Cuộc vận động tẩy chay khách trú ở Nam Kỳ năm 1919 trên báo Nông cổ mín đàm và Lục tỉnh tân văn

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:10

Thêm vào BST

Báo xấu

113
lượt xem 3
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Bài viết tìm hiểu nguồn gốc dẫn đến sự bùng nổ của phong trào “Tẩy chay khách trú”; hoạt động “tẩy chay Khách trú” trên báo Nông cổ mín đàm và Lục tỉnh tân văn.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Cuộc vận động tẩy chay khách trú ở Nam Kỳ năm 1919 trên báo Nông cổ mín đàm và Lục tỉnh tân văn

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SÀI GÒN SAIGON UNIVERSITY TẠP CHÍ KHOA HỌC SCIENTIFIC JOURNAL ĐẠI HỌC SÀI GÒN OF SAIGON UNIVERSITY Số 67 (01/2020) No. 67 (01/2020) Email: tcdhsg@sgu.edu.vn ; Website: http://sj.sgu.edu.vn/ CUỘC VẬN ĐỘNG TẨY CHAY KHÁCH TRÚ Ở NAM KỲ NĂM 1919 TRÊN BÁO NÔNG CỔ MÍN ĐÀM VÀ LỤC TỈNH TÂN VĂN The Chinese “Khach tru” (Guest residents) movement in Cochinchine in 1919 on the “Nong co min dam” and “Luc tinh tan van” newspapers TS. Phạm Phúc Vĩnh Trường Đại học Sài Gòn TÓM TẮT Trong quá trình khai thác thuộc địa ở Nam Kỳ, chính quyền thực dân Pháp đã tạo điều kiện thuận lợi cho các thương nhân Hoa kiều, giúp họ vươn lên và nắm quyền chi phối nhiều lĩnh vực kinh tế ở Nam Kỳ, nhất là trong hoạt động thương mại. Trong bối cảnh đó, giới tư sản người Việt ở Nam Kỳ đã khởi xướng cuộc vận động góp vốn thành lập các cơ sở sản xuất, kinh doanh để cạnh tranh với các thế lực tư sản Hoa kiều. Cuộc vận động này đã khơi dậy những bức xúc của người Việt do tình trạng lũng đoạn kinh tế của các thương nhân Hoa kiều (Khách trú) dẫn đến sự bùng nổ của phong trào tẩy chay Khách trú ở Nam Kỳ vào cuối năm 1919. Hoạt động chính của phong trào là kêu gọi cộng đồng người Việt góp vốn mở cửa tiệm, lập công ty để kinh doanh, cạnh tranh với Khách trú, tẩy chay hàng hóa của Hoa kiều, chỉ sử dụng hàng hóa và dịch vụ của người Việt. Từ khóa: Khách trú, Nam Kỳ, thương nhân Hoa kiều, Việt Nam ABSTRACT During colonial exploitation process in Cochinchine, the French colonial government created favorable conditions for Chinese merchants, helping them to rise up and take control of many economic sectors in Cochinchine, especially in commercial activities. In that situation, the Vietnamese bourgeoisie in Cochinchine initiated a campaign of capital contribution to the establishment of production and businesses to compete with the bourgeois powers of the Chinese. This campaign stimulated the frustration of the Vietnamese people due to the economic manipulation of the Chinese merchants (Guest Residents), which led to the outbreak of the boycott of Cochinchine in late 1919. The main activity of the movement is to call on the Vietnamese community to contribute capital to open shops, set up companies to compete with Guest Residents, boycott Chinese goods, and use the Vietnamese goods and services only. Keywords: Guest Residents, Cochinchine, Chinese merchants, Vietnam 1. Nguồn gốc dẫn đến sự bùng nổ lập bộ máy kiểm soát đến đó. Sau Hiệp ước của phong trào “Tẩy chay khách trú” năm 1862, bộ máy cai trị của Pháp chính 1.1. Vị thế của thương nhân Hoa thức được thiết lập ở ba tỉnh miền Đông kiều ở Nam Kỳ thời Pháp thuộc Nam Kỳ (Gia Định, Định Tường, Biên Trong quá trình xâm lược Việt Nam, Hòa). Sau khi Pháp đánh chiếm ba tỉnh thực dân Pháp chiếm đóng đến đâu là thiết miền Tây Nam Kỳ năm 1867 (Vĩnh Long, Email: phamphucvinh@sgu.edu.vn 31
SCIENTIFIC JOURNAL OF SAIGON UNIVERSITY No. 67 (01/2020) An Giang và Hà Tiên), Nam Kỳ về cơ bản (Lê Hữu Phước, 2013, tr. 143). Nhờ vậy, trở thành thuộc địa của Pháp, do Pháp trực lực lượng thương nhân Hoa Kiều ở Nam tiếp quản lý về mọi phương diện, nhà Kỳ đóng vai trò rất lớn trong việc xuất Nguyễn về cơ bản không còn quyền hành nhập khẩu và tiêu thụ nội địa, góp phần gì ở Nam Kỳ nữa(1). đáng kể cho sự phát triển của nền kinh tế Sau khi hoàn thành xâm lược và tổ Nam Kỳ thời Pháp thuộc. chức bộ máy quản lý Nam Kỳ, thực dân Các thương nhân Hoa kiều(3) chiếm vị Pháp bắt tay vào việc đầu tư khai thác. Sự trí số một trong việc thu gom, xay giã và đầu tư của chính quyền thực dân và hoạt xuất khẩu lúa gạo ở Nam Kỳ, mà trung tâm động xuất khẩu tư bản của Pháp vào Nam là Chợ Lớn, nơi quy tụ nguồn lúa gạo của Kỳ đã thúc đẩy sản xuất kinh doanh phát toàn đồng bằng Nam Bộ. Theo Nguyễn triển, các đồn điền, nhà máy, một số công Đức Hiệp (2014), người Hoa ở Chợ Lớn trình hạ tầng giao thông và liên lạc quan hầu như nắm hết các đầu mối thu mua lúa trọng ở Nam Kỳ ra đời. Đặc biệt, hoạt động từ các tỉnh miền Tây Nam Kỳ, chủ các nhà thương mại ở Nam Kỳ được chính quyền máy xay xát lúa và buôn bán gạo trong thuộc địa rất chú trọng phát triển, nhất là nước cũng như xuất khẩu đi các nước, từ trong lĩnh vực xuất khẩu lúa gạo. Ngay sau cuối thế kỷ XIX đến thập niên 1930, không khi Pháp đánh chiếm miền Đông Nam Kỳ, có ai cạnh tranh lại được với họ (Nguyễn cảng Sài Gòn được Pháp tuyên bố là một Đức Hiệp, 2014, tr. 50). cảng mở cho tất cả thuyền buôn của mọi Không chỉ nắm vai trò chi phối trong quốc gia và khuyến khích ngoại thương(2). lĩnh vực buôn bán lúa gạo ở Nam Kỳ, trong Ngày 30/9/1868, Thống đốc Nam Kỳ thời gian đầu cai trị, chính quyền thực dân ký nghị định thành lập phòng Thương mại Pháp còn khoán cả việc sản xuất và phân Sài Gòn để tư vấn, quản lý và hỗ trợ cho phối thuốc phiện cho người Hoa để gia hoạt động thương mại ở đây. Việc buôn tăng ngân sách(4). Sau này, khi chính quyền bán hàng hóa hai chiều giữa Pháp với Nam thực dân đã thiết lập hệ thống hành chính Kỳ nói riêng và Đông Dương nói chung và ổn định tình hình ở Nam Kỳ, người tăng lên nhanh chóng. Bên cạnh việc xuất Pháp mới quyết định độc quyền kinh tế khẩu gạo, từ năm 1902 trở đi, Nam Kỳ đã (Régies) trong sản xuất, buôn bán muối, có thêm các sản phẩm khác như thuốc lá, rượu và thuốc phiện (Nguyễn Đức Hiệp, cà phê, xi măng, đồ thêu, xà phòng… 2014, tr. 52). (Nguyễn Đình Tư, 2016, tr. 256). Hoạt động sản xuất theo phương thức Trong quá trình thúc đẩy hoạt động tư bản chủ nghĩa của người Việt ở Nam Kỳ thương mại ở Nam Kỳ, thực dân Pháp đã trong cuối thế kỷ XIX và đầu thế kỷ XX sử dụng lực lượng tư sản người Hoa làm còn khá mờ nhạt, trong Niên giám Đông trợ thủ đắc lực để lũng đoạn thị trường nội Dương phát hành năm 1910, chính quyền địa và hoạt động xuất khẩu, “tư bản Trung thực dân nhìn nhận thực trạng các nghề thủ Hoa có đại diện rất mạnh trong việc buôn công truyền thống ở Nam Kỳ cuối thế kỷ bán gạo, trong việc nhập khẩu vải bông và XIX đầu thế kỷ XX: “Nghề thủ công bản một phần khá lớn việc buôn bán lẻ ở Nam xứ chẳng có gì đáng kể. Người bản xứ chỉ Kỳ tập trung trong tay người Trung Hoa” chế tác một ít đồ kim hoàn, các vật dụng 32
PHẠM PHÚC VĨNH TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC SÀI GÒN đan bằng mây tre, chiếu và các loại túi nhiều nhà báo có tinh thần dân tộc đã đăng cói… Kỹ nghệ bản xứ hiện đang tồn tại bài vận động người Việt hùn vốn lập tiệm thoi thóp… Hiện nay, người ta chỉ đang buôn, lập trường học, mở trường nghề, lập tập trung vào những ngành kỹ nghệ của các hội tương tế nông nghiệp và công nghệ, người Hoa hoặc người Pháp vừa nhập vào nhà in, xây dựng nhà máy xay lúa, mở tiệm Nam Kỳ. Các nghề thủ công bản xứ nổi cà phê, mở lò bánh, lò đường, lò ươm tơ tiếng một thời thì đang suy thoái hoặc biến dệt lụa, lò nấu xà bông… để cạnh tranh mất dần” (Lê Hữu Phước, 2013, tr. 142). buôn bán với các thương nhân Ấn kiều Tình trạng các thương nhân Hoa kiều (Chà), Hoa kiều (Chệc). (Khách trú) trở thành lực lượng nắm giữ và Thứ nhất, trên báo Nông cổ mín đàm, chi phối hoạt động thương mại Nam Kỳ đã chủ bút Nguyễn Chánh Sắt viết và đăng làm cho những người Việt cảm thấy bị thua nhiều bài báo(6) kêu gọi mọi người chấn thiệt trên chính quê hương bản xứ của chỉnh nghề nông, phải biết phát huy lợi thế mình. Trong thập niên đầu thế kỉ XX, lực nông nghiệp của Nam Kỳ, đoàn kết và hỗ lượng tư sản người Việt ở Nam Kỳ mới trợ nhau để phát triển nông nghiệp. Trong hình thành vốn nhỏ yếu về kinh tế đã vấp bài “Bàn về nông thương kỹ nghệ nước ta” phải sự cạnh tranh, chèn ép gay gắt của các đăng trên Nông cổ mín đàm số 112 (1919), thế lực thương nhân Hoa kiều, từ đó họ nảy ông viết: “trong Nam Kỳ dân ít mà đất đã sinh tâm lí đố kị, bức xúc với lực lượng tốt lại nhiều, thì tất nhiên dân chẳng cần này. Thực tế này đã thể hiện khá rõ nét phải lo làm nghề chi khác nữa, chỉ chuyên trong cuộc vận động tranh thương trên các lấy một nghề nông thì cũng đủ mà kinh tờ báo Nông cổ mín đàm, Lục tỉnh tân văn dinh sự nghiệp. Xưa nay người Nam Kỳ ngay từ khi mới xuất bản. Sau Chiến tranh không lo thương mãi và công nghệ là bởi thế giới thứ nhất, cuộc khai thác thuộc địa cớ đó” (Lưu Hồng Sơn, 2011, tr. 8). lần thứ hai của thực dân Pháp đã góp phần Trong lĩnh vực sản xuất, kinh doanh, làm cho lực lượng tư sản bản xứ phát triển Nguyễn Chánh Sắt tiếp tục cuộc vận động và những mâu thuẫn này được khoét sâu người Việt đoàn kết, hùn vốn để mở công thêm, biến nó thành một cuộc xung đột lợi ty sản xuất kinh doanh(7). Đặc biệt, trong ích thực sự trên thực tế. bài Nông thương thiệt luận đăng trên Nông 1.2. Cuộc vận động người Việt phát cổ mín đàm số 2 (1917), ông cho rằng, triển kinh doanh và tranh thương trên người Việt Nam “muốn cho nghề thương báo chí tấn bộ mà tranh cạnh cùng người thì quốc Trước sự cạnh tranh gay gắt của các dân ta phải ráng lo học hành những thế lực thương nhân Hoa kiều (Khách trú), phương thiệt nghiệp, ngõ hầu chế tạo ra nhất là trên lĩnh vực mua bán, xay xát lúa những đồ vật của ta thường dùng hằng gạo, tín dụng(5), giới tư sản người Việt ở ngày đây, cho khỏi mua đồ của các nước, Nam Kỳ đã thể hiện tinh thần đoàn kết rồi lần lần ta lại học qua nhiều nghề khác trong việc góp vốn phát triển kinh doanh nữa (…)” (Lưu Hồng Sơn, 2011, tr. 10). Tư và tranh thương với các thế lực Khách trú. tưởng này của ông đã khởi đầu cho cuộc Trong những năm 20 của thế kỷ XX, trên vận động tranh thương giữa tư sản người báo Nông cổ mín đàm, Lục tỉnh tân văn, Việt với người Hoa tạo thành làn sóng tẩy 33
SCIENTIFIC JOURNAL OF SAIGON UNIVERSITY No. 67 (01/2020) chay Khách trú diễn ra ở Nam Kỳ và nhiều Kỳ trong việc kinh thương: “Tôi đọc nhựt nơi trong cả nước sau này. báo Lục tỉnh tân văn, thấy có ấn hành mấy Thứ hai, cùng với báo Nông cổ mín câu của Huê kiều báo khỉ thị bọn nam nhi đàm, báo Lục tỉnh tân văn cũng cho đăng Annam, đem lòng giận mà làm bài này.… tải một số bài viết thể hiện tinh thần cải Cái bọn đàn bà tôi đây, thường chuyện vãn cách, phê phán những hạn chế trong tư với nhau hoài mà nực cười cho bọn nam tưởng kinh tế của người Việt và kêu gọi nhi rồng rồng cả mấy triệu mà không thấy người Việt phát triển công thương. Lục tỉnh làm một cái nhà buôn gì cho xứng đáng, tân văn số 531 (ngày 09/5/1918) đăng bài cho ngoại quốc dòm vô gọi là cái hãng Thương mãi luận cho rằng người Việt nên buôn Annam, được biết kêu rên om sòm đầu tư học kiến thức kinh doanh và ngoại trong nhựt báo mà không biết cách làm sao ngữ để phục vụ cho việc kinh doanh buôn mà làm cho được. Thiệt có một việc lúa bán. Lục tỉnh tân văn số 610 (ngày gạo là nguồn mạch của Annam, huê lợi rất 27/3/1919) đăng bài Chớ nên để bọn kiều lớn, mà không biết cách làm sao mà thâu thương khinh dễ, chỉ ra những hạn chế của huê lợi ấy, để cho Chệc thâu ráo, rồi cứ người Việt ở Nam Kỳ trong lĩnh vực công kêu rên hoài, còn lợi thì cho chúng hưởng. thương: “Người Nam Kỳ trên cõi thương Vì cớ sao mà Chệc làm được còn Annam thường, công nghệ còn khuyết điểm làm không được?” (Lục tỉnh tân văn, nhiều… Nhắm lại bổn xứ ta đây, nói về 1919b). Ngoài ra, trong năm 1919, báo Lục thương trường thì chẳng có nhà nào gọi là tỉnh tân văn còn đăng nhiều bài hướng dẫn nhà cự thương, nói đến công nghệ thì kỹ thuật canh nông như cách lập vườn chẳng có người nào gọi là người tinh trồng trà (số 610, ngày 27/3/1919), cách nghệ… Than ôi! Một sợi tơ, một tấc vải, lập vườn trồng cau (số 613, ngày một chút lửa, một cái đinh, vật nhỏ mọn 06/4/1919), trồng cà phê (số 619, ngày như thế mà ta cũng chẳng khỏi dụng của 27/4/1919)… nước người, chẳng Tây thời Chệc, chẳng Cuộc vận động phát triển kinh tế công Chệc thời Chà; xứ ta nào ai có lưu tâm xét thương và tranh thương với các thế lược đến nỗi ấy, mà kịp khuyên nhau nỗ lực ra ngoại bang trên báo Nông cổ mín đàm của học đường chế tạo mau mau” (Lục tỉnh tân Nguyễn Chánh Sắt và trên báo Lục tỉnh tân văn, 1919a). Từ đó, bài báo kết thúc bằng văn của Mộng Huê Lầu (tức Lê Hoằng lời kêu gọi: “Xin khuyên đồng ban, ai nấy Mưu) và một số cây bút khác có tinh thần có tử đệ, khá toan lẹ công nghệ làm đầu; dân tộc trong những năm 1918 và 1919 đã mai sau thành nghệ thành tài, thì nào ai một lần nữa khơi dậy tinh thần yêu nước và dám khinh khi, bĩ bạc; tiếng người cười ý thức tự cường dân tộc, dẫn đến sự bùng vẫn có, ta đừng ganh gỗ, ta hãy tự hối lấy nổ của phong trào Tẩy chay Khách trú ở ta” (Lục tỉnh tân văn, 1919a). Nam Kỳ, sau đó lan rộng ra khắp cả nước Lục tỉnh tân văn số 616 (ngày vào cuối năm 1919. 17/4/1919) đăng trên mục “Tự do diễn 2. Hoạt động “tẩy chay Khách trú” đàn” bài viết của Nguyễn Thị Minh gửi trên báo Nông cổ mín đàm và Lục tỉnh cho chủ bút Lê Hoằng Mưu. Bài viết nêu ý tân văn kiến phê phán hạn chế của đàn ông Nam Trong bối cảnh tồn tại nhiều bức xúc 34
PHẠM PHÚC VĨNH TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC SÀI GÒN giữa giới tư sản người Việt với thương Tiếp tục trên Lục tỉnh tân văn số 559 nhân Hoa Kiều như trên, tháng 8/1919, (ngày 13/8/1919) đăng bài “Khách trú thị nhân có vụ một số cửa hàng cà phê của nhục ta - đồng bang mau thức dậy” của Hoa kiều ở Sài Gòn tự ý tăng giá và có thái Mộng Huê Lầu phân tích: độ miệt thị đối với khách hàng người Việt, “Khách trú từ xưa đến nay qua kí ngụ hành động đó đã làm bùng nổ phong trào trong xứ ta, xứ của người Annam, thuộc “Tẩy chay Khách trú” ở Nam Kỳ. Trong địa của Lang sa, làm ăn thong thả, buôn thời gian đầu, giới thương nhân người Việt bán thạnh thời, nhờ ta thuận cho mà ở an, phản ứng bằng cách tự mở quán cà phê và ta hòa cho mà thủ lợi,… đã chẳng ơn ấy hô hào người Việt Nam không vào các mà kính trọng ta, lại trở mà khi thị ta là quán của Hoa kiều, sau đó, phong trào lan người Annam, nhục mạ dòng giống ta là rộng ra nhiều lĩnh vực khác, hô hào không dòng giống Annam, buông nhiều lời nặng tiêu thụ hàng hóa của Hoa kiều, đẩy mạnh nề thới quá. các hoạt động kinh tế của người Việt. Cũng vì Khách trú dòm thấy đàng Ngày 11/8/1919, báo Lục tỉnh tân văn thương mãi của ta còn bơ thờ, nghĩ cho ta số 658 đăng bài “Khách trú khi ta” của không mua bán với nó thì mua bán với ai, Đoàn Vô Cậng, bài báo viết: nên mới dám đuổi xua ta, bạc đãi ta, có “Cuộc thương mãi ở xứ ta xưa nay của muốn mua mà nó thị tuồng như tới xin Chệc, Chà nó choán hết,… Từ ngày Âu của nó. châu nổi cơn khói lửa cho đến nay, Chệc Vì biết thẹn chung, hổ chung bởi lời cứ lấy nể đó mà tăng giá hàng hóa lên Khách trú ở đậu với ta mà khinh khi ta, nên hoài, Annam cứ cong lưng chịu mãi, chớ mấy ngày sau đây, Annam phần nhiều đã biết làm sao… Như mới đầu tháng Tám tây tẩy chay Khách trú; không thèm uống cà đây, khi không nó rủ nhau tăng giá cà phê phê của Khách trú nữa. bằng hai khi trước. Cái tiếng “Annam tẩy chay Khách …Vậy thì ta phải làm sao cho Chệc trú” nghe đã rùm thành phố Sài Gòn rồi, biết ta ngày nay đã có đoàn thể nhau cho nếu Annam không chịu đồng nhục đồng khỏi nó áp chế nữa… hãy đồng lòng nhau tâm với nhau, làm không nên việc gì, để noi gương Chệc tẩy chay hàng Nhựt-bổn, cho hư thì cái danh giá chủng tộc của ta, mà tẩy chay Chệc một món đồ ăn điểm tâm chủng tộc người Annam, từ đây kể bỏ” là cà-phê, cháo, bánh, thử coi có đặng (Lục tỉnh tân văn, 1919d). không??? Từ đó, Mộng Huê Lầu đưa ra lời kêu …Nếu đồng bang ta đồng lòng nhau gọi: làm như vậy ít lâu thì sẽ thấy tiệm chúng ta “Nầy anh lớn, em nhỏ, sáng rồi thức nổi lên buôn bán thua gì của Khách trú, dậy nà, mê giấc chi mà trễ. Dậy, hãy ngồi nhưng mà cần nhất bây giờ đây hãy tẩy dậy, giúp, mở lòng giúp, đưa tay giúp, giúp chay cà-phê của Chệc như mấy thầy làm anh em ta, đồng bang ta, tẩy chay đám cụt việc Ty Thiết lộ đã làm rồi đó. Từ hôm 1er đuôi này, mà vớt danh giá ta, nòi giống ta, Aout [1er Août = 1/8/2019] đến nay chẳng chớ để nó khi cả xứ ta, cả nước ta là đoàn có một người đến tiệm cà-phê của Chệc” con nít… (Lục tỉnh tân văn, 1919c). Tẩy chay nó đi cho nó cười! 35
SCIENTIFIC JOURNAL OF SAIGON UNIVERSITY No. 67 (01/2020) Chẳng những tẩy chay một món cà phê Hồng Sơn, 2011, tr. 12) để mua hết lúa gạo của nó mà thôi, hễ món nào Annam có bán, của Nam Kỳ gom về một mối, hỗ trợ vốn Annam có làm, thì tẩy chay Khách trú… cho những đại thương gia và điền chủ, mua Hãy tẩy chay Khách trú đi đồng bang, sắm tàu vận tải hàng hóa và hành khách, từ đồng lòng nhau, hiệp ý nhau, làm cho nên đó giành được quyền chủ động trên thương chớ có làm mưa mứa mà mang điều, mang trường, xóa bỏ thế độc quyền của thế lực tiếng cười chê, cười ta, chê ta, nhục nòi Khách trú. giống ta, nước Đông hải rửa nhơ không Trong khi phong trào Tẩy chay Khách sạch” (Lục tỉnh tân văn, 1919d). trú đang lên cao, ngày 30/8/1919, tờ Cùng với những bài kêu gọi tẩy chay Tribune Indigène (Diễn đàn bản xứ) xuất Khách trú trên Lục tỉnh tân văn, báo Nông bản ở Sài Gòn đăng bức thư của một cổ mín đàm cũng đăng nhiều bài vận động thương nhân Hoa kiều ký tên là Lý Thiên tẩy chay Khách trú. Trên Nông cổ mín đàm gửi các báo ở Nam Kỳ sỉ nhục người Việt số 125 (1919), trong bài Cách buôn bán Nam và thách đố phong trào tẩy chay. Bức phải làm thế nào cho bền vững, Nguyễn thư đã gây ra sự phẫn nộ dữ dội trong cộng Chánh Sắt viết: “nay chúng ta mới phấn đồng người Việt ở Nam Kỳ. khích chen chúc ra giữa đám thương Ngay trong ngày bài báo trên được trường mà tranh đua quyền lợi. Mà ta có đăng, trong một cuộc diễn thuyết ở Sài tranh đua thì tranh đua với Khách; chớ Gòn, Nguyễn Chánh Sắt, chủ bút tờ Nông không phải tranh đua với ta. Vậy hổm rày cổ mín đàm đã lên tiếng hô hào người Việt đồng bào ta ở tại Sài Gòn đây đã lập ra Nam hùn vốn để thành lập “Annam nhiều quán cà phê mà vãn hồi quyền lợi Thương cuộc Công ty” nhằm thực hiện ý được chút đỉnh rồi. Nhưng cũng chưa gọi tưởng đầu tư xây dựng các kho hàng, lập làm đủ, phải lập thêm đôi ba chục tiệm nữa ngân hàng, mua sắm các phương tiện vận thì mới đủ cho thiên hạ dụng” (Lưu Hồng tải, cơ sở xay xát,... để cạnh tranh với tư Sơn, 2011, tr. 9) và kêu gọi: “hễ ta chẳng sản Hoa kiều trong việc thu mua và xuất làm thì thôi, nếu đã làm rồi thì cứ việc cảng lúa gạo, hoạt động vận tải,… mà xưa xông lướt cho đến cùng, đừng sè sụt mà họ nay tư sản Hoa kiều lũng đoạn. nhạo cười, hổ lắm đa các ông à!” (Lưu Theo biên bản của Nhóm sáng lập Hồng Sơn, 2011, tr. 9). Annam Thương cuộc Công ty ngày Trên Nông cổ mín đàm số 127 (1919), 01/9/1919 đăng trên Lục tỉnh tân văn số Nguyễn Chánh Sắt phân tích: “nếu nay mà 670 (ngày 10/9/1919), công ty dự kiến huy chúng ta muốn làm cho cái cơ sở của động 100.000 đồng với mục đích tổ chức Khách trú lung lay, cho họ hết khinh dễ ta, kinh doanh và cạnh tranh với thế lực hết hân hủi ta; mà lại phải chìu lụy lại ta, Khách trú. Hội trưởng là ông Nguyễn Phú kinh tâm tán đởm với ta, thì chỉ có ba cái Khai, Hội phó gồm có Trần Quang Nghiêm vấn đề rất quan trọng hơn hết là (phải lập và Nguyễn Chánh Sắt; Trần Văn Chim và cho được 3 công ty): 1. Nam Kỳ nông Nguyễn Văn Hội làm Thủ bổn, Huỳnh Văn nghiệp tương tế tổng cuộc (hãng lúa); 2. Nhung làm Phó Thủ bổn và năm phái viên Nam Việt ngân hàng (hãng bạc); 3. Nam là Nguyễn Văn Toàn, Nguyễn Hữu Sanh, Việt luân thoàn công ty (hãng tàu)”(Lưu Bùi Văn Gio, Hồ Văn Lang và Nguyễn 36
PHẠM PHÚC VĨNH TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC SÀI GÒN Kim Đính. Nhóm vận động thành lập bán tàu hủ, xương-xáo thì thôi, úy châu Annam thương cuộc công ty bắt đầu đăng cha, nói ra rồi, ai lỡ ăn cũng ngậm mà lời kêu gọi góp vốn trên Lục tỉnh Tân văn nghe, khó mà nuốt vô khỏi cổ. số 674 (ngày 19/9/1919). Chẳng cần kể trăm sự dơ dáy khác Cùng với cuộc vận động thành lập chúng nó đã làm trong hóc tối, kể lấy một Annam thương cuộc công ty của Nguyễn điều đi bán về, những thùng, những việm Chánh Sắt, còn có cuộc vận động thành lập dùng ngâm đồ mà giặt, hoặc đựng nước “Tâm bổn mễ thương” và “Tâm bổn tân mà rửa… cũng đủ cho người nghe rởn ốc. thương” của Đặng Thúc Liêng và Lê Cớ nên, từ ngày Annam, muốn tuyệt đường Hoằng Mưu đăng trên báo Lục tỉnh tân văn thương mãi với dân nhà Hán, tôi muốn cần các số: 672 (ngày 15/9/1919), 674 (ngày kiệm, chả muốn mất tiền mua cho trẻ ăn 19/9/1919), 675 (ngày 22/9/1919), 676 thêm ngu, thêm bịnh, tôi mới chịu nhọc (ngày 24/9/1919) kêu gọi người Việt hùn ngồi làm bánh, làm mứt; trước là giúp sức hạp để lập hội buôn bán lúa gạo ở Nam Kỳ cho đồng bang, sau té lợi cho nhà” (Lục nhằm cạnh tranh với Khách trú. tỉnh tân văn, 1919e). Ngoài ra, để hỗ trợ cho việc kêu gọi Phong trào tẩy chay Khách trú mở tẩy chay hàng hóa của các thương nhân rộng sang kêu gọi tẩy chay luôn cả cộng Hoa kiều, báo Lục tỉnh tân văn còn đăng đồng Ấn kiều ở Nam Kỳ. Lục tỉnh tân văn bài viết có ý bôi bác, hạ thấp uy tín các loại số 662 (ngày 22/8/1919) đăng bài “Ngỏ hàng hóa của Khách trú, kêu gọi mọi người cùng bạn đồng ban” của Phan Trường không mua hàng của Khách trú để đảm bảo Mạnh viết: “Luôn dịp tôi xin nói luôn, một vệ sinh và giữ gìn sức khỏe: giống hại nữa, ta phải chừa. Ngoại trừ “Những hủ-tiếu, hoành thánh, cháo Khách trú còn có cả giống đỉa đen (Chà và muối, cháo lòng trừu, mì, cháo vịt, bò bía, Chetty) mới là tôi độc cho quốc dân… Nó hồng-tàu-xá, xương-xáo, tàu hủ, bánh bò, đi qua nước ta, cho vay, trước nhỏ, lần lần bánh tiêu,… những món ấy, đều là tay lớn, cất nhà ngang dãy dọc, lại làm hơi Khách trú làm ra; xem lấy nhà họ ở, chỗ nghinh ngang. Nay kiếm thế này, mai thế họ ngủ thì đủ biết dơ-dáy lạ lùng, ăn đã khác, nay tịch gia tài ông này, mai thi hành tốn tiền lại thêm sanh bịnh. Nếu nhà có sự sẳn ông nọ. Nhớ không mấy ông?” (Lục con mà mỗi bữa cứ cho nó ăn các món đó, tỉnh tân văn, 1919f). thì chớ trách sao nó èo uột, bịnh hoạn Từ Sài Gòn, phong trào lan rộng ra cả thường thường, mà cũng chớ trách sao nó nước, đặc biệt ở các tỉnh, thành phố tập ngu, nó dại. trung đông Hoa kiều ở Bắc Kỳ như Hà Thử xem, Khách trú bán đồ đó, mười Nội, Hải Phòng, Nam Định(8),... Họ nêu ra tên mắc bịnh phong tình hết chín, lại thêm các khẩu hiệu có tính cực đoan hơn như: ăn ngủ không phân biệt, làm-lụn chẳng kỹ “Người An Nam không gánh vàng đi đổ càng, tay mới xức thuốc kia, lại bốc bột sông Ngô”, “Người An Nam mua bán với nhồi, chẳng cần phải rửa. Một miếng ván người An Nam”,... dùng hai phía, ngày thì cán bột làm mì, Lúc đầu, thái độ của chính quyền thực đêm thì làm giường ngủ. Nghĩ đến dường dân là lợi dụng để hướng phong trào quần ấy há chẳng nhờn lắm ru!... còn mấy chú chúng vào những mục tiêu không có ảnh 37
SCIENTIFIC JOURNAL OF SAIGON UNIVERSITY No. 67 (01/2020) hưởng đến nền thống trị thuộc địa. Nhưng Phong trào là sự tiếp nối những tư đến cuối năm 1919, sợ phong trào vượt ra tưởng của phong trào Minh Tân ở Nam Kỳ khỏi sự kiểm soát(9), thực dân Pháp đã đưa trong thập niên đầu thế kỉ XX, do những trí ra những biện pháp ngăn cấm. Sau vài vụ thức có tinh thần dân tộc (Nguyễn Chánh bắt bớ của chính quyền Pháp, phong trào Sắt, Lê Hoằng Mưu) khởi xướng và lãnh lắng xuống và kết thúc. đạo. Phong trào một mặt đã tạo thành cuộc Đánh giá về sự kiện này, báo cáo vận động mở mang các hoạt động kinh tế chính trị của Phủ Toàn quyền Đông Dương của người Việt, mặt khác lại phát động một năm 1919 viết: “Phong trào tẩy chay xảy cách thể hiện tinh thần dân tộc theo hướng ra ở Sài Gòn này tuy rằng quá trớn, nhưng cực đoan. Tuy phong trào chưa đạt được cũng có ý nghĩa rằng tư tưởng đã đổi mới, thành công như mong muốn nhưng nó đã mới đây ít năm thì người Nam Kỳ chẳng đánh dấu bước trưởng thành của giới tư sản những không thích mà còn sợ cái việc buôn và trí thức có tinh thần dân tộc ở Nam Kỳ bán, bây giờ thì họ thấy thương mại là trong cuộc đấu tranh để bảo vệ quyền lợi quan trọng cho họ và họ cần phải cố gắng của mình và là tiền đề quan trọng cho sự trên cái hướng này... Những người chủ phát triển của phong trào yêu nước ở Nam chốt trong vụ tẩy chay này (ở Bắc Kỳ) nói Kỳ sau này. chung là thuộc vào hạng thương gia giàu Phong trào diễn ra mạnh mẽ trên các có, hạng thầu khoán lớn” (Nguyễn Đình diễn đàn báo chí, trong đó đặc biệt là báo Tư, 2016, tr. 16). Nông cổ mín đàm và Lục tỉnh tân văn. 3. Kết luận Thông qua những thông tin được đăng trên Phong trào tẩy chay Khách trú ở Nam hai tờ báo này, chúng ta có thể hiểu được Kỳ là kết quả tất yếu xuất phát từ những nhiều vấn đề liên quan đến phong trào Tẩy bức xúc của giới tư sản người Việt và nhân chay Khách trú ở Nam Kỳ năm 1991. dân Nam Kỳ trước tình trạng độc quyền Đồng thời qua phong trào này, báo chí của các thương nhân Hoa kiều. Bên cạnh được giới tư sản và trí thức ở Nam Kỳ sử đó là sự miệt thị của một số chủ quán dụng khá hiệu quả để phục vụ cho các hoạt người Hoa đối với người Việt, sự thách động kinh tế, chính trị công khai để bảo vệ thức, sỉ nhục của Hoa kiều Lý Thiên với lợi ích của mình. người Việt trên báo “Diễn đàn bản xứ” – Bài viết thực hiện trong khuôn khổ Tribune Indigène đã làm cho phong trào đề tài “Phong trào tẩy chay Khách trú ở bùng lên mạnh mẽ từ cuối năm 1919 và lan Nam Kỳ năm 1919”, Mã số CS2018-41 do rộng ra nhiều nơi trong cả nước. Trường Đại học Sài Gòn tài trợ Chú thích: 1 Ngày 17/10/1887, Tổng thống Pháp ký Sắc lệnh gộp ba “kỳ” của Việt Nam với Vương quốc Campuchia thành Liên bang Đông Dương (ngày 19/4/1899, Tổng thống Pháp ra sắc lệnh sáp nhập thêm Lào vào Liên bang Đông Dương). Nam Kỳ cũng như các xứ Trung Kỳ, Bắc Kỳ và Campuchia là một bộ phận trực thuộc Liên bang Đông Dương, có bộ máy cai trị và ngân sách riêng. Tuy nhiên, trong hệ thống đó, Nam Kỳ được cai trị trực tiếp theo “quy chế” thuộc địa, các xứ Trung Kỳ, Bắc Kỳ, Campuchia, Lào được cai trị theo “quy chế” bảo hộ. 38
PHẠM PHÚC VĨNH TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC SÀI GÒN 2 Từ tháng 02/1860, Cảng Sài Gòn bắt đầu hoạt động, đón nhận tàu vận tải, xuất nhập mọi loại hàng hóa (chủ yếu là lúa gạo), trở thành đầu mối của các tuyến hàng hải từ châu Âu sang Viễn Đông và ngược lại. 3 Khi Pháp chiếm Nam Kỳ làm thuộc địa, do chính sách khuyến khích phát triển kinh tế của Pháp, người Hoa tiếp tục di dân vào Nam Kỳ. Sau khi nhập cư ở cảng Sài Gòn và Chợ Lớn, đa số họ đều định cư ở vùng Chợ Lớn. Riêng ở Sài Gòn có 6.000 Hoa kiều và 200 Ấn kiều phần lớn làm nghề buôn bán (Trần Văn Giàu, 2003, tr. 92). 4 Lúc người Pháp chiếm Sài Gòn và Nam Kỳ trong các thập niên 1860 và 1880, vì không đủ lực lượng để trồng, sản xuất và phân phối thuốc phiện, họ khoán cho người Hoa đặc quyền lập các trại trồng và sản xuất thuốc phiện. Như công ty Vạn Hòa (Ban-Hap) của Nhan Vĩ Thiên, một người Hoa Singapore đã được cho khoán độc quyền sản xuất và phân phối thuốc phiện ở Nam Kỳ và ở vương Quốc Campuchia. Sau này, vào đầu thập niên 1890, chính quyền thuộc địa Pháp lấy lại độc quyền và lập công ty chính phủ sản xuất và buôn bán thuốc phiện (gọi là Régie D’opium - R.O)(Nguyễn Đức Hiệp, 2014, tr. 52). 5 Tại Nam Kỳ lúc bấy giờ, thương nhân Hoa kiều, Ấn kiều hầu như nắm độc quyền trong các lĩnh vực như: mua bán, xay xát, chuyên chở, xuất cảng lúa gạo, làm các nghề thủ công nghiệp (may mặc, dày dép, xà bông), ngân hàng, dịch vụ (nhà hàng, khách sạn). 6 Theo khảo sát của Lưu Hồng Sơn, 2011, trên Nông cổ mín đàm, có hơn một nửa các bài văn chính luận của Nguyễn Chánh Sắt tập trung bàn về vấn đề nông nghiệp. Ví dụ: Thời nông tiểu thuyết, Nông nghiệp cải lương, Nông nghiệp tệ nguyên, Nam Kỳ nông nghiệp hưng vượng chi giai triệu, Nông nghiệp tương tế hội là một cuộc rất đáng cho quốc dân ta ước vọng, Thuyết nông, Nông nghiệp tương tế hội, Phải lập Hội Nông nghiệp tương tế mà giúp đỡ cho những người thiếu sức, Nghề làm ruộng xứ ta, Thuế xuất cảng gạo đối với nhà nông có quan hệ chăng?, Ta nên chấn chỉnh nghề nông. 7 Những vấn đề này đã đã từng được Lương Khắc Ninh và Trần Chánh Chiếu khởi xướng trên báo chí ở Nam Kỳ trong những năm đầu thế kỷ XX. 8 Phản ánh hiện tượng này ở Bắc Kỳ, tờ Nam Phong (9/1919) mô tả: “Các tin tức trong Nam Kỳ truyền ra ngoài Bắc, người Bắc Kỳ hưởng ứng, ở Hà Nội, Hải Phòng, Nam Định cũng thi nhau tẩy chay. Nhất là ở Hà Nội, trong mấy ngày này, những phố Hàng Buồm, Hàng Ngang là nơi Khách trú buôn bán nhiều, người ta đi lại như nước chảy, ai nấy khuyên nhau không nên mua đồ hàng Khách, đừng nên ăn ở các hàng cao lâu Khách. Hiệu Khách trong mấy ngày phải đóng cửa buổi tối. Thành phố bày ra một cảnh tượng rất mới lạ. Về sau, nhân có học sinh xung đột với cảnh sát mà quan thành phố phải yết thị cấm không được tụ họp đông người ở ngoài phố, sợ phương hại đến cuộc trị an” (Dương Trung Quốc 2000, tr. 16). 9 Trong kỳ họp của Hội đồng Chính phủ Đông Dương, Quyền Toàn quyền Đông Dương Monguillot đánh giá: “cuộc tranh thương với người Khách thật ra là một việc bạo động khinh suất” (Dương Trung Quốc, 2000, tr. 16). 39
SCIENTIFIC JOURNAL OF SAIGON UNIVERSITY No. 67 (01/2020) TÀI LIỆU THAM KHẢO Trần Văn Giàu (2003). Tác phẩm được tặng giải thưởng Hồ Chí Minh, Quyển 1 - Giai cấp công nhân Việt Nam, Hà Nội: NXB KHXH. Nguyễn Đức Hiệp (2014). Kinh tế và xã hội người Hoa ở Chợ Lớn vào cuối thế kỷ XIX đến đầu thế kỷ XX. Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, Số 3-4 (110 - 111) 2014. Lục tỉnh tân văn (1919a). Số 610, ngày 27/3/1919. Lục tỉnh tân văn (1919b). Số 616, ngày 17/4/1919. Lục tỉnh tân văn (1919c). Số 658, ngày 11/8/1919. Lục tỉnh tân văn (1919d). Số 659, ngày 13/8/1919. Lục tỉnh tân văn (1919e). Số 670, ngày 10/9/1919. Lục tỉnh tân văn (1919f). Số 662, ngày 22/8/1919. Lê Hữu Phước (2013). Nhận diện di sản kinh tế thời thuộc địa ở Nam Kỳ. Tạp chí Phát triển khoa học và Công nghệ, Tập 16, Số X 3. Dương Trung Quốc (2000). Việt Nam những sự kiện lịch sử (1919-1945), Hà Nội: NXB Giáo dục. Lưu Hồng Sơn (2011). Tư tưởng Minh Tân của Nguyễn Chánh Sắt. Tạp chí Khoa học xã hội - TP Hồ Chí Minh, Số 7/2011. Nguyễn Đình Tư (2016). Chế độ thực dân Pháp trên đất Nam Kỳ (1859-1954), Tập 2, NXB Tổng hợp Tp. Hồ Chí Minh. Ngày nhận bài: 11/8/2019 Biên tập xong: 15/01/2020 Duyệt đăng: 20/01/2020 40