Công ty Đông Ấn Hà Lan

CÔNG TY ĐÔNG ẤN HÀ LAN<br /> LÊ THỊ MAI<br /> Trường Đại học Sư phạm - Đại học Đà Nẵng<br /> Tóm tắt: Công ty Đông Ấn Hà Lan (tiếng Hà Lan là Vereenigde<br /> Oostindische Compagnie, viết tắt VOC) được thành lập ngày 20/3/1602 từ<br /> sự hợp nhất 6 công ty nhỏ. Điều lệ có giá trị 21 năm. Quốc hội đã thừa nhận<br /> độc quyền thương mại của VOC ở Đông Ấn. Trong suốt quá trình tồn tại gần<br /> 200 năm, VOC đã trở thành công ty lớn nhất buôn bán đồ gia vị (chủ yếu là<br /> hạt nhục đậu khấu, hành, quế và hạt tiêu) và những sản phẩm khác (trà, lụa<br /> và đồ sứ Trung Quốc). Những con số về hoạt động, doanh thu thương mại,<br /> tàu thuyền và nhân viên của công ty thật ấn tượng. VOC chính thức giải thể<br /> vào ngày 31/12/1799. Bài viết này khái quát về hoạt động của VOC và tập<br /> trung làm sáng tỏ những nguyên nhân khách quan và chủ quan đưa đến sự<br /> giải thể của VOC nói riêng và sự suy sụp của Hà Lan nói chung ở cuối thế<br /> kỷ XVIII.<br /> <br /> 1. SỰ THÀNH LẬP VÀ HOẠT ĐỘNG CỦA CÔNG TY ĐÔNG ẤN HÀ LAN<br /> 1.1. Ngày 20/3/1602, Công ty Đông Ấn Hà Lan được thành lập. Với số vốn ban đầu gần<br /> 6,5 triệu florins 1, điều lệ thành lập của công ty có giá trị trong 21 năm đã quy định<br /> rằng: “không ai ngoại trừ VOC có thể đưa tàu từ Netherlands đến hay kiểm soát nền<br /> thương mại ở khu vực phía Đông Mũi Hảo Vọng và phía Tây eo Magellan [9]. Trong<br /> “vùng thương mại” (trade zone) này, Công ty không chỉ tiến hành buôn bán mà còn<br /> “phải chống lại những kẻ thù của nền cộng hoà và ngăn cản các quốc gia châu Âu khác<br /> tham gia vào nền thương mại Đông Ấn” [7].<br /> Rõ ràng, ngay từ khi thành lập, điều lệ đã chính thức thừa nhận các đặc quyền của công<br /> ty, nhất là độc quyền thương mại ở thị trường Viễn Đông. Chính điều này đã quy định<br /> tôn chỉ và phương thức hoạt động của công ty là hướng vào việc thiết lập và duy trì độc<br /> quyền thương mại ở thị trường này. Đồng thời, với cơ sở pháp lý ấy, VOC được toàn<br /> quyền trong quan hệ với bên ngoài, được sử dụng bạo lực, gây chiến tranh và ký kết các<br /> thương ước, hòa ước; xây dựng pháo đài, kho tàng, hải cảng và lập thương điếm; tổ<br /> chức quân đội, thực hiện việc bổ nhiệm các viên toàn quyền, xét xử các quan chức của<br /> công ty. Như vậy, VOC đã trở thành không chỉ là một thế lực thương mại mà còn là một<br /> thế lực chính trị, thế lực thực dân. Với quyền hành tối cao được trao cho, Công ty Đông<br /> Ấn đã tạo điều kiện cho “tư bản thương nghiệp Hà Lan đã nhảy lên vũ đài thực dân với<br /> một sự toàn quyền về chính trị”, VOC “trở thành một hiện tượng độc đáo trong lịch sử<br /> cướp bóc thuộc địa”, tồn tại với tư cách là một quốc gia tự trị đặc biệt [5, tr. 80].<br /> 1<br /> <br /> Đơn vị tiền cổ của Hà Lan. Từ Florin bắt nguồn từ thành phố Florence của Italia. Đồng tiền vàng florin<br /> được đúc lần đầu tiên ở nước này vào năm 1253, về sau hình thức của nó được các nước Anh, Hà Lan vay<br /> mượn.<br /> Tạp chí Khoa học và Giáo dục, Trường Đại học Sư phạm Huế<br /> ISSN 1859-1612, Số 04(16)/2010: tr. 82-87<br /> <br /> CÔNG TY ĐÔNG ẤN HÀ LAN<br /> <br /> 83<br /> <br /> 1.2. Công ty Đông Ấn Hà Lan đã khởi đầu rất thành công. Từ năm 1605, VOC đã nắm<br /> giữ Ambon, Tidore và đã loại Bồ Đào Nha ra khỏi Moluccas. Sau đó, VOC đã lập được<br /> các cơ sở buôn bán quan trọng ở Firando (Nhật Bản, 1609), Coromandel, Bengal,<br /> Gujarat (Ấn Độ). Năm 1619, Batavia cũng được thiết lập như một trung tâm điều hành<br /> của VOC ở Viễn Đông. Cho đến giữa thế kỷ XVII, Hà Lan đã giành được độc quyền<br /> buôn bán ở Nhật Bản (1639), đánh chiếm Malacca (1641), làm chủ Formosa (Đài Loan,<br /> 1642) và xây dựng Cape Town như một căn cứ hải quân (1652), còn Mauritius (1652)<br /> được coi là trạm tiếp tế trung gian dọc theo lộ trình sang phương Đông. Ngoài ra Hà<br /> Lan còn chiếm đóng Ceylon (1656-1658), Cochin (1663) và bờ biển Malabar (16611663). Như vậy, VOC đã mở rộng mạng lưới thương mại và thống trị các con đường<br /> Viễn Đông từ châu Phi, Ả Rập, vịnh Ba Tư, Ấn Độ, Indonesia cho đến Trung Quốc và<br /> Nhật Bản. Nói cách khác, họ đã giành lấy từ tay người Bồ Đào Nha độc quyền thương<br /> mại ở thị trường Viễn Đông chỉ trong vòng mấy chục năm.<br /> Trải qua nhiều lần gia hạn, điều lệ hoạt động của công ty đã được kéo dài đến cuối thế kỷ<br /> XVIII. Trong lịch sử tồn tại gần hai thế kỷ, VOC đã trở thành công ty lớn nhất về buôn<br /> bán các mặt hàng gia vị hảo hạng (chủ yếu là hạt nhục đậu khấu, hành, quế và hạt tiêu) và<br /> những sản phẩm khác (trà, lụa và đồ sứ Trung Quốc) và làm bá chủ mặt biển. Những con<br /> số về tàu thuyền, nhân viên và doanh thu thương mại của công ty thật ấn tượng:<br /> Trong tổng số 4.700 tàu VOC được trang bị tốt, có gần 1.700 chiếc trong thế kỷ XVII và<br /> 3000 chiếc ở thế kỷ XVIII. Từ năm 1602-1700, có 317.000 thuyền viên từ châu Âu được<br /> tàu VOC chở đến châu Á, còn trong giai đoạn 1700-1795, con số này lên đến 655.000<br /> người. Việc chi tiêu cho trang thiết bị cũng như hàng hóa trên những con tàu đến châu<br /> Á đã lên đến con số 370 triệu florins giai đoạn 1640-1700 và 1.608 triệu florins giai<br /> đoạn 1700-1795. Trong khi đó, giá bán lẻ gia vị trong số hàng hóa được đưa về từ châu<br /> Á đã đạt 577 triệu florins (1640-1700) and 1.633 triệu florins (1700-1795) [7].<br /> Như vậy, mặc dù Baltic và Tây Nam Âu là thị trường có tầm quan trọng lớn đối với<br /> kinh tế Hà Lan nhưng chính lợi nhuận thương mại thu được từ hoạt động của VOC ở thị<br /> trường phương Đông đã đưa Hà Lan đạt đến thời kỳ hoàng kim trên thị trường quốc tế ở<br /> thế kỷ XVII.<br /> 2. SỰ SUY SỤP CỦA VOC Ở THẾ KỶ XVIII<br /> 2.1. Có thể khẳng định rằng, trong thế kỷ XVII-XVIII, VOC là một trong những công ty<br /> châu Âu quan trọng bậc nhất trong nền thương mại châu Á, một thế lực kiểm soát lãnh<br /> thổ đáng kể. Tuy nhiên, để điều tiết một “đế chế kinh tế” có tầm cỡ và phạm vi rộng lớn<br /> là rất khó khăn và buộc phải trả giá rất đắt.<br /> Thực lực của công ty đã được duy trì đến đầu thế kỷ XVIII với các đội tàu từ phương<br /> Đông về châu Âu luôn chất đầy hàng hóa và tiền lãi thanh toán cho các cổ đông hàng<br /> năm từ 20-40%. Song, trên thực tế, nguồn tài chính của công ty đã thâm hụt nặng nề,<br /> đến mức phải vay nợ chính quyền và “tuyệt đối giữ bí mật sổ sách kế toán của Công ty<br /> và để duy trì uy tín của mình trên thị trường tiền tệ”. Nợ nần phản ánh sự sa sút trong<br /> “vẻ bề ngoài giàu có và hùng mạnh” của công ty, đã bắt đầu tăng nhanh trong thế kỷ<br /> <br /> 84<br /> <br /> LÊ THỊ MAI<br /> <br /> XVIII: từ 12 triệu (1700), đến 74 triệu (1789), vọt lên 96 triệu (1791) và lên tới 134<br /> triệu guider 2 khi giải thể [2, tr. 505-520].<br /> Sau khi loại bỏ thế lực của Bồ Đào Nha, sự kình địch của các đối thủ châu Âu khác với<br /> Hà Lan cũng đã bắt đầu gia tăng, nhất là người Anh. Vào nửa sau thế kỷ XVII, mâu<br /> thuẫn Anh - Hà Lan đã trở thành những cuộc thương chiến quyết liệt. Năm 1651, với<br /> “Đạo luật hàng hải” của Cromwell - quy định nước Anh chỉ nhập khẩu những hàng do<br /> tàu Anh hoặc tàu của nước sản xuất ra hàng hóa đó mang đến và cấm người ngoại quốc<br /> buôn bán trong các thuộc địa Anh - Hà Lan bị gạt khỏi địa vị của “người đánh xe ngựa<br /> trên biển” 3 vì thất bại trong cuộc chiến ngay sau đó (1652-1654). Việc Hà Lan buộc<br /> phải thừa nhận “Đạo luật hàng hải” của Anh đã mở đầu cho việc chấp nhận các thua<br /> thiệt và nhường địa vị bá chủ mặt biển cho người Anh.<br /> Về mặt thuộc địa, ở phương Đông, Hà Lan cũng bắt đầu vấp phải sự cạnh tranh gay gắt<br /> và mất dần các cơ sở buôn bán, các vị trí chiến lược và thuộc địa vào tay người Anh.<br /> Chuỗi thất bại đó bắt đầu từ việc Hà Lan để mất Formosa vào tay Trịnh Thành Công<br /> (1662-1668). Sau đó, Hà Lan phải đóng cửa các cơ sở ở Ấn Độ, Đại Việt, Xiêm, Nhật<br /> Bản và chỉ còn tập trung mở rộng lãnh thổ ở quần đảo Indonesia.<br /> 2.2. Các toàn quyền của công ty trong nhiệm kỳ của mình đều nỗ lực tìm kiếm các<br /> phương pháp đối phó với sự sa sút về buôn bán nhưng không thể cứu vãn VOC khỏi<br /> việc giải thể vào cuối thế kỷ XVIII. Vào cuối năm 1780, cuộc chiến tranh Anh - Hà lần<br /> thứ tư bùng nổ, đã giáng cho Công ty Đông Ấn Hà Lan một đòn nặng nề. Hầu hết các<br /> thuộc địa của Hà Lan ở Tây Ấn Độ, các trạm buôn bán của họ ở Ấn Độ và ở bờ Tây<br /> Sumatra đã rơi vào tay người Anh. Hà Lan chỉ giữ được Srilanka, Mũi Hảo Vọng và<br /> Java. Nhà nghiên cứu Hà Lan Femme Gaastra cho rằng hệ quả của chiến tranh với Anh<br /> lần này khiến “công ty bị nhấn sâu vào những vấn đề tài chính khổng lồ đến mức các<br /> phòng thường mại ở Hà Lan đã phải đề nghị đình chỉ thanh toán” [8]. Điều này đã tác<br /> động nghiêm trọng đến nền thương mại và tàu thuyền vận chuyển giữa châu Âu và Java:<br /> “Người Hà Lan đã mất hầu hết các tàu vẫn thường chạy từ phương Đông về nước.<br /> Không có tàu buôn nào dám rời hải cảng Hà Lan ở châu Âu. Buôn bán bị đình trệ. Các<br /> kho hàng của người Hà Lan tại Batavia chất đầy những hàng hóa không thể xuất khẩu<br /> được và họ buộc lòng phải bán rẻ cho những người trung gian” [2, tr. 517-518].<br /> Đến đầu năm 1795, quân đội Pháp đã đánh chiếm Hà Lan, lật đổ chính quyền ở đây và<br /> thiết lập nước cộng hòa Batavia dưới sự bảo trợ của người Pháp. Đó là một biến cố quan<br /> trọng trong lịch sử Hà Lan. Chính phủ lưu vong Hà Lan đã ra lệnh cho các quan chức<br /> VOC ở Đông Ấn trao cho Anh các thuộc địa của công ty, coi đó là sự đảm bảo để ngăn<br /> chặn sự chiếm đóng của người Pháp. Theo sự dàn xếp này, năm 1796, người Anh đã<br /> nắm quyền kiểm soát Mũi Hảo Vọng và Srilanka, Malacca, chiếm Ambon và Bandas<br /> 2<br /> <br /> Guilder (tiếng Hà Lan là gulden) là đơn vị tiền tệ của Hà Lan được sử dụng từ thế kỷ XVII đến năm<br /> 2002 (khi Hà Lan sử dụng đồng Euro).<br /> 3<br /> Chỉ việc thương nhân Hà Lan nổi tiếng là những người chở hàng hoá thuê trên biển nhờ kinh nghiệm<br /> hàng hải và kỹ thuật đóng tàu phát triển mạnh.<br /> <br /> CÔNG TY ĐÔNG ẤN HÀ LAN<br /> <br /> 85<br /> <br /> trong quần đảo Moluccas. Như vậy, Hà Lan đã để mất quyền kiểm soát đối với phần lớn<br /> lãnh thổ chiếm được ở phương Đông của mình.<br /> Đồng thời với sự thay đổi chính phủ tại Hà Lan, điều lệ của VOC cũng được gia hạn,<br /> (ban đầu định đến cuối năm 1798, sau đó đến ngày 31/12/1799) nhưng hoạt động của<br /> các phòng thương mại đã giảm đến mức tối thiểu, nhân viên bị miễn nhiệm và nơi làm<br /> việc bị phá bỏ. Công ty Đông Ấn Hà Lan không thể tồn tại lâu hơn nữa bằng chính sức<br /> lực của mình mà phải nhờ vào chính phủ để thanh toán lãi suất và trả các khoản nợ.<br /> Năm 1798, Hà Lan quyết định giải tán VOC, thành lập Ủy ban về vấn đề buôn bán và<br /> định cư Đông Ấn nhằm giúp nhà nước tiếp quản các khoản nợ và thuộc địa của công ty.<br /> Sắc lệnh có hiệu lực từ ngày 31/12/1799.<br /> Sau 198 năm tồn tại, hệ quả của việc VOC bị giải thể là khôn lường, nhất là đối với Hà<br /> Lan. “Nền kinh tế Hà Lan bị thương tổn nặng nề. Vào thời điểm giải thế, VOC đang sở<br /> hữu tài sản thực tế ở 15 nước với 150 thương thuyền và 40 chiến thuyền. Nó đã thuê<br /> gần 60.000 nhân viên, tất cả sẽ thất nghiệp vào ngày 1/1/1800. Ảnh hưởng đối với nền<br /> kinh tế của Hà Lan đang bị tàn phá sẽ mất nhiều thời gian mới phục hồi được” [8].<br /> 3. NGUYÊN NHÂN GIẢI THỂ CỦA VOC<br /> Nhìn nhận về nguyên nhân giải thể của VOC, D.G.E. Hall chú trọng lý giải nguyên<br /> nhân giải thể từ tình hình tài chính của Công ty. Ông cho rằng chính “Các cuộc chiến<br /> tranh kéo dài, tốn kém, việc mở rộng lãnh thổ đã khiến phải tăng thêm số lượng quan<br /> chức và do đó công ty phải có những chi phí rất lớn vào lúc buôn bán của công ty trên<br /> thực tế đang giảm sút” và ông còn cho rằng chính chính sách độc quyền và những hạn<br /> chế do việc “mua rẻ, bán đắt” của Công ty đã để lại hệ quả nghiêm trọng [2, tr. 504].<br /> Còn nhà nghiên cứu Michel Beaud trong cuốn “Lịch sử chủ nghĩa tư bản từ 1500 đến<br /> 2000” khẳng định xuất phát điểm của việc giải thể VOC là nằm trong những vấn đề<br /> chung mà Hà Lan phải đối mặt. Đó là “sự đi lên của chủ nghĩa tư bản Anh, chính sách<br /> bảo hộ của Pháp, ba cuộc chiến tranh chống Anh (chiến tranh 1652-1654 và nhất là hai<br /> cuộc chiến tranh 1665-1667 và 1672-1674), sự suy sụp kinh tế và sụt giảm giá cả ở<br /> thuộc địa ở nửa sau thế kỷ XVII, chủ nghĩa tư bản Hà Lan bị nợ nần, suy yếu và cuối<br /> cùng mất đi vị trí thống trị của nó” [1, tr. 60]. Cụ thể hơn, nhà nghiên cứu Mary<br /> Sommers cũng đã chỉ ra các nguyên nhân sau đây: 1. Về khách quan, những thương<br /> nhân hoạt động trong khu vực khác nhau đang phá vỡ dần những ngành độc quyền vốn<br /> rất quan trọng đối với thế lực của công ty, đặc biệt là người Anh. 2. Những mâu thuẫn<br /> nảy sinh từ nội bộ của Công ty: Các nhân viên của VOC lo nhét đầy túi do tham nhũng<br /> đã góp phần làm cho công ty bị phá sản, lún sâu trong nợ nần và sau đó bị xóa sổ [3, tr.<br /> 135-136].<br /> Như vậy, có thể nói, sự giải thể của VOC xuất phát từ những nguyên nhân khách quan<br /> và chủ quan nhưng trong đó yếu tố chủ quan giữ vai trò quyết định. Chính sự thiết lập<br /> và duy trì độc quyền thương mại của Công ty Đông Ấn Hà Lan đã khiến Hà Lan phải<br /> đối mặt với vô vàn thách thức cả từ bên trong và bên ngoài. Một mặt, Hà Lan phải loại<br /> bỏ thế lực của các đối thủ cạnh tranh bằng vũ lực; duy trì thường xuyên hệ thống pháo<br /> <br /> 86<br /> <br /> LÊ THỊ MAI<br /> <br /> đài, lực lượng quân đội để phòng thủ; giành thắng lợi trong các cuộc thương chiến quyết<br /> liệt. Bên cạnh đó, chính sách độc quyền thương mại của Công ty cũng tất yếu sinh ra<br /> những hệ quả tiêu cực khác mà chính nó sẽ phá vỡ thế độc quyền như nạn cướp biển,<br /> buôn lậu, buôn bán tư nhân và tham nhũng. Có lẽ những kẻ xâm phạm trắng trợn nhất<br /> đối với độc quyền của công ty chính là các thương nhân tư nhân của công ty. Những nỗ<br /> lực thường xuyên để ngăn chặn hoạt động thương mại tư nhân chỉ có hiệu quả nhất thời,<br /> thậm chí với các động thái cứng rắn như việc hành quyết 26 thương gia VOC vào năm<br /> 1706 và việc sa thải, cách chức viên toàn quyền và các trợ lý vào năm 1731. Các thuyền<br /> tuần tra của VOC cũng đã không thể chế ngự được những tuyến buôn lậu diễn ra ở các<br /> cảng biển châu Á do các tàu địa phương, của người Hoa và cả nạn cướp biển địa<br /> phương ở vùng biển Indonesia [6, tr. 86]. Đó là chưa kể đến sự phản kháng gay gắt của<br /> cư dân bản địa đối với phương thức xâm nhập bằng bạo lực và chính sách độc quyền<br /> của công ty vốn “kết hợp trong hoạt động của mình tất cả sự xảo quyệt thực tiễn của<br /> một chính khách với toàn bộ tính ích kỷ của một thương nhân độc quyền” [4, tr. 172].<br /> Tất cả những hệ quả phát sinh từ việc thiết lập và duy trì độc quyền thương mại này<br /> chính là nguyên nhân quan trọng nhất dẫn đến sự giải thể của Công ty Đông Ấn và góp<br /> phần làm cho Hà Lan suy sụp ở Đông Nam Á và trên thị trường thế giới.<br /> Mặt khác, Hà Lan vốn là “một nước tư bản chủ nghĩa kiểu mẫu” ở thế kỷ XVII trong<br /> thời kỳ công trường thủ công với sự thống trị của tư sản thương mại và tài chính. Sự yếu<br /> ớt của các cơ sở công nghiệp làm cho “hệ thống thương nghiệp Hà Lan hồi thế kỷ XVII<br /> chỉ là một tên khổng lồ chân đất sét” [5, tr. 98]. Chỉ quen dùng phương pháp làm giàu<br /> trong việc buôn bán, giai cấp tư sản Hà Lan không hề nghĩ đến việc phát triển nền sản<br /> xuất công nghiệp. Bi kịch của Hà Lan thể hiện ở chỗ, ngay trong thời đại của chủ nghĩa<br /> tư bản công nghiệp, ở một mức độ nhất định, nó vẫn là một “nước cộng hòa thương<br /> nghiệp”. Nhưng vào cuối thế kỷ XVIII, bước sang thế kỷ XIX, thế giới đã bước vào thời<br /> đại của chủ nghĩa tư bản giai đoạn công xưởng với xu thế đẩy mạnh yếu tố tự do cạnh<br /> tranh. Vì vậy, duy trì và thiết lập độc quyền thương mại trong thời đại ấy không còn phù<br /> hợp nữa. Hà Lan tất yếu sẽ suy sụp. Đó cũng chính là sự lạc hậu mang tính thời đại của<br /> một quốc gia tư sản thương nghiệp với hoạt động thương mại trung gian trong bối cảnh<br /> chủ nghĩa tư bản công nghiệp./.<br /> TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> [1]<br /> [2]<br /> [3]<br /> [4]<br /> [5]<br /> <br /> Michel Beaud (Huyền Giang dịch) (2002). Lịch sử chủ nghĩa tư bản từ 1500 đến<br /> 2000. NXB Thế giới, Hà Nội.<br /> D. G. E. Hall (1997). Lịch sử Đông Nam Á. NXB Chính trị quốc gia, Hà Nội.<br /> Mary Somers Heidhues (Huỳnh Kim Oanh, Phạm Viêm Phương dịch) (2007). Lịch sử<br /> phát triển Đông Nam Á (Từ hình thành đến hiện đại). NXB Văn hóa thông tin.<br /> Các Mác (2004). Sự thống trị Anh ở Ấn Độ, Mác và Ph. Ăng-ghen toàn tập, tập 9.<br /> NXB Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr. 170-178.<br /> F. Ia. Pôlianxki (Trương Hữu Quýnh dịch) (1978). Lịch sử kinh tế các nước (ngoài<br /> Liên Xô), tập 2 – Thời kỳ chủ nghĩa tư bản. NXB Khoa học xã hội, Hà Nội.<br /> <br />