trung b×nh do suy ho¸ cËn huyÕt khi møc ®é cËn huyÕt t¨ng lªn 10% Lo¹i TÝnh tr¹ng Sè gi¶m % gi¶m so víi vËt [Nguån tµi liÖu] tuyÖt ®èi kh«ng cËn huyÕt Bß S¶n l−îng s÷a (kg) [Robertson, 1954] 13,5 3,2 S¶n l−îng s÷a (kg) [Hudson vµ Van Vleck, 1984] 14,8 Hµm l−îng vËt chÊt kh« cña s÷a (%) [Hudson, 1984] 0,011 Khèi l−îng bª s¬ sinh (kg) [Brinks, 1975] 2-5 Lîn Sè con ®Î ra cßn sèng (con/løa) [Bereskin, 1968] 0,24 3,1 Khèi l−îng lóc 154 ngµy (kg) [Bereskin, 1968] 2,6 4,3 Gµ Tû lÖ Êp në (%) [Shoffner, 1948] 4,36 6,4 S¶n l−îng trøng (qu¶) [Shoffner, 1948] 9,26 6,2 Khèi l−îng c¬ thÓ (kg) [Shoffner, 1948] 0,02 0,8 Chóng ta dÔ dµng nhËn thÊy: ghi chÐp vµ qu¶n lý hÖ phæ kÐm, viÖc ghÐp ®«i giao phèi kh«ng ®−îc tæ chøc mét c¸ch chÆt chÏ, quy m« cña ®µn vËt nu«i nhá l¹i tù tóc s¶n xuÊt con gièng tù thay thÕ trong ®µn, sö dông ph−¬ng thøc phèi gièng thô tinh nh©n t¹o mµ kh«ng theo dâi nguån gèc con ®ùc... ®Òu lµ nh÷ng nguyªn nh©n chñ yÕu g©y ra giao phèi cËn huyÕt. C¸c tÝnh to¸n cho thÊy, mét ®µn gia sóc chØ giao phèi trong néi bé, sau 25 thÕ hÖ mÆc dï hÕt søc tr¸nh giao phèi cËn huyÕt, nh−ng nÕu quy m« lµ 10 ®ùc vµ 200 c¸i th× hÖ sè cËn huyÕt sÏ lµ 23,8%, quy m« 30 ®ùc vµ 600 c¸i hÖ sè cËn huyÕt lµ 7,9%, cßn quy m« 100 ®ùc vµ 200 c¸i sÏ cã hÖ sè cËn huyÕt 2,4%. Nguyªn t¾c chung lµ kh«ng ®Ó xÈy ra giao phèi cËn huyÕt. Tuy nhiªn trong mét sè tr−êng hîp buéc ph¶i sö dông giao phèi cËn huyÕt th× kh«ng ®−îc g©y ra hÖ sè cËn huyÕt cao h¬n 0,05 (5%). 7.1.3. Nh©n gièng thuÇn chñng theo dßng Nh©n gièng theo dßng lµ mét ph−¬ng thøc ®Æc biÖt cña nh©n gièng thuÇn chñng nh»m t¹o ®−îc mét tËp hîp vËt nu«i cã chung c¸c ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña gièng nh−ng l¹i h×nh thµnh vµ duy tr× ®−îc mét vµi ®Æc ®iÓm riªng biÖt cña dßng. Do vËy, thùc chÊt cña nh©n gièng theo dßng lµ lµm cho gièng trë thµnh mét quÇn thÓ ®a d¹ng h¬n. Trong qu¸ tr×nh nh©n gièng thuÇn chñng cña mét gièng nhÊt ®Þnh, ng−êi ta chän läc, x¸c ®Þnh ®−îc mét con gièng cã n¨ng suÊt rÊt cao vÒ mét tÝnh tr¹ng nµo ®ã, nghÜa lµ cã ®Æc ®iÓm tèt næi tréi vµ ng−êi ch¨n nu«i muèn duy tr× ®Æc ®iÓm tèt nµy ë c¸c thÕ hÖ sau. Nh©n gièng thuÇn chñng theo dßng ®¸p øng ®−îc nhu cÇu nµy. Môc tiªu cña nh©n gièng theo dßng lµ t¹o ®−îc mét nhãm vËt nu«i mµ qua c¸c thÕ hÖ, ngoµi c¸c ®Æc ®iÓm chung cña gièng, chóng vÉn gi÷ ®−îc ®Æc ®iÓm tèt cña con gièng xuÊt s¾c ®ã. Do con ®ùc cã vai trß truyÒn ®¹t di truyÒn réng r·i h¬n con c¸i rÊt nhiÒu lÇn nªn b−íc khëi ®Çu quan träng cña nh©n gièng theo dßng lµ ph¶i x¸c ®Þnh ®−îc ®ùc gièng cã thµnh tÝch næi tréi. Con ®ùc nµy ®−îc gäi lµ ®ùc ®Çu dßng. Trong c¸c b−íc tiÕp theo, ng−êi ta th−êng sö dông giao phèi cËn huyÕt ë mét møc ®é nhÊt ®Þnh kÕt hîp víi chän läc nh»m duy tr×, cñng cè ®Æc ®iÓm tèt cña ®ùc ®Çu dßng ë c¸c thÕ hÖ sau. C¸c cÆp giao phèi cËn huyÕt trong nh©n gièng theo dßng chØ cã mét tæ tiªn chung duy nhÊt lµ con ®ùc ®Çu dßng. Dßng ®−îc t¹o thµnh gäi lµ 62
dßng cËn huyÕt. Trong s¶n xuÊt gia cÇm c«ng nghiÖp, ng−êi ta ®· t¹o ra mét sè dßng cËn huyÕt. Cã thÓ tham kh¶o s¬ ®å nh©n gièng theo dßng cña gièng bß Santa Gertrudis ë bang Texas nh− sau: §ùc ®Çu dßng §ùc ®Çu dßng Con vµ ch¸u Con g¸i cña ®ùc ®Çu dßng Bß c¸i A cña ®ùc ®Çu dßng Dßng míi §ùc X §ùc ®Çu dßng Ch¸u Con g¸i cña ®ùc ®Çu dßng Bß c¸i B cña ®ùc ®Çu dßng Bß c¸i C Bß c¸i D... H×nh 7.1. S¬ ®å nh©n gièng theo dßng (Mahadevan, 1970) Tuy nhiªn, gÇn ®©y nhiÒu ý kiÕn cho r»ng viÖc nh©n gièng theo dßng nh»m duy tr× ®−îc n¨ng suÊt cña con ®ùc ®Çu dßng ë c¸c thÕ hÖ sau còng cã nghÜa lµ lµm chËm tiÕn bé di truyÒn cña quÇn thÓ vËt nu«i. 7. 2. Lai gièng 7.2.1. Kh¸i niÖm Lai gièng lµ ph−¬ng ph¸p nh©n gièng b»ng c¸ch cho c¸c ®ùc gièng vµ c¸i gièng thuéc 2 quÇn thÓ kh¸c nhau phèi gièng víi nhau. Hai quÇn thÓ nµy cã thÓ lµ 2 dßng, 2 gièng hoÆc 2 loµi kh¸c nhau. Do vËy, ®êi con kh«ng cßn lµ dßng, gièng thuÇn mµ lµ con lai gi÷a 2 dßng, gièng khëi ®Çu lµ bè vµ mÑ cña chóng. VÝ dô: cho lîn ®ùc yorkshire phèi gièng víi lîn c¸i Mãng C¸i, ®êi con lµ con lai Yorkshire x Mãng C¸i; cho bß Holstein (Hµ Lan) phèi gièng víi bß Lai Sind, ®êi con lµ con lai Holstein x Lai Sind (cßn gäi lµ bß lai Hµ Ên). 7.2.2. Vai trß t¸c dông cña lai gièng Lai gièng cã 2 t¸c dông chñ yÕu. Mét lµ t¹o ®−îc −u thÕ lai (Heterosis) ë ®êi con vÒ mét sè tÝnh tr¹ng nhÊt ®Þnh. C¸c t¸c ®éng kh«ng céng gép cña lµ nguyªn nh©n cña hiÖn t−îng sinh vËt häc nµy. Hai lµ lµm phong phó thªm b¶n chÊt di truyÒn ë thÕ hÖ lai, bëi v× con lai cã ®−îc nh÷ng ®Æc ®iÓm di truyÒn cña c¸c gièng khëi ®Çu. Ng−êi ta gäi ®ã lµ t¸c dông phèi hîp. §iÒu nµy cã nghÜa lµ lai gièng sö dông ®−îc t¸c ®éng céng gép cña c¸c nguån gen ë thÕ hÖ bè vµ mÑ. 7.2.3. ¦u thÕ lai Kh¸i niÖm −u thÕ lai ®−îc ®Ò xuÊt bëi Shull (1914). ¦u thÕ lai ®−îc øng dông réng r·i trong nh©n gièng c©y trång vµ vËt nu«i, mang l¹i nh÷ng hiÖu qu¶ râ rÖt cho s¶n xuÊt. ¦u thÕ lai lµ hiÖn t−îng con lai cã søc sèng, søc chèng ®ì bÖnh tËt vµ n¨ng suÊt cao h¬n møc trung b×nh cña thÕ hÖ bè mÑ chóng. Møc ®é −u thÕ lai cña mét tÝnh tr¹ng n¨ng suÊt ®−îc tÝnh b»ng c«ng thøc sau: 1/2(AB + BA) - 1/2(A + B) H (%) = x 100 1/2(A+B) trong ®ã, H: −u thÕ lai (tÝnh theo %) AB: gi¸ trÞ kiÓu h×nh trung b×nh cña con lai bè A, mÑ B BA: gi¸ trÞ kiÓu h×nh trung b×nh cña con lai bè B, mÑ A 63
A : gi¸ trÞ kiÓu h×nh trung b×nh cña gièng (hoÆc dßng) A B : gi¸ trÞ kiÓu h×nh trung b×nh cña gièng (hoÆc dßng) B VÝ dô: Theo TrÇn Thanh V©n (1998), n¨ng suÊt trøng cña vÞt Khaki Campbell (K) lµ 253, cña vÞt Cá (C) lµ 187, cña vÞt lai F1 (K.C) lµ 247 vµ vÞt lai F1 (C.K) lµ 243 qu¶/n¨m. Nh− vËy −u thÕ lai sÏ lµ: 1/2(247 + 243) - 1/2(253 + 187) H(%) = x 100 = 11,36% 1/2(253 + 287) Khi tÝnh −u thÕ lai, nÕu chØ sö dông n¨ng suÊt cña mét lo¹i con lai, ch¼ng h¹n bè gièng A lai víi mÑ gièng B, chóng ta ®· bá qua ¶nh h−ëng ngo¹i c¶nh mÑ (s¶n l−îng s÷a, tÝnh nu«i con khÐo...) còng nh− ¶nh h−ëng ngo¹i c¶nh bè ®èi víi con lai. §èi víi c¸c vËt nu«i, ¶nh h−ëng ngo¹i c¶nh mÑ th−êng quan träng h¬n. VÝ dô: Khèi l−îng s¬ sinh trung b×nh cña lîn Ø lµ 0,45 kg, Yorkshire lµ 1,2 kg, con lai gi÷a c¸i Ø vµ ®ùc Yorkshire lµ 7 kg. H(%) = {[0,7 - 1/2(1,2 + 0,45)]/1/2(1,2 + 0,45)} x 100 = 15,15% Nh− vËy, trong tÝnh to¸n nµy, chóng ta ®· bá qua ¶nh h−ëng ngo¹i c¶nh mÑ, th«ng th−êng con lai gi÷a c¸i Yorkshire vµ ®ùc Ø sÏ cã khèi l−îng s¬ sinh lín h¬n con lai gi÷a c¸i Ø vµ ®ùc Yorkshire v× c¸i Yorkshire cã tÇm vãc lín h¬n c¸i Ø rÊt nhiÒu . CÇn ph©n biÖt 3 biÓu hiÖn sau ®©y cña −u thÕ lai: - ¦u thÕ lai c¸ thÓ (ký hiÖu HI): Lµ −u thÕ lai do kiÓu gen cña chÝnh con vËt g©y nªn. - ¦u thÕ lai cña mÑ (ký hiÖu HM): Lµ −u thÕ lai do kiÓu gen mµ mÑ con vËt g©y ra th«ng qua ®iÒu kiÖn ngo¹i c¶nh cung cÊp cho nã (ngo¹i c¶nh mÑ). Ch¼ng h¹n, nÕu b¶n th©n mÑ lµ con lai, th«ng qua s¶n l−îng s÷a, kh¶ n¨ng nu«i con khÐo... mµ con lai cã ®−îc −u thÕ lai nµy. - ¦u thÕ lai cña bè (ký hiÖu HB): Lµ −u thÕ lai do kiÓu gen mµ bè con vËt g©y ra th«ng qua ®iÒu kiÖn ngo¹i c¶nh cung cÊp cho nã (ngo¹i c¶nh bè). ¦u thÕ lai cña bè kh«ng quan träng b»ng −u thÕ lai cña mÑ. Cã rÊt Ýt tÝnh tr¹ng cã ®−îc −u thÕ lai cña bè, song còng cã thÓ thÊy r»ng, kh¶ n¨ng thô thai, t×nh tr¹ng søc khoÎ cña con ®ùc lai t¹o nªn −u thÕ lai cho ®êi con cña nã. B¶ng 7.2. ¦u thÕ lai c¸ thÓ, mÑ, bè cña mét sè tÝnh tr¹ng n¨ng suÊt vËt nu«i* Loµi TÝnh tr¹ng HI (%) HM (%) HB (%) Bß thÞt Khèi l−îng s¬ sinh 3,0 1,5 Khèi l−îng cai s÷a 7,0 15,0 6,0 Bß s÷a S¶n l−îng s÷a 6,0 Tû lÖ mì s÷a 7,0 Tû lÖ nu«i sèng cña bª 15,5 Lîn Sè con ®Î ra 2,0 8,0 Sè con cai s÷a 9,0 11,0 Chi phÝ thøc ¨n/kg t¨ng träng -2,0 Tû lÖ thô thai 3,0 7,0 Gµ Tuæi ®Î qu¶ trøng ®Çu tiªn -4,0 S¶n l−îng trøng 12,0 Khèi l−îng trøng 2,0 Tû lÖ Êp në 4,0 2,0 T¨ng träng trung b×nh hµng ngµy 5,0 Chi phÝ thøc ¨n/kg t¨ng träng -11,0 *Ghi chó: §èi víi mét sè tÝnh tr¹ng −u thÕ lai cã gi¸ trÞ ©m nh−ng vÉn chøng tá con lai cã n¨ng suÊt cao h¬n trung b×nh bè mÑ (chi phÝ Ýt thøc ¨n h¬n, tuæi ®Î sím h¬n). 64
NÕu nh− giao phèi cËn huyÕt lµm t¨ng møc ®é ®ång hîp tö, gi¶m møc ®é dÞ hîp cña c¸c kiÓu gen th× ng−îc l¹i, −u thÕ lai l¹i lµm t¨ng møc ®é dÞ hîp tö, gi¶m møc ®é ®ång hîp tö cña c¸c kiÓu gen. V× vËy, nguyªn nh©n cña −u thÕ lai g¾n liÒn víi t¸c ®éng cña c¸c thÓ dÞ hîp ë c¸c locus. Trong mét quÇn thÓ vËt nu«i, nÕu cho giao phèi gi÷a nh÷ng con vËt cã quan hÖ hä hµng sÏ g©y ra suy ho¸ cËn huyÕt, nh−ng sau ®ã nÕu cho giao phèi kh«ng cËn huyÕt gi÷a nh÷ng con vËt ®· bÞ cËn huyÕt ta sÏ cã ®−îc −u thÕ lai. Trong tr−êng hîp nµy, nh÷ng g× ®· bÞ mÊt ®i do giao phèi cËn huyÕt sÏ ®−îc bï ®¾p l¹i khi lai gi÷a c¸c c¸ thÓ cËn huyÕt víi nhau. Do vËt, khi nh©n gièng t¹o c¸c dßng cËn huyÕt quÇn thÓ vËt nu«i sÏ chÞu ¶nh h−ëng cña suy ho¸ cËn huyÕt, nh−ng sau ®ã lai gi÷a c¸c dßng cËn huyÕt nµy quÇn thÓ vËt nu«i l¹i ®−îc bï l¹i b»ng −u thÕ lai ë con lai th−¬ng phÈm. C¸c tÝnh tr¹ng liªn quan ®Õn kh¶ n¨ng nu«i sèng vµ kh¶ n¨ng sinh s¶n cã −u thÕ lai cao nhÊt. C¸c tÝnh tr¹ng cã hÖ sè di truyÒn thÊp th−êng cã −u thÕ lai cao, v× vËy ®Ó c¶i tiÕn c¸c tÝnh tr¹ng nµy, so víi chän läc, lai gièng lµ mét gi¶i ph¸p nhanh h¬n, hiÖu qu¶ h¬n. Hai quÇn thÓ vËt nu«i cµng kh¸c biÖt víi nhau vÒ di truyÒn bao nhiªu th× −u thÕ lai thu ®−îc khi lai gi÷a chóng cµng lín bÊy nhiªu. ¦u thÕ lai cao nhÊt ë thÕ hÖ F1, −u thÕ lai ë thÕ hÖ F2 (giao phèi gi÷a F1 víi F1, hoÆc gi÷a F1 víi gièng hoÆc dßng bè, mÑ khëi ®Çu) chØ b»ng 1/2 −u thÕ lai cña F1. §Ó gi¶i thÝch hiÖn t−îng −u thÕ lai cã thÓ nªu ra ba gi¶ thuyÕt sau ®©y: - ThuyÕt tréi: Do quÇn thÓ vËt nu«i ®· tr¶i qua mét qu¸ tr×nh chän läc, phÇn lín c¸c gen cã lîi lµ c¸c gen tréi. Con lai cã thÓ tËp hîp ®−îc nhiÒu gen tréi h¬n bè mÑ nã. Ch¼ng h¹n, mçi bè hoÆc mÑ chØ cã 3 locus cã gen tréi, nh−ng con lai l¹i cã 6 locus cã gen tréi. S¬ ®å sau ®©y minh ho¹ ®iÒu nµy: Bè: AAbbCCddEEff x MÑ aaBBccDDeeff → Con AaBbCcDdEeFf - ThuyÕt siªu tréi: Lý thuyÕt nµy cho r»ng c¸c cÆp alen dÞ hîp tö cã t¸c ®éng lín h¬n c¸c cÆp alen ®ång hîp tö, nghÜa lµ: Aa > AA > aa - ThuyÕt ¸t gen: Lý thuyÕt nµy cho r»ng lai gièng ®· h×nh thµnh nªn c¸c tæ hîp gen míi trong ®ã t¸c ®éng t−¬ng hç gi÷a c¸c alen kh«ng cïng locus lµ nguyªn nh©n t¹o ra −u thÕ lai. 7.2.4. C¸c ph−¬ng ph¸p lai gièng 7.2.4.1. Lai kinh tÕ + Kh¸i niÖm Lai kinh tÕ lµ ph−¬ng ph¸p cho giao phèi gi÷a nh÷ng con ®ùc vµ con c¸i kh¸c gièng, hoÆc kh¸c dßng, con lai ®−îc sö dông vµo môc ®Ých th−¬ng phÈm (nghÜa lµ ®Ó thu c¸c s¶n phÈm nh− thÞt, trøng, s÷a...) mµ kh«ng vµo môc ®Ých gièng. Ch¼ng h¹n: cho lîn yorkshire phèi gièng víi lîn Mãng C¸i, con lai F1 yorkshire x Mãng C¸i ®−îc nu«i lÊy thÞt; cho bß Holstein (Hµ Lan) phèi gièng víi bß Lai Sind, con lai F1 Holstein x Lai Sind ®−îc nu«i ®Ó lÊy s÷a. + C¸c ph−¬ng ph¸p lai kinh tÕ - Lai kinh tÕ ®¬n gi¶n (gi÷a 2 gièng, hoÆc 2 dßng) S¬ ®å lai nh− sau: 65
C¸i §ùc Gièng, dßng A Gièng, dßng B Con lai F1(AB) Gi¸ trÞ kiÓu h×nh cña con lai F1(AB) sÏ lµ: PF1(AB) = 1/2 aA + 1/2 aB + MA + BB + HI + E Gi¸ trÞ kiÓu h×nh cña con lai F1(B.A) sÏ lµ: PF1(BA) = 1/2 aA + 1/2 aB + BA + MB + HI + E trong ®ã, HI : −u thÕ lai cña con lai aA, aB : gi¸ trÞ di truyÒn céng gép cña gièng A, B MA, MB : ¶nh h−ëng ngo¹i c¶nh mÑ cña gièng A, B BA, BB : ¶nh h−ëng ngo¹i c¶nh bè cña gièng A, B E : ¶nh h−ëng cña ngo¹i c¶nh Lai kinh tÕ ®¬n gi¶n gi÷a 2 gièng, dßng t¹o ®−îc con lai F1 mµ t¹i mçi locus ®Òu cã 2 gen cña 2 gièng, dßng kh¸c nhau, do ®ã −u thÕ lai c¸ thÓ lµ 100%. Lai kinh tÕ ®¬n gi¶n hiÖn ®ang ®−îc øng dông réng r·i ë hÇu hÕt c¸c loµi vËt nu«i ë n−íc ta. Ng−êi ta th−êng dïng con ®ùc thuéc c¸c gièng nhËp néi lai víi c¸i thuéc c¸c gièng ®Þa ph−¬ng. Ch¼ng h¹n, lai lîn ®ùc yorkshire hoÆc Landrace víi lîn c¸i Mãng C¸i, bß ®ùc Holstein vµ bß c¸i Lai Sind, gµ trèng Rhode vµ gµ m¸i Ri, vÞt ®ùc Anh §µo víi vÞt c¸i Cá. Chóng ta còng thùc hiÖn viÖc lai gi÷a c¸c dßng nh−: gµ trèng Leghorn dßng BVX víi gµ m¸i Leghorn dßng BVY... Nh×n chung, c¸c con lai ®Òu cã n¨ng suÊt cao, kh¶ n¨ng chèng bÖnh tèt vµ mang l¹i hiÖu qu¶ kinh tÕ râ rÖt cho s¶n xuÊt ch¨n nu«i. - Lai kinh tÕ phøc t¹p (gi÷a 3, 4 gièng, hoÆc 3, 4 dßng) S¬ ®å lai 3 gièng nh− sau: C¸i §ùc Gièng, dßng A Gièng, dßng B C¸i lai §ùc F1(AB) Gièng, dßng C Con lai F1(AB)C 66
T−¬ng tù nh− ®èi víi lai gi÷a 2 gièng hoÆc dßng, gi¸ trÞ kiÓu h×nh cña con lai gi÷a 3 gièng hoÆc dßng F1(AB)C sÏ lµ: PF1(AB)C = 1/4 aA + 1/4 aB + 1/2aC + BC + HM + HI + E trong ®ã, HI : −u thÕ lai cña con lai HM : −u thÕ lai cña mÑ (do mÑ lµ con lai F1) aA, aB, aC : gi¸ trÞ di truyÒn céng gép cña gièng A, B BC : ¶nh h−ëng cña bè gièng A, B E : ¶nh h−ëng cña ngo¹i c¶nh Nh− vËy so víi lai ®¬n gi¶n gi÷a 2 gièng hoÆc dßng, lai gi÷a 3 gièng hoÆc dßng do sö dông mÑ lai (hoÆc bè lai) nªn con lai F1(AB)C ngoµi −u thÕ lai c¸ thÓ ra cßn cã −u thÕ lai cña mÑ (hoÆc bè). Trong ch¨n nu«i lîn ë n−íc ta hiÖn nay, chóng ta ®ang sö dông mét sè c«ng thøc lai "3 m¸u". ë c¸c tØnh phÝa B¾c, dïng n¸i lai F1 (bè Yorkshire, mÑ Mãng C¸i) phèi gièng víi ®ùc Landrace hoÆc dïng n¸i lai F1 (bè ®ùc Landrace, mÑ Mãng C¸i) phèi gièng víi ®ùc Yorkshire, c¸c c«ng thøc nµy ®−îc gäi lµ lai "3 m¸u, 75% m¸u ngo¹i". ë c¸c tØnh phÝa Nam, dïng n¸i lai F1 gi÷a Yorkshire vµ Landrace phèi gièng víi ®ùc Duroc hoÆc PiÐtrain... §èi víi ph−¬ng h−íng c¶i t¹o ®µn bß vµng ViÖt Nam, b−íc khëi ®Çu lµ lai gi÷a bß ®ùc Sind hoÆc Sahiwal víi bß c¸i vµng ®−îc gäi lµ "Sind ho¸". Trong b−íc tiÕp theo cã thÓ sö dông bß c¸i ®· ®−îc "Sind ho¸" theo 2 h−íng: lai víi bß ®ùc h−íng s÷a (Holstein) nh»m t¹o con lai nu«i lÊy s÷a, hoÆc lai víi bß ®ùc h−íng thÞt (Charolaire, Brahman...) nh»m t¹o con lai nu«i lÊy thÞt. S¬ ®å lai 4 gièng nh− sau: C¸i §ùc C¸i §ùc Gièng, dßng A Gièng, dßng B Gièng, dßng C Gièng, dßng D C¸i lai §ùc lai F1(AB) F1(CD) Con lai F1(AB)(CD) Gi¸ trÞ kiÓu h×nh cña con lai F1(AB)(CD) sÏ lµ: PF1(AB)(CD) = 1/4 aA + 1/4 aB + 1/4aC + 1/4aD + HB + HM + HI + E trong ®ã, HI : −u thÕ lai cña con lai HM : −u thÕ lai cña mÑ (do mÑ lµ con lai F1) HB : −u thÕ lai cña bè (do bè lµ con lai F1) aA, aB, aC, aD : gi¸ trÞ di truyÒn céng gép cña gièng A, B E : ¶nh h−ëng cña ngo¹i c¶nh Nh− vËy, trong lai 4 gièng hoÆc dßng, do c¶ bè vµ mÑ ®Òu lµ con lai nªn con lai F1(AB)(CD) cã ®−îc −u thÕ lai c¸ thÓ, −u thÕ lai cña mÑ vµ −u thÕ lai cña bè. Tuy nhiªn, ®Ó thùc hiÖn ®−îc lai 4 gièng, dßng ng−êi ta ph¶i cã ®ñ 4 dßng gièng ®¶m b¶o ®−îc yªu cÇu cho viÖc lai gièng. §iÒu nµy kh«ng ph¶i dÔ dµng ®èi víi bÊt cø ®iÒu kiÖn s¶n xuÊt nµo. HiÖn nay trong s¶n xuÊt gµ c«ng nghiÖp, chóng ta th−êng sö dông s¬ ®å lai 4 gièng hoÆc dßng nµy. §Ó s¶n xuÊt gµ thÞt Hybro, lai gµ trèng dßng A víi gµ m¸i dßng V1 t¹o trèng 67
lai AV1, lai gµ trèng dßng V3 víi gµ m¸i dßng V5 t¹o m¸i lai V35, lai trèng AV1 víi m¸i V35 t¹o gµ thÞt lai th−¬ng phÈm AV135. T−¬ng tù nh− vËy, ®Ó s¶n xuÊt gµ thÞt BE88, lai gµ trèng dßng B1 víi gµ m¸i dßng E1 t¹o trèng lai BE11, lai gµ trèng dßng B4 víi gµ m¸i dßng E3 t¹o m¸i lai BE43, lai trèng BE11 víi m¸i BE43 t¹o gµ thÞt lai th−¬ng phÈm BE1143. - Ph¶n giao TiÕp theo lai kinh tÕ ®¬n gi¶n, ng−êi ta cã thÓ sö dông con lai phèi gièng víi mét trong 2 gièng gèc khëi ®Çu, c¸ch lai nµy ®−îc gäi lµ ph¶n giao (back cross). S¬ ®å lai ph¶n giao nh− sau: C¸i §ùc C¸i §ùc Gièng, dßng A Gièng, dßng B Gièng, dßng A Gièng, dßng B C¸i lai §ùc §ùc lai C¸i F1(AB) Gièng, dßng F1(AB) Gièng, dßng A (hoÆc B) A (hoÆc B) Con lai Con lai F2(AB)A hoÆc F2(AB)B F2(AB)A hoÆc F2(AB)B Trong tr−êng hîp sö dông c¸i lai F1(AB) phèi gièng víi ®ùc A, gi¸ trÞ kiÓu h×nh cña con lai F2(AB)A sÏ lµ: PF2(AB)A = 3/4 aA + 1/4 aB + 1/2HI + HM + E trong ®ã, HI : −u thÕ lai c¸ thÓ (chØ cßn 50%) HM : −u thÕ lai cña mÑ (do mÑ lµ con lai F1) aA, aB : gi¸ trÞ di truyÒn céng gép cña gièng A, B E : ¶nh h−ëng cña ngo¹i c¶nh Trong tr−êng hîp sö dông ®ùc lai F1(AB) phèi gièng víi c¸i A, gi¸ trÞ kiÓu h×nh cña con lai F2(AB)A sÏ lµ: PF2(AB)A = 3/4 aA + 1/4 aB + 1/2HI + HMB + E trong ®ã, HI : −u thÕ lai c¸ thÓ (chØ cßn 50%) HM : −u thÕ lai cña bè (do bè lµ con lai F1) aA, aB : gi¸ trÞ di truyÒn céng gép cña gièng A, B E : ¶nh h−ëng cña ngo¹i c¶nh T¹i mçi locus cña con lai ®Òu cã 1 gen thuéc 1 trong 2 gièng, dßng khëi ®Çu, khi phèi gièng víi 1 trong 2 gièng, dßng khëi ®Çu ®ã, thÕ hÖ F2 sÏ chØ cã 50% sè gen t¹i c¸c locus lµ thuéc 2 gièng, dßng kh¸c nhau. V× vËy, −u thÕ lai c¸ thÓ cña F2 chØ b»ng 1/2 −u thÕ lai cña F1. Tuy nhiªn, do −u thÕ lai cña mÑ quan träng h¬n −u thÕ lai cña bè nªn trong ph¶n giao, ng−êi ta th−êng sö dông con c¸i lµ con lai. Trong ch¨n nu«i lîn ë mét sè tØnh phÝa B¾c n−íc ta hiÖn nay, nhiÒu ®Þa ph−¬ng ®· dïng ®ùc yorkshire tiÕp tôc phèi gièng víi n¸i lai cã bè lµ yorkshire, mÑ lµ Mãng C¸i t¹o nªn con lai F2 75% "m¸u ngo¹i". ViÖc dïng ®ùc lai F1 gi÷a yorkshire (hoÆc Landrace) vµ Mãng C¸i phèi gièng víi n¸i Mãng C¸i cho con lai F2 75% "m¸u néi" ®· bÞ cÊm sö dông ë nhiÒu ®¹i ph−¬ng. 68
7.2.4.2. Lai lu©n chuyÓn - Kh¸i niÖm Lai lu©n chuyÓn lµ b−íc ph¸t triÓn tiÕp theo cña lai kinh tÕ, trong ®ã sau mçi ®êi lai ng−êi ta l¹i thay ®æi ®ùc gièng cña c¸c gièng ®· ®−îc sö dông. - C¸c ph−¬ng ph¸p lai lu©n chuyÓn Còng nh− lai kinh tÕ, lai lu©n chuyÓn cã c¸c ph−¬ng ph¸p lai gi÷a 2 gièng, 3 gièng vµ 4 gièng. S¬ ®å lai lu©n chuyÓn 2 gièng: C¸i (A) §ùc (B) C¸i lai F1 (AB) §ùc (A) C¸i lai F2 (AB)A §ùc (B) C¸i lai F3 (ABA)B §ùc (A) ... . . . C¸i lai F4 (ABAB)A ... S¬ ®å lai lu©n chuyÓn 3 gièng: C¸i (A) §ùc (B) C¸i lai F1 (AB) §ùc (C) C¸i lai F1 (AB)C §ùc (A) C¸i lai F2 (ABC)A §ùc (B) ... . . . C¸i lai F3 (ABCA)B ... 69
S¬ ®å lai lu©n chuyÓn 4 gièng: C¸i (A) §ùc (B) C¸i lai F1 (AB) §ùc (C) C¸i lai F1 (AB)C §ùc (D) C¸i lai F1 (ABC)D §ùc (A) ... . . . C¸i lai F2 (ABCD)A ... ¦u ®iÓm næi bËt cña lai lu©n chuyÓn lµ trong qu¸ tr×nh lai ®· t¹o ®−îc ®µn c¸i gièng ®Ó tù thay thÕ, chØ cÇn nhËp ®ùc gièng (hoÆc tinh dÞch) tõ bªn ngoµi, kh«ng cÇn ph¶i tiÕp tôc gi÷ c¸c gièng, dßng thuÇn ban ®Çu nh− trong lai kinh tÕ. Mét −u ®iÓm quan träng cña lai lu©n chuyÓn lµ qua c¸c ®êi lai vÉn cã thÓ duy tr× ®−îc −u thÕ lai ë mét møc ®é nhÊt ®Þnh. Cã thÓ theo dâi tû lÖ thµnh phÇn c¸c gièng hoÆc dßng vµ −u thÕ lai qua c¸c ®êi lai cña lai lu©n chuyÓn 2 vµ 3 gièng trong b¶ng 7.3. B¶ng 7.3. Thµnh phÇn c¸c gièng (hoÆc dßng) vµ −u thÕ lai qua c¸c ®êi lai lu©n chuyÓn C¸c Lai lu©n chuyÓn 2 gièng A vµ B Lai lu©n chuyÓn 3 gièng A, B vµ C thÕ hÖ lai F A B H F A B C H 1 (AB) 1/2 1/2 1 (AB) 1/2 1/2 0 1 2 (AB)A 3/4 1/4 1/2 (AB)C 1/4 1/4 1/2 1 3 (ABA)B 3/8 5/8 3/4 (ABC)A 5/8 1/8 1/4 3/4 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... t (c©n b»ng) 1/3 2/3 2/3 2/7 4/7 1/7 6/7 t+1 2/3 1/3 2/3 1/7 2/7 4/7 6/7 t+2 1/3 2/3 2/3 4/7 1/7 2/7` 6/7 7.2.4.3. Lai c¶i tiÕn Lai c¶i tiÕn ®−îc sö dông trong tr−êng hîp mét gièng vÒ c¬ b¶n ®· ®¸p øng ®−îc yªu cÇu, song cßn mét vµi nh−îc ®iÓm cÇn ®−îc c¶i tiÕn. Ch¼ng h¹n, mét gièng lîn cã n¨ng suÊt cao, chÊt l−îng thÞt tèt, thÝch øng víi ®iÒu kiÖn s¶n xuÊt ®Þa ph−¬ng, nh−ng kh¶ n¨ng sinh s¶n l¹i kÐm, cÇn hoµn thiÖn tÝnh tr¹ng nµy b»ng ph¸p ph¸p lai c¶i tiÕn. §Ó thùc hiÖn viÖc lai c¶i tiÕn, ng−êi ta lai gièng ban ®Çu nµy víi mét gièng cã −u ®iÓm næi bËt vÒ tÝnh tr¹ng cÇn ®−îc c¶i tiÕn. C¸c thÕ hÖ tiÕp theo ®−îc phèi gièng trë l¹i víi chÝnh gièng ban ®Çu. Trªn c¬ së lai trë ng−îc vµ chän läc qua c¸c thÕ hÖ lai, nh−îc ®iÓm cña gièng ban ®Çu dÇn dÇn ®−îc kh¾c phôc. Khi ®· ®¹t ®−îc mong muèn ë mét thÕ hÖ lai nhÊt ®Þnh (th−êng lµ F3), ng−êi ta cho c¸c con vËt trong cïng thÕ hÖ nµy phèi gièng víi nhau (tù giao) ®Ó cè ®Þnh c¸c ®Æc ®iÓm cña gièng võa míi ®−îc hoµn thiÖn. S¬ ®å lai c¶i tiÕn nh− sau: 70
C¸i (A) §ùc (B) C¸i F1 (1/2A) §ùc (A) C¸i F2 (3/4A) §ùc (A) C¸i lai F3 (7/8A) §ùc lai F3 (7/8A) Tù giao ë F3 7.2.4.3. Lai c¶i t¹o S¬ ®å lai c¶i t¹o nh− sau: C¸i (A) §ùc (B) C¸i F1 (1/2A) §ùc (B) C¸i F2 (1/4A) §ùc (B) C¸i lai F3 (1/8A) §ùc lai F3 (1/8A) Tù giao ë F3 Lai c¶i t¹o ®−îc sö dông trong tr−êng hîp mét gièng vÒ c¬ b¶n kh«ng ®¸p øng ®−îc yªu cÇu, cã nhiÒu ®Æc ®iÓm xÊu cÇn ®−îc c¶i t¹o. Ch¼ng h¹n, mét gièng ®Þa ph−¬ng n¨ng suÊt thÊp, chÊt l−îng s¶n phÈm kÐm, hiÖu qu¶ kinh tÕ thÊp... cÇn kh¾c phôc c¸c nh−îc ®iÓm nµy. §Ó thùc hiÖn viÖc lai c¶i t¹o, ng−êi ta ph¶i lai gièng xÊu nµy víi mét gièng cã n¨ng suÊt cao, chÊt l−îng s¶n phÈm tè, gäi lµ gièng cao s¶n. Trong c¸c thÕ hÖ tiÕp theo, tiÕp tôc cho con lai phèi gièng trë l¹i víi gièng cao s¶n. C¸c ®Æc ®iÓm xÊu cña gièng ban ®Çu dÇn dÇn ®−îc kh¾c phôc b»ng c¸ch chän läc qua c¸c thÕ hÖ lai. Khi ®· ®¹t ®−îc yªu cÇu ë mét thÕ hÖ lai nhÊt ®Þnh (th−êng lµ F3), ng−êi ta cho c¸c con vËt trong cïng thÕ hÖ nµy phèi gièng víi nhau (tù giao) ®Ó cè ®Þnh c¸c ®Æc ®iÓm tèt cña gièng. 71
7.2.4.4. Lai tæ hîp Lµ ph−¬ng ph¸p lai gi÷a c¸c gièng víi nhau nh»m t¹o mét gièng míi mang ®−îc c¸c ®Æc ®iÓm tèt cña c¸c gièng khëi ®Çu. HÇu hÕt c¸c gièng vËt nu«i cao s¶n hiÖn nay ®Òu lµ kÕt qu¶ cña lai g©y thµnh. C«ng viÖc t¹o gièng nµy ph¶i xuÊt ph¸t tõ nh÷ng chñ ®Þnh vµ môc tiªu cô thÓ, ®ßi hái c¸c kh©u theo dâi, chän läc, ghÐp ®«i giao phèi, ch¨n nu«i, qu¶n lý hÕt søc chÆt chÏ vµ mét tiÕn tr×nh thùc hiÖn kh¸ dµi, v× vËy cÇn mét sù ®Çu t− lín c¶ vÒ nguån nh©n lùc lÉn kinh phÝ. Lai g©y thµnh cã thÓ bao gåm 2, 3 hoÆc 4 gièng khëi ®Çu. Ch¼ng h¹n, ®Ó t¹o ®−îc gièng lîn tr¾ng th¶o nguyªn Ucraina, ng−êi ta chØ sö dông 2 gièng ban ®Çu lµ lîn Yorkshire vµ lîn ®Þa ph−¬ng Ucraina, thêi gian thùc hiÖn lµ 7 n¨m. §Ó t¹o gièng ngùa kÐo Orlov, ng−êi ta ®· lai gi÷a 4 gièng ngùa cña ¶rËp, Anh, §an M¹ch, Hµ Lan vµ ph¶i mÊt 50 n¨m míi h×nh thµnh ®−îc gièng míi. ViÖn Ch¨n nu«i quèc gia còng ®· t¹o ®−îc gièng lîn míi cã tªn lµ §B-I 81 (§¹i B¹ch - Ø) tõ 2 gièng ban ®Çu lµ §¹i B¹ch vµ Ø. C¸i (Ø) §ùc (§B) §ùc (§B) C¸i F1 (1/2 Ø) §ùc (Ø) §ùc F2 (1/4 Ø) C¸i F2 (3/4 Ø) C¸i F2 (1/4 Ø) §ùc F2 (3/4 Ø) C¸i F3 (1/2 Ø) §ùc F3 (1/2 Ø) C¸i F3 (1/2 Ø) §ùc F3 (1/2 Ø) Tù giao H×nh 7.1. S¬ ®å t¹o gièng lîn §B-I Tuy nhiªn, do h¹n chÕ vÒ n¨ng suÊt vµ chÊt l−îng thÞt, gièng lîn nµy hiÖn nay kh«ng ph¸t triÓn réng ®−îc. 7.2.4.5. Lai xa Lai xa lµ lai gi÷a 2 loµi kh¸c nhau. Ch¼ng h¹n lai gi÷a ngùa vµ lõa, con lai lµ la; lai gi÷a ngan vµ vÞt, con lai cã tªn lµ mula (chóng ta vÉn quen gäi lµ "vÞt pha ngan", hoÆc "vÞt lai ngan"). Con la lµ vËt nu«i quen thuéc ë c¸c n−íc Ch©u ¢u, chóng cã søc lµm viÖc cao, kh¶ n¨ng chÞu ®ùng tèt. ThÞt vÞt lai ngan hiÖn ®ang lµ s¶n phÈm ch¨n nu«i ®−îc −a chuéng ë thÞ tr−êng §µi Loan, Hång C«ng... 72
Do sù kh¸c biÖt lín vÒ di truyÒn gi÷a bè vµ mÑ nªn con lai cã −u thÕ lai cao. Tuy nhiªn, sù kh¸c biÖt vÒ sè l−îng nhiÔm s¾c thÓ cña 2 loµi khëi ®Çu th−êng g©y nªn hiÖn t−îng bÊt thô (kh«ng cã kh¶ n¨ng sinh s¶n) ë con lai. 7.3. HÖ thèng nh©n gièng vËt nu«i HÖ thèng nh©n gièng vËt nu«i ®−îc tæ chøc theo s¬ ®å h×nh th¸p. S¬ ®å nµy bao gåm: ®Ønh th¸p víi sè l−îng vËt nu«i Ýt nhÊt lµ ®µn h¹t nh©n, gi÷a th¸p víi sè l−îng vËt nu«i lín h¬n lµ ®µn nh©n gièng cßn ®¸y th¸p víi sè l−îng vËt nu«i ®«ng nhÊt lµ ®µn th−¬ng phÈm. Trong s¶n xuÊt ch¨n nu«i hiÖn nay tån t¹i 2 hÖ thèng cã tªn lµ h¹t nh©n khÐp kÝn vµ h¹t nh©n më. H×nh 7.1 vµ 7.2 m« t¶ 2 hÖ thèng nh©n gièng vËt nu«i nµy. H¹t nh©n H¹t nh©n Nh©n gièng Nh©n gièng Th−¬ng phÈm Th−¬ng phÈm H.7.1. HÖ thèngh¹t nh©n khÐp kÝn H.7.2. HÖ thèngh¹t nh©n më Trong hÖ thèng h¹t nh©n khÐp kÝn, ®µn h¹t nh©n cã nhiÖm vô t¹o ra nh÷ng ®ùc gièng, c¸i gièng dïng ®Ó tù thay thÕ vµ cung cÊp cho ®µn nh©n gièng. §«i khi, ng−êi ta cã thÓ nhËp bæ sung nh÷ng ®ùc vµ c¸i gièng tõ c¸c ®µn h¹t nh©n kh¸c. §µn nh©n gièng cã nhiÖm vô chñ yÕu t¹o ra nh÷ng ®ùc, ®«i khi c¶ c¸i gièng cung cÊp cho ®µn th−¬ng phÈm. Ng−êi ta cã thÓ nhËp c¸c ®ùc gièng vµ ®«i khi c¶ c¸i gièng tõ ®µn h¹t nh©n ë trªn ®Ó thay thÕ cho ®µn nµy. §µn th−¬ng phÈm cã nhiÖm vô t¹o ®ùc, c¸i gièng ®Ó s¶n xuÊt ra c¸c vËt nu«i th−¬ng phÈm (cho thÞt, trøng, s÷a...). Ng−êi ta nhËp c¸c ®ùc gièng vµ ®«i khi c¶ c¸i gièng tõ ®µn nh©n gièng ë trªn ®Ó thay thÕ cho ®µn nµy. Nh− vËy, trong hÖ thèng h¹t nh©n khÐp kÝn, chØ cã mét chiÒu chuyÓn dÞch gen tõ ®Ønh th¸p xuèng ®¸y th¸p. Møc ®é c¶i tiÕn di truyÒn cña hÖ thèng nµy tuú thuéc vµo møc ®é c¶i tiÕn di truyÒn ë ®µn h¹t nh©n. NÕu nh− ng−êi ta nhËp mét sè ®ùc gièng th¼ng tõ ®µn h¹t nh©n xuèng ®µn th−¬ng phÈm, tèc ®é c¶i tiÕn di truyÒn cña c¶ hÖ thèng sÏ t¨ng lªn. HÇu hÕt c¸c hÖ thèng nh©n gièng lîn, gia cÇm ë c¸c n−íc hiÖn nay ®Òu sö dông hÖ thèng h¹t nh©n khÐp kÝn nµy. Trong hÖ thèng nh©n gièng h¹t nh©n më, khi ph¸t hiÖn ë ®µn nh©n gièng cã nh÷ng con gièng tèt (chñ yÕu lµ con c¸i) ng−êi ta cã thÓ nhËp chóng vÒ ®µn h¹t nh©n. T−¬ng tù nh− vËy, khi ph¸t hiÖn thÊy nh÷ng con gièng tèt ë ®µn th−¬ng phÈm, ng−êi ta cã thÓ nhËp chóng vÒ ®µn nh©n gièng. Nh− vËy cã nghÜa lµ trong hÖ thèng nh©n gièng h¹t nh©n më nµy, dßng dÞch chuyÓn gen cßn cã thÓ di chuyÓn tõ líp thÊp h¬n lªn líp cao h¬n. So víi hÖ thèng h¹t nh©n khÐp kÝn, hÖ thèng h¹t nh©n më ®¹t ®−îc tiÕn bé di truyÒn nhanh h¬n, gi¶m ®−îc kh¶ n¨ng giao phèi cËn huyÕt. Tuy nhiªn, viÖc qu¶n lý con gièng vµ ng¨n ngõa kh¶ n¨ng l©y lan bÖnh còng lµ nh÷ng vÊn ®Ò cÇn ®−îc gi¶i quyÕt ®èi víi hÖ thèng nµy. 73