Đánh giá khả năng thích ứng với biến đổi khí hậu của cộng đồng dân cư tỉnh Vĩnh Long

Hóa học & Kỹ thuật môi trường<br /> <br /> ĐÁNH GIÁ KHẢ NĂNG THÍCH ỨNG VỚI BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU<br /> CỦA CỘNG ĐỒNG DÂN CƯ TỈNH VĨNH LONG<br /> Lê Ngọc Tuấn1, Trần Thị Thuý2, Huỳnh Anh Kiệt3*<br /> Tóm tắt: Biến đổi khí hậu (BĐKH) là một trong những vấn đề đang được quan<br /> tâm bởi sự tác động ngày càng mạnh mẽ tới sản xuất và đời sống của con người, đòi<br /> hỏi sự thích ứng của mọi đối tượng trong xã hội. Nghiên cứu nhằm mục tiêu đánh<br /> giá khả năng thích ứng (KNTU) với BĐKH của cộng đồng dân cư tỉnh Vĩnh Long<br /> (thành thị và nông thôn) theo 5 mức độ: kém, trung bình, khá, tốt và rất tốt. Bằng<br /> phương pháp tổng hợp tài liệu, điều tra xã hội học và phân tích đa tiêu chí, KNTU<br /> với BĐKH được xem xét trên 4 khía cạnh: (1) Con người, (2) Cơ sở vật chất, (3)<br /> Năng lực tài chính và (4) Xã hội. Kết quả đánh giá cho thấy đa phần người dân có<br /> KNTU với BĐKH ở mức khá, trong đó, thanh phố Vĩnh Long và huyện Tam Bình<br /> lần lượt có KNTU cao nhất và thấp nhất toàn tỉnh. Bên cạnh đó, các mắt xích khiếm<br /> khuyết trong KNTU với BĐKH của cộng đồng cũng được xác định, là cơ sở để<br /> hoạch định các biện pháp cải thiện.<br /> Từ khóa: Khả năng thích ứng, Biến đổi khí hậu, Cộng đồng.<br /> <br /> 1. GIỚI THIỆU<br /> Biến đổi khí hậu (BĐKH) - mà trước hết là nóng lên toàn cầu và nước biển dâng<br /> (NBD) - là một thách thức lớn đối với nhân loại trong thế kỷ 21. Thiên tai và các<br /> hiện tượng thời tiết cực đoan ngày càng gia tăng là mối lo ngại hàng đầu của nhiều<br /> quốc gia, trong đó có Việt Nam, đặc biệt là các vùng đồng bằng và dải ven biển<br /> như đồng bằng Sông Cửu Long (ĐBSCL) với nguy cơ ngập khoảng 39% diện tích<br /> nếu nước biển dâng 1m [1]. Theo đó, tác động của BĐKH đến các lĩnh vực kinh tế,<br /> xã hội (KTXH) cần được đánh giá -cung cấp cơ sở để thực hiện các quy hoạch, kế<br /> hoạch có liên quan, góp phần nâng cao khả năng thích ứng (KNTU) của hệ thống.<br /> Đánh giá KNTU với BĐKH là công tác quan trọng để xác định khả năng dễ bị<br /> tổn thương. Trong đó, cộng đồng dân cư (CĐDC) là đối tượng vừa chịu tác động,<br /> vừa thực thi các giải pháp ứng phó với BĐKH, theo đó, cần quan tâm đánh giá.<br /> KNTU của một hệ thống có thể được hình thành cơ bản dựa trên các hoạt động của<br /> con người như giáo dục, thu nhập, sức khỏe, thể chế và công nghệ [2]. Một số<br /> nghiên cứu về đánh giá KNTU thường dựa trên 4 khía cạnh [3-5]: (i) Con người [3,<br /> 6-11], (ii) Xã hội [3, 11-13], (iii) Cơ sở vật chất [14, 15] và (iv) Tài chính [5, 11,<br /> 16]. Từ cách tiếp cận và các khía cạnh thể hiện KNTU nêu trên, việc áp dụng các<br /> phương pháp nghiên cứu phù hợp với từng khía cạnh là yếu tố quyết định độ tin<br /> cậy của kết quả đánh giá. Các phương pháp đánh giá KNTU với BĐKH thường<br /> được sử dụng như: (i) Phương pháp đánh giá bằng chỉ số [17], (ii) Phương pháp<br /> đánh giá bằng chi phí - lợi ích [18], (iii) Phương pháp phân tích ma trận đa mục<br /> tiêu [18]. Nhìn chung, tùy vào mục tiêu và quy mô nghiên cứu, các phương pháp<br /> nghiên cứu được lựa chọn sử dụng đơn lẻ hoặc kết hợp một cách phù hợp.<br /> Vĩnh Long là một trong các tỉnh thuộc vùng đồng bằng sông Cửu Long<br /> (ĐBSCL) ở hạ lưu sông Mê Kông. Các điều kiện canh tác, cơ sở hạ tầng, kinh tế<br /> cũng như tập quán sinh sống gắn kết mật thiết với thiên nhiên nên rất nhạy cảm với<br /> các tác động của BĐKH và thiên tai. Trong khi đó, Vĩnh Long là khu vực được<br /> cảnh báo là ngập nặng nhất trong bối cảnh nước biển ngày càng dâng cao [1]. Thời<br /> <br /> <br /> 162 L. N. Tuấn, Tr. T. Thúy, H. A. Kiệt, “Đánh giá khả năng… dân cư tỉnh Vĩnh Long.”<br /> Nghiên cứu khoa học công nghệ<br /> <br /> gian đất bị ngập trung bình từ 2 – 4 tháng. Ngoài ra, xâm nhập mặn (XNM) cũng là<br /> vấn đề đáng quan tâm khi diễn biến độ mặn cực đại theo không gian trên các con<br /> sông chính tỉnh Vĩnh Long tăng dần qua các năm (2007-2016) và ngày càng lấn<br /> sâu vào nội địa. Các thiên tai như sạt lở, giông lốc, hạn hán… cũng xảy ra khá<br /> thường xuyên [19], theo đó là nguy cơ gây tác động nghiêm trọng đến đời sống của<br /> CĐDC, đặc biệt trong bối cảnh BĐKH.<br /> Vì vậy, việc đánh giá KNTU với BĐKH của cộng đồng dân cư tỉnh Vĩnh Long<br /> đóng vai trò quan trọng, cung cấp cơ sở hoạch định các chính sách, chiến lược,<br /> biện pháp thích ứng phù hợp trong từng điều kiện cụ thể, góp phần giảm thiểu rủi<br /> ro, đảm bảo phát triển bền vững tại địa phương.<br /> 2. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU<br /> Nghiên cứu tập trung phân tích KNTU với BĐKH của CĐDC thuộc 06 huyện<br /> (Trà Ôn, Tam Bình, Bình Tân, Mang Thít, Long Hồ, Vũng Liêm), thành phố Vĩnh<br /> Long và thị xã Bình Minh.<br /> 2.1. Phương pháp thu thập tài liệu<br /> Các tài liệu, số liệu liên quan đến đặc điểm tự nhiên, KTXH, tình hình BĐKH,<br /> kế hoạch hành động ứng phó với BĐKH… được thu thập từ các cơ quan hữu quan<br /> tại địa phương, đảm bảo độ tin cậy phục vụ nghiên cứu.<br /> 2.2. Phương pháp điều tra khảo sát<br /> Được áp dụng để ghi nhận nhận thức của CĐDC về BĐKH và các thông tin có<br /> liên quan – tạo cơ sở đánh giá KNTU với BĐKH. Nhận thức về BĐKH được đánh<br /> giá thông qua các khía cạnh: (i) Nguyên nhân gây ra BĐKH; (ii) Biểu hiện của<br /> BĐKH; (iii) Mối quan hệ của hiệu ứng nhà kính và BĐKH và (iv) Các giải pháp<br /> thích ứng và giảm nhẹ với BĐKH…<br /> Khu vực khảo sát bao gồm: khu vực đô thị (TP Vĩnh Long) và nông thôn (huyện<br /> Tam Bình, Trà Ôn và Vũng Liêm) –đây cũng là nơi chịu tác động đáng kể bởi<br /> XNM và ngập lụt. Cụ thể: phường 1, phường 5 và phường Tân Hòa (TP Vĩnh<br /> Long); Thị trấn Tam Bình, xã Hòa Thạnh và xã Phú Thịnh (huyện Tam Bình); Thị<br /> trấn Trà Ôn, xã Tích Thiện và xã Hòa Bình (huyện Trà Ôn); Thị trấn Vũng Liêm,<br /> xã Quới Thiện và xã Trung Nghĩa (huyện Vũng Liêm).<br /> Số lượng phiếu khảo sát: 600 phiếu khả sát được thực hiện (phân bố 150<br /> phiếu/khu vực với độ tin cậy 92%).<br /> N<br /> n<br /> 1  N * e2<br /> Trong đó: n - Số đơn vị tổng thể mẫu<br /> N - Số đơn vị tổng thể chung<br /> e - Phạm vi sai số chọn mẫu<br /> 2.3. Phương pháp xử lý số liệu<br /> Phần mềm Excel được ứng dụng để xử lý thông tin từ phiếu khảo sát. Trên cơ<br /> sở phiếu khảo sát nhận thức và KNTU của cán bộ quản lý về BĐKH, thực hiện<br /> đánh giá (chuẩn hóa) các nhận định (phương án trả lời) (chi tiết không được trình<br /> bày trong báo cáo này).<br /> <br /> <br /> Tạp chí Nghiên cứu KH&CN quân sự, Số Đặc san NĐMT, 09 - 2017 163<br />  Hóa học & Kỹ thuật môi trường<br /> <br /> 2.4. Phương pháp đánh giá đa tiêu chí<br /> Được áp dụng để đánh giá KNTU với BĐKH của CĐDC tỉnh Vĩnh Long thông<br /> qua việc cho điểm các tiêu chí (Bảng 1) với các mức độ khác nhau (bảng 2).<br /> Bảng 1. Các tiêu chí đánh giá KNTU với BĐKH của CĐDC.<br /> Đối Nhóm Ký<br /> Tiêu chí thành phần<br /> tượng tiêu chí hiệu<br /> Nhận thức về BĐKH [13] CN1<br /> Con<br /> Tỷ lệ tham gia các hoạt động ứng phó với BĐKH [11] CN2<br /> người<br /> Tỷ lệ người dân sinh sống ở nơi bị ảnh hưởng BĐKH<br /> [3-5] CN3<br /> có kinh nghiệm thích ứng [16]<br /> Thu nhập bình quân đầu người [5] TC1<br /> Tài chính<br /> Sự hỗ trợ của chính quyền trong việc khắc phục thiên<br /> [3-5] TC2<br /> tai [16]<br /> Cộng Giao thông [20] VC1<br /> đồng Cơ sở vật Công trình thủy lợi [20] VC2<br /> dân cư chất CSVC nội tại, gồm: Cấu trúc nhà ở; Tỷ lệ người dân<br /> (CSVC) sử dụng mạng lưới điện quốc gia; Tỷ lệ người dân tiếp<br /> VC3<br /> [3-5] cận với nguồn nước tập trung; Khả năng tiếp cận thông<br /> tin… [21]<br /> Tỷ lệ Giáo viên/Học sinh [3] XH1<br /> Xã hội Tỷ lệ Nhân viên y tế/Dân số [3] XH2<br /> [3-5] Tỷ lệ lao động có việc làm [11] XH3<br /> Tỷ lệ được tuyên truyền về BĐKH [13] XH4<br /> Trọng số giữa các tiêu chí thành phần và giữa các nhóm tiêu chí được quy ước<br /> bằng nhau, tức là: chỉ số ACnhóm được tính toán bằng trung bình cộng của chỉ số<br /> ACthành phần; tương tự, chỉ số ACđối tượng được tính bằng trung bình cộng của chỉ số<br /> ACnhóm.<br /> Bảng 2. Thang điểm đánh giá KNTU với BĐKH [18].<br /> Điểm số Mức độ đánh giá<br /> 0 –