Cổ mẫu địa ngục: Từ folklore đến truyện truyền kì trung đại Việt Nam

HNUE JOURNAL OF SCIENCE<br /> Social Sciences, 2018, Volume 63, Issue 10, pp. 21-29<br /> This paper is available online at http://stdb.hnue.edu.vn<br /> <br /> DOI: 10.18173/2354-1067.2018-0065<br /> <br /> CỔ MẪU ĐỊA NGỤC : TỪ FOLKLORE ĐẾN<br /> TRUYỆN TRUYỀN KÌ TRUNG ĐẠI VIỆT NAM<br /> <br /> Nguyễn Thị Kim Ngân<br /> Khoa Ngữ Văn, trường Đại học Sư Phạm Huế<br /> Tóm tắt. Được xem như là những chủ đề phổ quát, tái diễn nhiều lần trong kinh nghiệm của<br /> con người, nội dung của cổ mẫu trong những nền văn hóa khác nhau và thời điểm khác nhau<br /> sẽ được thể hiện theo những cách đa dạng nhưng vẫn còn phản ánh những kinh nghiệm cơ<br /> bản của con người trong những cơ tầng sâu kín nhất của tâm hồn. Với tính chất nguyên bản<br /> và cổ xưa, không ngạc nhiên khi lĩnh vực có thể tìm thấy một hệ thống cố mẫu phong phú và<br /> đầy đủ nhất chính là văn hóa dân gian và truyện kể truyền thống. Mặt khác, hệ thống cổ mẫu<br /> tiềm ẩn trong thần thoại, truyện kể dân gian hoàn toàn không bị giới hạn trong thời đại cổ xưa<br /> hay nền văn hóa dân gian. Chúng liên tục được tái sinh và tìm thấy trong các nền văn học về<br /> sau. Qua quá trình chuyển hóa của cổ mẫu Địa ngục từ folklore đến truyện truyền kì Việt<br /> Nam thời trung đại, chúng ta sẽ nắm bắt được chủ đề và lối tư duy vốn có nguyên mẫu từ<br /> folklore, đồng thời chỉ ra bằng phương cách nào đó các nhà văn qua các thời kì đã thích nghi với<br /> truyện kể truyền thống và dung hòa nó với các giá trị và nguyện vọng của nền văn hóa của chính<br /> họ.<br /> Từ khóa: Cổ mẫu, văn hóa dân gian, truyện truyền kì trung đại.<br /> <br /> 1.<br /> <br /> Mở đầu<br /> <br /> Cổ mẫu địa ngục là thành phần thiết yếu nằm trong chu trình vòng đời của người anh hùng<br /> trong truyện kể dân gian. Đó là chuyến đi ngược với ánh sáng, thoái triển và tiến sâu vào vùng đất<br /> của bóng tối. Trong lí thuyết phê bình huyền thoại, cuộc phiêu lưu này đại diện cho việc khắc phục<br /> những ham muốn vô thức, là hoạt động của sự tự tìm kiếm và cũng là một bước tiến quan trọng<br /> trong chuyến phiêu lưu của người anh hùng. Charlotte Spivack khi thảo luận với những người theo<br /> trường phái của Jung về vấn đề này đã nói rằng: “Bằng cách mở rộng tâm lí, hành trình đi xuống với<br /> thế giới dưới thấp cũng có thể được hiểu như một hành trình đến thế giới đen tối của vô thức” [5;<br /> tr.363]. Motif (F81) đi về thế giới bên dưới, vì vậy, phát triển từ rất sớm và chúng biến thành<br /> phương tiện cho những tư duy mang tính thần học và triết học. Mặc dù những mô tả đầy đủ về thế<br /> giới bên địa ngục đầy chết chóc và bóng tối có thể đã xuất hiện trong folklore Việt Nam từ lâu, song<br /> đến truyện truyền kì thời trung đại, cổ mẫu này đã được tái sinh với nhiều cấp độ ý nghĩa phức tạp.<br /> Nguyên nhân xuất phát từ chỗ, trong khi thay đổi thân phận, chuyển hóa nghiệp báo hoặc truy cầu<br /> công lí là mục đích chính yếu của những chuyến phiêu lưu xuống địa ngục trong truyện kể dân gian,<br /> thì đến truyện truyền kì trung đại, cổ mẫu địa ngục được tái sinh bằng cách phủ bóng lên nó một<br /> màu sắc siêu hình nhằm bộc lộ nhãn giới của người cầm bút. Và như thế, cổ mẫu địa ngục đã trở<br /> thành nơi phát lộ những trải nghiệm độc đáo của các văn nhân trong việc nhấn mạnh diễn ngôn về<br /> sự “giải thoát” và chống lại sự áp đặt của thế giới quan đầy lí tính của Nho giáo.<br /> Ngày nhận bài: 1/6/2018. Ngày sửa bài: 19/8/2018. Ngày nhận đăng: 2/9/2018.<br /> Tác giả liên hệ: Nguyễn Thị Kim Ngân. Địa chỉ e-mail: nganpedagogy@gmail.com<br /> <br /> 21<br /> <br /> Nguyễn Thị Kim Ngân<br /> <br /> 2.<br /> <br /> Nội dung nghiên cứu<br /> <br /> 2.1. Khái lược về Cổ mẫu (Archetype)<br /> Archetype bắt nguồn từ gốc từ Hy Lạp “archein” mang nghĩa là “nguyên bản và cổ xưa”,<br /> được hiểu như là "những mẫu hình ban đầu" và thường được sao chép, mô phỏng lại qua nhiều<br /> thời kì. Trong lí thuyết Phân tâm học, nhà khoa học Sigmund Freud gọi đó là các “vết tích tối cổ”.<br /> Nghiên cứu cổ mẫu là một trong những thành tựu mang tính đột phá của thế kỷ XX, trong đó xem<br /> xét một trong những lí thuyết quan trọng nhất của C.G.Jung về vô thức tập thể và liên kết lí thuyết<br /> này giữa ngành tâm lí học phân tích và các ngành khoa học xã hội khác.<br /> Carl Gustav Jung đã đưa ra khái niệm về cổ mẫu từ các công trình điển hình của mình được<br /> tập hợp trong Archetypes and the Collective Unconscious[sic], Collected Works of C.G. Jung<br /> (Nguyên tác của C.G.Jung: Phần về cổ mẫu và vô thức tập thể). Với quan điểm tham chiếu đến<br /> cấu trúc của nhân cách con người, Jung sử dụng cách nhìn nhận của khảo cổ học địa tầng và cho<br /> rằng tinh thần, gồm có ba cấp độ: ý thức cá nhân, vô thức cá nhân, và vô thức tập thể. Tương tự<br /> như một hòn đảo nhỏ trong đại dương, phần đỉnh đảo có thể nhìn thấy được trên mặt nước tương<br /> ứng với ý thức cá nhân, phần ngập chìm trong nước tương ứng với vô thức cá nhân, và các nền<br /> tảng vô hình kết nối đảo với lớp vỏ của trái đất tương ứng với vô thức tập thể. Chính tại nơi sâu<br /> thẳm và vô hình nhất này, Jung cho rằng tồn tại cái được gọi là cổ mẫu. Cổ mẫu là sự kết tinh các<br /> kinh nghiệm tinh thần của con người.<br /> Với quan niệm như vậy, cổ mẫu có thể được tìm thấy khắp mọi nơi trong suốt chiều dài lịch<br /> sử, ở bất kì đâu có trí tưởng tượng tự do hoạt động. Cổ mẫu được bao chứa trong nhiều lĩnh vực:<br /> Thần thoại; Giấc mơ; Văn học; Tôn giáo; và Văn hóa dân gian. Trong các nền văn hóa khác nhau<br /> và thời điểm khác nhau, nội dung một cổ mẫu sẽ được biểu hiện theo nhiều phương cách có thể<br /> khác nhau nhưng chúng vẫn phản ánh những kinh nghiệm cơ bản của con người. Đó có thể là<br /> những: hình ảnh; chủ đề; biểu tượng; kiểu nhân vật; hay một mô hình cốt truyện thường xuyên<br /> lặp lại. Chẳng hạn như: vòng tròn hay bánh xe; các con số có sức lôi cuốn, nhân vật nam anh hùng<br /> hoặc nữ anh hùng; một mô hình hành vi, một nghi lễ khởi đầu; nhóm các chủ đề như cái chết và<br /> sự tái sinh hay sự cứu chuộc, những câu chuyện về nhiệm vụ, sự gánh vác, chuyến đi đến thiên<br /> đàng và đặc biệt là chuyến hành trình của những người anh hùng về thế giới dưới thấp.<br /> Bên cạnh việc khởi xướng nghiên cứu từ các nhà khoa học thuộc về lĩnh vực tâm lí học, phê<br /> bình cổ mẫu còn bắt nguồn từ lĩnh vực nhân học. Đồng thời, cả hai lĩnh vực này đều thường<br /> xuyên sử dụng folklore- một nhánh của nhân học văn hóa làm đối tượng nghiên cứu. Do đó, từ rất<br /> sớm, các học giả folklore đã sớm đưa ra xu hướng và cách tiếp cận riêng với vấn đề cổ mẫu. Điển<br /> hình nhất là phương pháp nghiên cứu Lịch sử - Địa lí (Historic- geographic Method) hay còn gọi<br /> là Trường phái Phần Lan (Finnish Method) do Julius Leopold Fredrik Krohn, Kaarle Krohn và<br /> Antti Aarne mở đường. Trong đó, “các nhà nghiên cứu theo phương pháp trên đã tiến hành sưu<br /> tầm càng nhiều càng tốt các dị bản truyện cổ tích, lập nên bảng tra rồi tiến hành so sánh để tìm ra<br /> bản cổ nhất, trên cơ sở đó, xác định nơi phát tích của một truyện cổ và vạch ra con đường địa lí<br /> của sự lưu truyền truyện cổ ấy” [1; tr.14].<br /> Trong bài viết Cổ mẫu trong nghiên cứu truyện kể dân gian, chúng tôi đã chỉ ra rằng: với tôn<br /> chỉ nghiên cứu sử dụng các Phương pháp Historicgeographic (lịch sử - địa lí) nhằm hướng tới<br /> việc tái thiết lại hình thức ban đầu và có tính quốc tế của các thể loại truyện kể dân gian như vậy,<br /> không ngạc nhiên khi ngày nay chúng ta nhận thấy rằng, phần lớn những motif trong hệ thống<br /> truyện kể dân gian trên toàn thế giới, thuộc về xu hướng thứ hai, đã tìm được sự kết nối mạnh mẽ<br /> với hệ thống tâm lí học phân tích mà C.G. Jung trong các lí thuyết của mình gọi là cổ mẫu, trong<br /> xu hướng tiếp cận văn hóa thứ nhất. Từ đó, một hệ thống cổ mẫu chung trong văn hóa, văn học,<br /> đặc biệt là văn học dân gian bao gồm ba nhóm quan trọng là: cổ mẫu nhân vật (Character<br /> Archetypes), cổ mẫu trạng huống (Situational Archetypes) và cổ mẫu biểu trưng (Symbolic<br /> 22<br /> <br /> Cổ mẫu địa ngục : từ Folklore đến truyện truyền kỳ trung đại Việt Nam<br /> <br /> Archetypes) đã đồng thời được chia sẻ bởi các quan điểm nghiên cứu tâm lí học phân tích và quan<br /> điểm nghiên cứu của các học giả thuộc lĩnh vực folklore [8; tr.77].<br /> <br /> 2.2. Cổ mẫu Địa ngục và chu trình vòng đời của người anh hùng<br /> Liên quan mật thiết đến chu trình vòng đời của người anh hùng từ thế giới folklore đến văn<br /> học qua nhiều giai đoạn, cổ mẫu Địa ngục (Hell) được biểu hiện rõ nhất thông qua trạng huống<br /> hành trình đi về thế giới dưới thấp (The Fall), đồng thời đã trở thành một cấu trúc tự sự quan<br /> trọng, đóng vai trò là đơn vị hạt nhân xâu chuỗi nhiều motif trong truyện kể dân gian. Cũng từ cổ<br /> mẫu này, hàng ngàn phiên bản truyện kể khác nhau đã ra đời nhằm mô tả cho hành trình phiêu lưu<br /> kì lạ của người anh hùng về thế giới địa ngục.<br /> Người anh hùng được xem là một cổ mẫu lớn của nhân loại và là nhân vật trung tâm của<br /> những câu chuyện lâu đời và cổ sơ nhất ở nhiều nền văn hóa. Cổ mẫu này sau đó đã được tái thiết<br /> liên tục qua thời gian với nhiều thay đổi tình tiết lớn nhỏ khác nhau tùy thuộc vào thời đại và nền<br /> văn hóa nhưng cấu trúc gốc không hề bị xóa bỏ. David Adams Leeming, giáo sư văn học so sánh<br /> tại Mỹ với các công trình nghiên cứu và biên soạn tiểu biểu như The World of Myth, An Anthology<br /> (Thế giới thần thoại, một hợp tuyển văn chương), và A Dictionary of Creation Myths of the World<br /> (Từ điển thần thoại sáng tạo trên thế giới), trong chuyên luận có tựa đề Mythology – The voyage<br /> of the Hero) (Thần thoại – Chuyến hành trình của người anh hùng), tác giả đã thực hành phân tích<br /> tỉ mỉ các hình thức của một câu chuyện thần thoại đặc thù bằng cách chia câu chuyện ra tám phần<br /> khác nhau tương ứng với các sự kiện trọng đại diễn ra trong cuộc đời của người anh hùng. Đầu<br /> tiên người anh hùng bắt đầu cuộc phiêu lưu độc đáo của mình bằng cách được sinh ra một cách kì<br /> lạ, hoặc trong một số hoàn cảnh bất bình thường. Nhân vật có thể là con của một vị thần, một đôi<br /> vợ chồng hiếm muộn và được thần linh đầu thai. Giai đoạn này ẩn dụ cho những trải nghiệm đầu<br /> tiên về sự chấn thương và cũng là phép lạ đầu tiên của đời sống. Nhân vật sau đó thường sớm mồ<br /> côi, bị bỏ rơi và phải có những nỗ lực phi thường có thể tồn tại bên lề cộng đồng. Ở thời ấu thơ –<br /> giai đoạn của sự khởi đầu cơ bản, nhân vật đột nhiên nhận thức được sức mạnh vô hạn của các thế<br /> lực siêu nhiên mà bản thân anh ta không thể nào tri nhận hết. Huyền thoại trong giai đoạn này tập<br /> trung vào việc miêu tả các cuộc chiến của người anh hùng với các loại động vật hoang dã hay với<br /> những gã khổng lồ có sức mạnh siêu phàm. Sau đó, truyện kể đề cập đến sự chuẩn bị và khởi<br /> xướng của cuộc hành trình đi tìm kiếm chính bản thân, tìm vị thần trong chính con người mình<br /> của nhân vật anh hùng, và cũng là giai đoạn mô tả những cuộc chiến chống lại những cám dỗ của<br /> đời sống. Trong những chặng đường tiếp theo, đề cập đến chuyến đi của người anh hùng vào<br /> trong lòng địa ngục, sau đó trở lại và rồi tiếp tục lên thế giới thiên đường. Lần lượt các chương<br /> này đề cập đến sự đối diện của người anh hùng với cái chết về mặt thể xác. Một sự kiện được xem<br /> là kì lạ và phi thường, nơi mà anh ta là đại diện của ước muốn rằng cái chết bằng cách nào đó có<br /> thể nhận thức và hiểu rõ. Vì vậy, người anh hùng thực hiện một chuyến phiêu lưu dài đi xuống địa<br /> ngục để đối đầu với các lực lượng của cái chết. “Những chuyến viễn du của người anh hùng về cơ<br /> bản đã biểu hiện những mong muốn căn bản nhất của con người đó là mong muốn vượt lên trên<br /> cái chết về mặt thể xác và hướng đến sự kết hợp với các chu kì tự nhiên, chu kì của vòng tuần<br /> hoàn sinh ra, chết đi, và rồi lại tái sinh” [6; tr.7]. Phần cuối của cuộc hành trình là sự diễn giải nối<br /> tiếp các sự kiện sau khi vượt thoát khỏi những hiểm nguy ở thế giới của cái chết, người anh hùng<br /> tiếp tục đi lên thế giới của thiên đường và được đặt vào địa vị vĩnh viễn ở trong mối quan hệ với<br /> các đấng bậc thần linh.<br /> <br /> 2.3. Cổ mẫu Địa ngục từ truyện cổ tích đến truyện truyền kì trung đại<br /> 2.3.1. Cổ mẫu địa ngục hay là các chuyến đi trong văn học<br /> Cái chết, đi về thế giới địa ngục, và sự sống lại là chu trình phổ biến ở các câu chuyện truyền<br /> thống của thế giới. Trong đó, chúng ta có thể dễ dàng nhận ra rằng, hành trình đi đến địa ngục<br /> phong phú hơn rất nhiều so với các hành trình lên thiên đường và trên mặt đất. Có nhiều nguyên<br /> nhân khác nhau khiến cho nhân vật cổ tích buộc phải thực hiện một chuyến hành trình đi về miền<br /> 23<br /> <br /> Nguyễn Thị Kim Ngân<br /> <br /> đất tăm tối này. Tiêu biểu như anh hùng lớn của Hy Lạp là Odysseus phải đi đến vùng đất của<br /> người chết để tìm hiểu những dự đoán của nhà tiên tri Tiresias. Người anh hùng Bắc Âu<br /> Vainamoinen và cuộc hành trình với thế giới địa ngục của Tuonela để tìm hiểu về công thức ma<br /> thuật kì diệu. Hay như trong huyền thoại Sumer và Babylon nữ thần Inanna / Ishtar liên lạc với thế<br /> giới địa ngục để tìm kiếm người yêu của mình Dumuzi / Tammuz. Aeneas trong sử thi Latin của<br /> Virgil đến thăm vùng đất của người chết để nghe những lời tiên tri của Sibyl, nhận được lời khuyên<br /> rằng anh ta rằng phải có những cành cây vàng từ một cái cây đặc biệt để có thể giao tiếp với người<br /> cha đã chết của mình và do đó đạt được thành công trong hành trình nguy hiểm.<br /> Thông thường chúng ta hay bắt gặp nhất là hành trình mang tên Orpheus - về cõi chết để<br /> mang người thân từ cõi chết trở về, hành trình về thế giới khác để cứu công chúa hay hành trình<br /> của người vợ đi về vùng đất chết để lấy lại trái tim của người chồng đã mất. Trong một số truyện<br /> nổi tiếng thường thấy khác, mục đích của chuyến hành trình còn là hành trình xuống địa ngục để<br /> đòi lại giao kèo với quỷ dữ, để cắt bao quy đầu cho đứa trẻ, hay để cứu rỗi tâm hồn người mẹ. Đôi<br /> khi hành trình đi về thế giới này được kiến thiết như là một tai họa bất ngờ trong đó cô gái đi hái<br /> hoa, bị trái đất nuốt chửng và sau đó bị đưa xuống địa ngục…<br /> Trong truyện kể dân gian, về căn bản, cổ mẫu hành trình đi về thế giới địa ngục có chức năng<br /> như là một phương tiện nhằm miêu tả một thế giới lạ thường không được tri nhận trực tiếp bởi thế<br /> giới những người đang sống. Hoặc đó là một thử thách về lòng cam đảm của người anh hùng. Khi<br /> được dùng theo những phương cách phức tạp hơn, hành trình về thế giới bên dưới của người anh<br /> hùng là một phương thức thu nhận kiến thức hay sức mạnh và thể hiện sự âu lo về cái chết hoặc<br /> những gì xảy ra sau chết. Một vài cuộc hành trình về thế giới địa ngục vừa là cái chết của người<br /> anh hùng lại vừa mang tính biểu tượng. Những motif liên quan đến hành trình về miền đất chết để<br /> giải cứu người thân, hơn thế nữa, còn là sự thể hiện khát vọng muốn chinh phục hay vượt qua sự<br /> băng hoại của đời sống và sức mạnh khủng khiếp trong cái chết của con người. Kiến giải về điều<br /> này, V.IA.Propp cũng cho rằng: “Theo quan niệm cổ đại, cái chết không phải là sự chấm dứt hoàn<br /> toàn sự tồn tại. Người chết hình như tiếp tục sống dưới lòng đất và có quyền lực lớn hơn so với<br /> đất, lớn hơn so với người nông dân với cái cày sống trên mặt đất. Từ cõi sâu thẳm người chết có<br /> thể quyết định việc việc được mùa hay mất mùa, có thể cho đất phát sinh hoặc giữ lại sức mạnh<br /> của đất. Họ biến thành các loại thổ thần khác nhau” [11; tr.51]. Tất cả những điều đó cũng phần<br /> nào được thể hiện trong các chuyến đi về miền đất của cái chết ở truyện cổ tích thần kì người Việt.<br /> 2.3.2. Những biến thể của cổ mẫu “địa ngục” trong truyện cổ tích người Việt<br /> - Thế giới âm phủ<br /> Truyện Thủ Huồn nổi bật với motif (F81.1.2) đi về vùng đất chết để thăm những người đã<br /> khuất. Truyện kể về một người đàn ông mất vợ từ rất sớm. Khi trẻ tuổi ông là một viên thơ lại đã<br /> gây ra rất nhiều sự bất công vì lợi ích cá nhân. Đến khi về già, một mình không có con cái, ông ta<br /> quyết định lên đường tìm kiếm ngôi chợ Mạnh Ma. Đó là ngôi chợ kì lạ khi được miêu tả như là<br /> nơi những người sống và người chết cùng buôn bán trong một vài thời khắc đặc biệt và ở đó ông<br /> ta gặp lại người vợ từ âm phủ đến. Khi được người vợ mang về thăm thế giới dưới thấp này, Thủ<br /> Huồn đã chứng kiến toàn bộ những hình phạt báo ứng khủng khiếp đang chờ đợi ông ta sau cái chết.<br /> Truyện Thủ Huồn là một trong những minh chứng tiêu biểu cho sự dịch chuyển từ không gian<br /> hiện tồn xuống không gian âm bản. Sự dịch chuyển của Thủ Huồn về với miền đất của cái chết được<br /> quy ước trong một khoảng thời gian giới hạn. Đồng thời những chủ nhân và đồ vật ở thế giới địa<br /> ngục cũng hiện ra một cách rùng rợn. Ở địa ngục có hằng hà sa số những căn phòng nhỏ để giam giữ<br /> các tù nhân và tại đó ông đã gặp vị thần cai quản chín tầng địa ngục. Cũng tại miền đất ấy, một trong<br /> những hình phạt bí ẩn ở thế giới khác (motif F171.6) dành cho ông được mô tả là những cái gông<br /> xiềng khổng lồ. Điều đặc biệt ở câu chuyện này trong motif cửa ngõ dẫn lối xuống địa ngục là ngôi<br /> chợ Mạnh Ma nơi người sống và người chết có thể gặp gỡ và đối thoại những chuyện âm dương<br /> cách trở. Truyện còn tỏ rõ sức ảnh hưởng của Phật giáo đến tâm thức dân gian của người Việt về<br /> 24<br /> <br /> Cổ mẫu địa ngục : từ Folklore đến truyện truyền kỳ trung đại Việt Nam<br /> <br /> thế giới địa ngục- một phần tất yếu nằm trong triết lí nghiệp báo và chu trình của luật nhân quả.<br /> Ngoài việc thể hiện những âu lo của con người về đời sống sau cái chết như thế, trong truyện<br /> cổ tích, sự dịch chuyển đến không gian địa ngục còn mang bóng dáng của một cuộc hành trình đi<br /> tìm công lí. Địa ngục lúc này là nơi chốn nhân dân thực hiện lí tưởng về sự công bằng. Trong<br /> truyện Những người chết trẻ, nhân vật Liêu vì muốn tìm lại lẽ phải cho dòng họ chết trẻ của mình<br /> đã quyết tâm về địa ngục, tìm gặp Diêm vương và giãi bày nỗi oan ức. Ở Sự tích ba ông đầu rau,<br /> người vợ và hai đời chồng sau cái chết cùng đi về âm phủ, hồn ba người đến gặp vua của vùng đất<br /> chết. Thương tình trước câu chuyện cảm động và nghĩa tình sâu nặng của họ, vua của địa ngục<br /> biến họ thành ba ông đầu rau, có thể chung sống với nhau vĩnh viễn. Truyện Sự tích con muỗi lại<br /> kể về một gia đình trọc phú tham lam, khi về đến thế giới âm phủ cũng bày tỏ sự oan ức. Song<br /> diêm vương cho chúng quay trở về dương gian nhưng với hình phạt dành cho chúng là ngàn đời<br /> hóa thành kiếp muỗi. Tất cả những chi tiết đó đều thể hiện nỗi âu lo về đời sống sau cái chết cũng<br /> như niềm tin mãnh liệt về sự đầu thai, hoàn cải và tái sinh một đời sống khác của tâm thức dân gian.<br /> - Không gian đáy giếng<br /> Tuy nhiên, thế giới âm phủ không phải lúc nào cũng được hình dung như một không gian<br /> trừng phạt sau cái chết với những dòng sông đưa đón linh hồn, với quỷ dữ canh gác và hằng sa số<br /> các loại nhục hình. Trong truyện cổ tích ở nhiều tộc người khắp nơi trên trái đất, thế giới bên dưới<br /> có xu hướng là một nơi mờ mịt, đặt ở đâu đó dưới mặt đất và có những cư dân dị thường cư ngụ<br /> và không phải lúc nào cũng là vùng đất hãi hùng của cái chết. Một trong số đó là việc hình dung<br /> về địa ngục như là thế giới nằm sâu trong lòng giếng.<br /> Trong từ điển motif của Stith Thompson xuất hiện nhiều các motif biểu hiện giếng như là<br /> cánh cửa dẫn lối xuống thế giới địa ngục. Thêm vào đó, trong rất nhiều truyện cổ tích, giếng là<br /> một phần sự vật không thể thiếu trong thế giới âm phủ. Đó là các motif: (F93.0.2.1) Đi xuyên qua<br /> giếng, (F162.5) Những chiếc giếng trong thế giới khác, (F.162.5.1) Giếng rượu vang trong thế<br /> giới khác. (F162.5.2) Những chiếc đầu trong những chiếc giếng phun ra từ miệng dòng nước ở thế<br /> giới khác hay giếng chứa tri thức và giếng chứa sự thật trong thế giới khác. Giếng là một biểu<br /> tượng của thế giới địa ngục có thể tìm thấy trong các câu chuyện cổ của Việt Nam. Chi tiết này<br /> tồn tại dưới dạng motif (F133.5) thế giới khác dưới đáy giếng.<br /> Trong quan niệm của người Việt từ xa xưa, giếng làng chính là mắt của đất. Cuộc sống quần<br /> cư của nền văn hóa nông nghiệp canh tác lúa nước đã biến chiếc giếng, cùng với cây đa, sân đình<br /> trở thành trung tâm sinh hoạt trung tâm tinh thần và tín ngưỡng của làng. Bản thân kiến trúc hình<br /> tròn của giếng cũng là một hình thuộc về âm tính. Chiều sâu của giếng xuyên sâu vào lòng đất là<br /> chiều âm. Vị thanh ngọt và sự mát lạnh của nước giếng hiếm khi được tiếp xúc ánh nắng mặt trời<br /> cũng là biểu chất âm tính. Trong trí tưởng tượng và hình dung của người dân từ thưở xa xưa giếng<br /> còn là nơi chứa đựng những điều linh thiêng và thần bí. Giống như rất nhiều nước Á Đông khác,<br /> đối với người Việt, giếng chính là biểu tượng của vực thẳm và âm phủ. Do đó, không ngạc nhiên,<br /> khi ngay cả sáng tác hậu hiện đại của những tác giả nổi tiếng như Haruki Murakami (Nhật Bản)<br /> cũng thường xuyên tái sinh motif thế giới khác trong lòng giếng của folklore nhằm khắc họa một<br /> thực tế khác của đời sống nằm ở đâu đó sâu hơn và tối hơn thế giới thực tại này. Quan niệm này<br /> của người Việt về giếng còn gặp gỡ với quan niệm của nhiều nền văn hóa khác trên thế giới.<br /> Trong Từ điển biểu tượng văn hóa thế giới của Chevalier và Gheerbrant, giếng được giải thích là<br /> “thông với nơi ở của người chết, tiếng vang từ đáy giếng dội lên, những ánh phản xạ thoáng qua<br /> của mặt nước bị lay động làm tăng thêm sự bí mật hơn là sự soi tỏ nó. Nhìn từ đáy giếng lên, đó là<br /> một cái kính thiên văn khổng lồ, chĩa từ đáy lòng đất lên thiên cực. Phức hệ đó thực hiện những<br /> bậc thang giải thoát nối liền ba tầng thế giới với nhau” [3; tr.361].<br /> Trong truyện cổ tích thần kì người Việt, tương tự như vậy chúng ta có thể bắt gặp motif một<br /> thế giới khác trong lòng giếng trong câu chuyện Quả bí vàng. Câu chuyện kể về cô con gái riêng<br /> bị người mẹ kế và đứa em hắt hủi. Hai mẹ con người dì ghẻ đã lập mưu đưa Trắng xuống đáy<br /> 25<br /> <br />