Đặc điểm hình thái và mức độ gây hại của bọ Vòi voi đục quả xoài Sternochetus frigidus (Fabricius) tại tỉnh Sơn La

TẠP CHÍ KHOA HỌC<br /> Khoa học Tự nhiên và Công nghệ, Số 10 (9/2017) tr 90 - 96<br /> <br /> ĐẶC ĐIỂM HÌNH THÁI VÀ MỨC ĐỘ GÂY HẠI CỦA BỌ VÕI VOI<br /> ĐỤC QUẢ XOÀI Sternochetus frigidus (Fabricius) TẠI TỈNH SƠN LA<br /> Vũ Quang Giảng1, Vũ Minh Toàn211<br /> 1<br /> Trường Đại học Tây Bắc<br /> 2<br /> Trường Cao đẳng Sơn La<br /> Tóm tắt: Bọ Vòi voi đục quả xoài (MPW) Stenochetus frigidus (Fabr.) là một trong những dịch hại<br /> chính gây hại trên cây xoài ở tỉnh Sơn La. Trưởng thành của MPW màu nâu tối, chiều dài cơ thể trung bình là<br /> 5,73 ± 0,076 mm, chiều rộng trung bình 3,5 ± 0,06mm; sâu non màu trắng, chiều dài trung bình 10,98 ± 0,16<br /> mm, chiều rộng trung bình 2,95 ± 0,08 mm; nhộng màu trắng bóng, chiều dài trung bình 6,98 ± 0,09 mm, chiều<br /> rộng trung bình 3,95 ± 0,08 mm. Loài sâu này ăn và phát triển bên trong thịt quả nhưng không để lại vết tích<br /> ngoài bề mặt vỏ quả. Trứng được đẻ đơn lẻ trên vỏ quả, sâu non đục qua vỏ vào trong ăn và phát triển trong thịt<br /> quả. Mỗi quả bị hại có từ 1- 5 sâu; Trưởng thành MPW bắt đầu đẻ trứng gây hại từ 9/4/2017 trở đi. Thời điểm<br /> điều tra 20/7/2016, tỷ lệ quả bị hại ở huyện Sông Mã là 27%, Mường La: 26%, Thuận Châu: 21%, Yên Châu:<br /> 34%. Tất cả các giống xoài địa phương đều bị MPW gây hại; ở huyện Sông Mã, tỷ lệ bị hại cao nhất đối với quả<br /> xoài tròn là 37% và xoài hôi là 35%.<br /> Từ khóa: Bọ vòi voi đục quả xoài, Sơn La.<br /> <br /> 1. Mở đầu<br /> Cây xoài (Mangifera indica L) là cây ăn quả nhiệt đới thuộc họ đào lộn hột<br /> (Anarcadiaceae) được trồng nhiều nơi trên thế giới và Việt Nam. Trong những năm gần đây,<br /> cây xoài được chú ý phát triển ở tỉnh Sơn La. Đến nay, diện tích trồng xoài trên địa bàn toàn<br /> tỉnh là 4.293,4 ha, trong đó diện tích xoài đã cho thu hoạch sản phẩm là 3.278,5 ha. Diện tích<br /> trồng xoài tập trung chủ yếu tại các huyện: Mường La (1272 ha), Yên Châu (595 ha), Mai<br /> Sơn (374 ha), Sông Mã (249 ha). Một trong những đối tượng gây ảnh hưởng nghiêm trọng<br /> đến năng suất và chất lượng của sản phẩm quả xoài là Bọ Vòi voi đục quả xoài Sternochetus<br /> frigidus (Fabricius) tên tiếng Anh là Mango Pulp Weevil - MPW. Loài này là đối tượng kiểm<br /> dịch khi xuất khẩu xoài từ Philippine vào Mỹ và các nước khác (Glenda. B. Obra et al., 2014)<br /> [3]. Theo công bố của Cục Bảo vệ Thực vật, MPW đã xuất hiện và gây hại trên xoài ở Việt<br /> Nam trong đó có tỉnh Sơn La [1]. Vì vậy, việc nghiên cứu các đặc điểm phát sinh, gây hại và<br /> tìm kiếm những giải pháp phòng trừ loài sâu hại này là cần thiết nhằm góp phần phát triển cây<br /> xoài trên địa bàn tỉnh Sơn La.<br /> 2. Nội dung nghiên cứu<br /> 2.1. Đối tượng, thời gian và địa điểm nghiên cứu<br /> - Đối tượng nghiên cứu: Bọ Vòi voi đục quả xoài Sternochetus frigidus (Fabricius).<br /> - Điều tra trên các giống xoài địa phương (xoài tròn và xoài hôi).<br /> - Thời gian nghiên cứu: Năm 2016<br /> 11<br /> <br /> Ngày nhận bài: 20/03/2017. Ngày nhận kết quả phản biện: 14/8/2017. Ngày nhận đăng: 20/9/2017<br /> Liên lạc: Vũ Quang Giảng, e - mail: vugiangdhtb@gmail.com<br /> <br /> 90<br /> <br /> - Địa điểm nghiên cứu: Mường Bú (huyện Mường La); xã Chiềng Khương, Chiềng<br /> Cang, Mường Lầm (huyện Sông mã); xã Bó Mười, thị trấn Thuận Châu, xã Cò Mạ (huyện<br /> Thuận Châu)<br /> 2.2. Nội dung và phương pháp nghiên cứu<br /> - Đặc điểm hình thái của MPW: Thu bắt các pha phát dục, quan sát mô tả đặc điểm hình<br /> thái các pha phát dục, đo kích thước các pha phát dục trên kính lúp có trắc vi, số mẫu theo dõi<br /> mỗi pha phát dục n = 30.<br /> - Tập tính gây hại của MPW:<br /> Quan sát kỹ bề mặt vỏ quả xoài để phát hiện vết tích MPW đẻ trứng. Bổ quả xoài bị hại,<br /> mô tả triệu chứng gây hại.<br /> Tiến hành lấy mẫu quả xoài bị hại ở 4 huyện: Yên Châu, Thuận Châu, Sông Mã, Mường<br /> La, định kỳ 10 ngày 1 lần, lần đầu từ 20/4/2016 (khi quả còn non), lần cuối 20/7/2016 (khi<br /> quả sắp thu hoạch); mỗi lần lấy số mẫu n = 120, đếm số lượng cá thể MPW trên 1 quả để tính<br /> số cá thể trung bình trên 1 quả bị hại ở mỗi lần theo dõi.<br /> Đánh giá thời điểm phát sinh gây hại của MPW bằng cách bao quả ở các thời điểm khác<br /> nhau ở vườn xoài tròn có lịch sử bị MPW gây hại nặng trong những năm trước tại bản Chiềng<br /> Phú, xã Chiềng Pằn, huyện Yên Châu. Bao quả lần đầu sau khi kết thúc nở hoa 20 ngày (khi<br /> quả bằng hạt đậu tương). Sau đó tịnh tiến 7 ngày bao quả một lần, số mẫu mỗi lần bao n = 100<br /> quả. Đếm số quả bị hại vào ngày 21/6/2016 (khi chuẩn bị thu hoạch) và tính tỷ lệ (%) quả bị<br /> MPW gây hại. Từ đó xác định được khoảng thời gian MPW gây hại.<br /> - Điều tra mức độ gây hại của MPW:<br /> Mỗi địa điểm (mỗi xã) điều tra 25 cây xoài giống địa phương (xoài tròn và xoài hôi),<br /> mỗi cây điều tra 8 quả phân bố đều xung quanh tán. Quan sát các quả bị hại và tính tỷ lệ (%)<br /> quả bị hại theo thời gian.<br /> Mỗi giống xoài (xoài hôi, xoài tròn, xoài ghép giống Đài Loan GL4, xoài ghép giống<br /> c GL6 và xoài Thái Lan) lấy 15 cây đại diện cho khu vực điều tra, mỗi cây điều tra 8 quả<br /> phân bố xung quanh tán, tổng 120 quả. Tính tỷ lệ quả bị MPW hại ở mỗi giống vào ngày<br /> 27/6/2016 (thời điểm chuẩn bị thu hoạch).<br /> 3. Kết quả nghiên cứu và thảo luận<br /> 3.1. Đặc điểm hình thái<br /> Trưởng thành MPW, lúc mới vũ hóa màu nâu nhạt sau chuyển thành màu nâu tối, bề<br /> mặt da xù xì; cánh trước cứng màu nâu đen có xen những vết màu nâu sáng; miệng kéo dài<br /> thành vòi, chiều dài vòi khoảng 1,5 mm; bụng có 4 đường ngấn lõm chạy theo chiều ngang<br /> của bụng. Bình thường vòi cụp xuống phần dưới của ngực. Chiều dài cơ thể (không tính vòi)<br /> là 5,73 ± 0,076 mm, chiều rộng cơ thể là 3,5 ± 0,06 mm (Bảng 1; Hình 1, 2).<br /> Sâu non của MPW khi lấy ra ngoài quả chúng cuốn hình chữ C; có 5 tuổi, màu trắng<br /> sữa, mập, đẫy sức dài 10,98 ± 0,16 mm, rộng 2,95 ± 0,08 mm, đầu màu nâu (Bảng 1; Hình 3).<br /> 91<br /> <br /> Nhộng: cơ thể màu trắng bóng, có 2 mắt đen lộ rõ; mầm chân, mầm cánh, vòi nhìn thấy<br /> rõ; chiều dài cơ thể 6,98 ± 0,09 mm, chiều rộng 3,95 ± 0,08 mm (Bảng 1; Hình 4).<br /> Bảng 1. Kích thƣớc các giai đoạn phát triển của Bọ Vòi voi đục quả xoài (Sơn La, 2016)<br /> Pha phát triển<br /> <br /> Chiều dài (mm) Chiều rộng (mm)<br /> <br /> Sâu non<br /> <br /> 10,98 ± 0,16<br /> <br /> 2,95 ± 0,08<br /> <br /> Nhộng<br /> <br /> 6,98 ± 0,09<br /> <br /> 3,95 ± 0,08<br /> <br /> Trưởng thành<br /> <br /> 5,73 ± 0,076<br /> <br /> 3,5 ± 0,06<br /> <br /> Hình 1. Trƣởng thành MPW<br /> <br /> Hình 2. Trƣởng thành MPW mới vũ hóa<br /> <br /> Hình 3. Sâu non MPW<br /> <br /> Hình 4. Nhộng MPW<br /> <br /> 3.2. Tập tính gây hại của MPW<br /> Trưởng thành, khi mới vũ hóa, thân mình còn mềm yếu, sau đó cơ thể cứng hơn.<br /> Trưởng thành vẫn nằm trong lỗ đục ở thịt quả một thời gian. Sau đó chúng đục lỗ chui ra<br /> ngoài. Trưởng thành có thời gian sống rất dài, có khả năng qua đông. Vị trí qua đông ở trên<br /> các kẽ nứt của cây, hoặc khe nứt dưới đất. Ở Sơn La, MPW sau khi ngủ qua đông đến khoảng<br /> giữa tháng 3 hoặc đầu tháng 4, chúng bắt chúng bắt đầu di chuyển lên cây đẻ trứng trên quả<br /> non khi quả có đường kính khoảng từ 0,8 - 1,1 mm trở lên. Trong khi đó, ở Philippine, MPW<br /> bắt đầu đẻ trứng khi quả xoài bằng quả trứng gà [2]. Trứng được đẻ đơn lẻ trên vỏ quả,<br /> thường ở phần phía dưới quả; sau khi đẻ trứng, trưởng thành tiết dịch dính màu đen bao phủ<br /> trứng. Lớp dịch này tạo thành vỏ đệm bảo vệ trứng trông giống hạt vừng đen (Hình 5).<br /> Sâu non của Bọ cánh cứng ăn và phát triển trong quả xoài nhưng không để lại dấu vết<br /> trên vỏ quả. Khi mới nở, sâu non đục sâu vào trong quả, ăn thịt quả và phát triển trong đó.<br /> Sâu non tuổi lớn phàm ăn và thường đục một đường ống có đường kính khoảng 1 cm phần<br /> tiếp giáp giữa hạt và thịt quả (Hình 6). Chúng ở trong lỗ đục đến khi phân sâu lấp đầy; khi đó<br /> chúng chuyển hướng đục tạo thành các khoang hoặc các lỗ chuẩn bị hóa nhộng. Thời kỳ<br /> 92<br /> <br /> chuẩn bị hóa nhộng sâu non không hoạt động. Nhộng nằm trong quả, nơi mà sâu non tuổi<br /> cuối đã đục từ trước, nhộng có thể cử động được. Điều này phù hợp với nhận xét của Louella<br /> Rowena J. Lorenzana1 et al. (2013) [4].<br /> <br /> Hình 5. Vết đen nơi đẻ trứng của MPW<br /> <br /> Hình 6. Đƣờng đục của sâu non MPW<br /> <br /> Kết quả điều tra trên các giống xoài địa phương (xoài tròn và xoài hôi) tại Sơn La cho thấy<br /> trong một quả xoài có thể bị 1 hoặc 5 cá thể MPW gây hại tùy thuộc vào thời gian phát triển của<br /> quả. Thời điểm 20/4/2016 đến 30/4/2016 đây là giai đoạn quả mới hình thành, chỉ thấy có 1 cá thể<br /> gây hại trên 1 quả, nhưng càng về giai đoạn sau, số lượng cá thể gây hại trong một quả tăng lên;<br /> đến 20/7/2016 lúc xoài chuẩn bị thu hoạch, số lượng cá thể MPWgây hại trong một số quả trung<br /> bình đạt 1,95 con/quả, thậm trí có quả bị 4 đến 5 cá thể MPW gây hại (Bảng 2).<br /> Bảng 2. Số lƣợng cá thể MPW gây hại trong quả xoài (Sơn La, 2016)<br /> Số quả Số quả Số quả Số quả<br /> Số sâu<br /> có 2 sâu có 3 sâu có 4 sâu có 5 sâu trung bình/quả<br /> <br /> Ngày ĐT<br /> <br /> Số quả<br /> có sâu theo dõi<br /> <br /> Số quả<br /> có 1 sâu<br /> <br /> 20/4/2016<br /> <br /> 120<br /> <br /> 120<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 1,00<br /> <br /> 30/4/2015<br /> <br /> 120<br /> <br /> 120<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 1,00<br /> <br /> 10/5/2016<br /> <br /> 120<br /> <br /> 98<br /> <br /> 17<br /> <br /> 5<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 1,23<br /> <br /> 20/5/2016<br /> <br /> 120<br /> <br /> 87<br /> <br /> 26<br /> <br /> 7<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 1,33<br /> <br /> 30/5/2016<br /> <br /> 120<br /> <br /> 69<br /> <br /> 39<br /> <br /> 10<br /> <br /> 2<br /> <br /> 0<br /> <br /> 1,54<br /> <br /> 10/6/2016<br /> <br /> 120<br /> <br /> 64<br /> <br /> 37<br /> <br /> 15<br /> <br /> 3<br /> <br /> 1<br /> <br /> 1,63<br /> <br /> 20/6/2016<br /> <br /> 120<br /> <br /> 55<br /> <br /> 39<br /> <br /> 17<br /> <br /> 6<br /> <br /> 3<br /> <br /> 1,73<br /> <br /> 27/6/2016<br /> <br /> 120<br /> <br /> 50<br /> <br /> 37<br /> <br /> 23<br /> <br /> 6<br /> <br /> 4<br /> <br /> 1,81<br /> <br /> 10/7/2016<br /> <br /> 120<br /> <br /> 39<br /> <br /> 42<br /> <br /> 25<br /> <br /> 8<br /> <br /> 6<br /> <br /> 1,92<br /> <br /> 20/7/2016<br /> <br /> 120<br /> <br /> 37<br /> <br /> 43<br /> <br /> 29<br /> <br /> 6<br /> <br /> 5<br /> <br /> 1,95<br /> <br /> Thời điểm trưởng thành MPW đẻ trứng gây hại: Xác định thời điểm trưởng thành MPW<br /> bắt đầu đẻ trứng gây hại trên xoài là một yêu cầu quan trọng để chủ động phòng chống loài<br /> sâu hại này. Kết quả cho thấy ở đợt bao quả ngày 16/4/2016 đã xuất hiện quả bị MPW gây<br /> hại. Điều đó chứng tỏ trưởng thành MPW bắt đầu đẻ trứng trên quả trong khoảng thời gian từ<br /> đợt bao quả 9/4/2016 trở đi, khi quả xoài đạt đường kính từ 0,8 - 1,1 cm; thời gian bao quả<br /> càng muộn thì tỷ lệ quả xoài bị MPW gây hại càng nhiều (Bảng 3).<br /> 93<br /> <br /> Bảng 3. Tỷ lệ quả bị MPW gây hại ở các thời điểm bao quả (Sơn La, 2016)<br /> Thời gian bao quả<br /> <br /> Đường kính quả (cm)<br /> <br /> Tỷ lệ quả bị hại (%)<br /> <br /> Ghi chú<br /> <br /> 2/4/2016<br /> <br /> 0,2 - 0,3<br /> <br /> 0<br /> <br /> n = 100<br /> <br /> 9/4/2016<br /> <br /> 0,4 - 0,6<br /> <br /> 0<br /> <br /> n = 100<br /> <br /> 16/4/2016<br /> <br /> 0,8 - 1,1<br /> <br /> 7<br /> <br /> n = 100<br /> <br /> 23/4/2016<br /> <br /> 1,3 - 1,5<br /> <br /> 35<br /> <br /> n = 100<br /> <br /> 30/4/2016<br /> <br /> 1,7 - 2,0<br /> <br /> 78<br /> <br /> n = 100<br /> <br /> 7/5/2016<br /> <br /> 2,2 - 2,6<br /> <br /> 85<br /> <br /> n = 100<br /> <br /> 3.3. Mức độ gây hại của MPW trên xoài<br /> - Mức độ gây hại của MPW<br /> Bọ Vòi voi đục quả xoài là đối tượng dịch hại gây hại nặng ở các vùng trồng xoài ở tỉnh<br /> Sơn La. Tuy nhiên, mức độ gây hại của chúng ở các vùng có sự khác nhau. Kết quả điều tra<br /> trong năm 2016 cho thấy MPW đã gây hại ngay từ khi xoài còn nhỏ, tỷ lệ tăng dần đến khi<br /> xoài được thu hoạch. MPW bắt đầu gây hại trên xoài vào ngày 10/4/2016 ở huyện Sông Mã,<br /> còn các huyện: Mường La, Thuận Châu, Yên Châu chúng bắt đầu gây hại từ 20/4/2016 trở đi.<br /> Tỷ lệ quả bị MPW gây hại lúc quả xoài còn nhỏ (ngày 20/4/2016) không cao, chỉ đạt 1,5% ở 2<br /> huyện Mường La và Thuận Châu, đạt 2,5% ở 2 huyện Sông Mã và Yên Châu. Tuy nhiên đến<br /> gần cuối vụ thu hoạch xoài (30/7/2016), tỷ lệ quả bị MPW gây hại rất cao, cụ thể huyện Sông<br /> Mã: 27%, huyện Mường La: 26%, huyện Thuận Châu: 21%, huyện Yên Châu: 34%.<br /> Bảng 4. Tỷ lệ quả xoài bị MPW gây hại qua các kỳ điều tra (Sơn La, 2016)<br /> <br /> 94<br /> <br /> Tỷ lệ quả bị hại (%)<br /> <br /> Ngày<br /> điều tra<br /> <br /> Sông Mã<br /> <br /> Mường La<br /> <br /> Thuận Châu<br /> <br /> Yên Châu<br /> <br /> 10/4/2016<br /> <br /> 1,00<br /> <br /> -<br /> <br /> -<br /> <br /> -<br /> <br /> 20/4/2016<br /> <br /> 2,50<br /> <br /> 1,50<br /> <br /> 1,50<br /> <br /> 2,50<br /> <br /> 30/4/2015<br /> <br /> 4,00<br /> <br /> 2,00<br /> <br /> 1,50<br /> <br /> 6,50<br /> <br /> 10/5/2016<br /> <br /> 7,00<br /> <br /> 2,50<br /> <br /> 6,00<br /> <br /> 10,50<br /> <br /> 20/5/2016<br /> <br /> 12,50<br /> <br /> 5,00<br /> <br /> 12,00<br /> <br /> 13,00<br /> <br /> 30/5/2016<br /> <br /> 13,50<br /> <br /> 10,00<br /> <br /> 13,50<br /> <br /> 19,00<br /> <br /> 10/6/2016<br /> <br /> 17,00<br /> <br /> 13,50<br /> <br /> 16,00<br /> <br /> 26,00<br /> <br /> 20/6/2016<br /> <br /> 20,00<br /> <br /> 23,00<br /> <br /> 17,50<br /> <br /> 27,50<br /> <br /> 27/6/2016<br /> <br /> 21,00<br /> <br /> 24,00<br /> <br /> 19,00<br /> <br /> 30,50<br /> <br /> 10/7/2016<br /> <br /> 23,00<br /> <br /> 28,00<br /> <br /> 20,50<br /> <br /> 33,00<br /> <br /> 20/7/2016<br /> <br /> 27,00<br /> <br /> 26,50<br /> <br /> 21,00<br /> <br /> 34,00<br /> <br /> 30/7/2016<br /> <br /> 31,00<br /> <br /> 21,50<br /> <br /> 34,00<br /> <br /> -<br /> <br /> 10/8/2016<br /> <br /> -<br /> <br /> 27,00<br /> <br /> -<br /> <br /> -<br /> <br />