Dấu ấn đa thanh trong giọng điệu phê bình của Xuân Diệu

DẤU ẤN ĐA THANH TRONG GIỌNG ĐIỆU PHÊ BÌNH CỦA XUÂN DIỆU<br /> PHẠM DIỆU LINH<br /> Trường Đại học Sư phạm - Đại học Huế<br /> Tóm tắt: Tiểu luận Các nhà thơ cổ điển Việt Nam gồm hai tập, trong đó<br /> Xuân Diệu tập trung viết về tám tác giả lớn: Nguyễn Trãi, Nguyễn Du, Hồ<br /> Xuân Hương, Cao Bá Quát, Nguyễn Khuyến, Trần Tế Xương, Nguyễn Đình<br /> Chiểu, Đào Tấn. Với lối lập luận khúc chiết, sắc sảo, với cách thưởng thức<br /> và thẩm định đầy trách nhiệm đối với di sản văn học của dân tộc, Xuân Diệu<br /> đã tìm cho mình một cách diễn đạt riêng, một giọng điệu riêng trên hành<br /> trình phê bình văn học. Trong hai tập tiểu luận này người đọc đã đi từ ngạc<br /> nhiên này đến ngạc nhiên khác nhờ vào sự biến hóa phong phú trong giọng<br /> điệu phê bình của nhà thơ Xuân Diệu. Vừa dí dỏm uyên bác, vừa nôm na<br /> chủ quan, vừa liên tưởng độc đáo, cùng với lối so sánh bất ngờ, văn phê bình<br /> của Xuân Diệu đã gieo vào lòng người đọc bao tình cảm yêu mến và neo trụ<br /> lại mãi với thời gian.<br /> <br /> 1. Trong phong trào Thơ mới, Xuân Diệu hiện diện với tư cách là một cây đại thụ mang<br /> hồn thơ nồng nàn đến si mê, ham hố đến cuồng nhiệt - Hoài Thanh từng gọi đấy là cái<br /> “nguồn sống dào dạt chưa từng thấy trong thơ ca cổ điển” [3]. Sự nghiệp sáng tác văn<br /> học của Xuân Diệu khá đồ sộ. Bên cạnh thơ - địa hạt mà Xuân Diệu đã dành phần lớn<br /> bút lực của đời mình, ông còn có mảng phê bình văn học khá đặc sắc. Nhưng xét đến<br /> cùng, “Văn hay thơ thì vẫn là hình ảnh phập phồng nóng hổi của một trái tim đắm say<br /> sự sống, mùa xuân tuổi trẻ và tình yêu” (Nguyễn Đăng Mạnh).<br /> Xuân Diệu là một nhà phê bình có duyên bởi một giọng điệu đặc sắc riêng. Giọng điệu<br /> góp phần rất lớn trong sự thành công của nhà phê bình. Hồ Anh Thái có nói rằng:<br /> “Người có phong cách chính là không khư khư bám lấy một phong cách cố định, bất<br /> biến. Có phong cách tức là phải đa giọng điệu, dù anh có đổi giọng đến thế nào thì vẫn<br /> là trên cái nền tảng văn hóa của anh, trên cái tầm nhìn của anh vào thế giới và nhân sinh<br /> mà thôi” [2]. Có lẽ vậy mà nhiều nhà văn rất khổ công trong việc tìm tòi thể nghiệm tạo<br /> được phong cách độc đáo với giọng điệu khá đa dạng. Vì thế phê bình thơ của Xuân<br /> Diệu có một phong cách riêng, một dấu ấn riêng luôn mang lại những nhã thú văn<br /> chương mới mẻ và giá trị độc đáo cho văn học.<br /> 2. Trong phê bình văn học, Xuân Diệu là người thể hiện được những sắc thái đa giọng<br /> điệu. Trong tiểu luận Các nhà thơ cổ điển Việt Nam, giọng điệu phê bình của ông được<br /> tổ chức một cách sinh động, ấn tượng, vừa dí dỏm hài hước, vừa uyên bác, vừa bình dân<br /> hóa… tạo nên một văn phong phê bình mới lạ, hấp dẫn. Sự đa thanh về giọng điệu thể<br /> hiện một bút lực dồi dào của một quá trình không ngừng nỗ lực sáng tạo, để tự làm mới<br /> mình, tự khẳng định mình.<br /> Đến với phê bình thơ của Xuân Diệu chúng ta không khỏi ngạc nhiên trước lối lập luận<br /> khúc chiết, sắc sảo. Người đọc bị lôi cuốn bởi chất văn in đậm phong cách Xuân Diệu,<br /> Tạp chí Khoa học và Giáo dục, Trường Đại học Sư phạm Huế<br /> ISSN 1859-1612, Số 02(18)/2011: tr. 80-85<br /> <br /> DẤU ẤN ĐA THANH TRONG GIỌNG ĐIỆU PHÊ BÌNH CỦA XUÂN DIỆU<br /> <br /> 81<br /> <br /> khiến ông không lẫn với một ai khác. Dẫu cùng nghiên cứu về cùng một đề tài, một tác<br /> giả trong cùng một thời kỳ văn học, nhưng Xuân Diệu đã tìm cho mình một cách diễn<br /> đạt riêng, một giọng điệu riêng trên hành trình phê bình văn học của mình.<br /> 2.1. Giọng điệu hóm hỉnh<br /> Khi viết hay khi nói, Xuân Diệu thường “cù” cho người đọc, người nghe cười. Ông<br /> quan niệm phải khích động như thế cho người nghe, người đọc sôi nổi lên, đỡ chán.<br /> Điều này đã làm cho những bài viết của Xuân Diệu bao giờ cũng dí dỏm, đọc rất thú vị.<br /> Chẳng hạn khi đọc những câu thơ sau của Nguyễn Trãi:`<br /> Kho thu phong nguyệt đầy qua nóc<br /> Thuyền chở yên hà nặng vạy then…<br /> Thong thả lại toan nào của tích<br /> Bạc mai vàng cúc để cho con”<br /> Xuân Diệu hóm hỉnh bình luận rằng: “Ức Trai thật giàu có, kho của Nguyễn Trãi thu<br /> chứa gió trăng mà đầy đến nỗi vượt qua nóc, thuyền của Nguyễn Trãi chở nặng khói và<br /> ráng đến nỗi oặn vẹo cả then thuyền; Nguyễn Trãi giàu thật! Người lại còn tích trữ vàng<br /> bạc nữa, đặng để gia tài lại sau cho con cháu; vàng là vàng của hoa cúc; bạc là bạc của<br /> hoa mai, chữ thong thả đúng là để nói đùa.” [1]<br /> Xuân Diệu nhận xét Nguyễn Trãi giàu có, nhưng cái độc đáo là Xuân Diệu đã khẳng<br /> định sự giàu có ấy nhờ gió, trăng, thu, yên hà. Xưa nay mấy ai gọi đó là gia tài, thế mà<br /> Xuân Diệu đã “vui vẻ” đưa ra cách nói bất ngờ dí dỏm như thế. Đặc biệt hơn, lạ hơn là<br /> thuyền chở nặng khói và ráng đến nỗi oặn vẹo cả then thuyền mà trong lúc khói và ráng<br /> là những phạm trù thuộc về hư không, vậy mà lời bình của Xuân Diệu làm ta vẫn cảm<br /> nhận khói và ráng tạo nên sức nặng của thuyền làm cho thuyền trĩu xuống. Phải chăng<br /> sức nặng của lời bình cũng là ở đó? Tất nhiên cái dí dỏm của Xuân Diệu không chỉ là<br /> “cù người ta cười” mà thể hiện được vẻ đẹp trong cốt cách con người Ức Trai. Nguyễn<br /> Trãi là nhà thơ, gia tài của một nhà thơ phải chăng chỉ có cúc mai tùng, là thiên nhiên<br /> tinh khiết, là gia tài lớn nhất, giá trị nhất để lại cho con cháu mai sau. Nó khẳng định cái<br /> cốt cách thanh cao, không vướng bận đời sống vật chất tầm thường của ông. Tâm hồn<br /> đẹp gặp cái đẹp trong thiên nhiên và đã tạo nên những câu thơ đẹp của Nguyễn Trãi.<br /> Bằng lời bình vừa hóm hỉnh vừa sâu sắc, một lần nữa Xuân Diệu làm sống dậy những<br /> câu thơ để đời của Nguyễn Trãi.<br /> Hoặc khi đọc hai câu thơ sau của Nguyễn Khuyến:<br /> Núi sông mưa gió sắp trùng dương (9 tháng âm lịch)<br /> Nghèo ốm, về hưu, rượu lắm: cuồng!<br /> (dịch)<br /> Xuân Diệu bình: “đến nay cụ Tam nguyên cũng Việt cuồng. Cuồng chứ không điên đâu.<br /> Điên là mất trí. Cuồng thì vẫn tỉnh táo, nhưng có một thứ hơi điên nào đó bốc lên, như<br /> <br /> 82<br /> <br /> PHẠM DIỆU LINH<br /> <br /> xáo trộn tất cả. Khi chưa đến mức nhiều là cuồng, thì đến mức ít hơn, tức là sơ cuồng,<br /> bước đầu của sự cuồng; cuồng và sơ cuồng đều cao hơn ngông. Cụ tam nguyên nói:<br /> Chư quân mạc tiếu ngã sơ cuồng, các bác đừng chê cười ta là bắt đầu cuồng!” (Các nhà<br /> thơ cổ điển Việt Nam) [1].<br /> Xuân Diệu cắt nghĩa sự khác nhau giữa điên và cuồng, rồi lý giải các cung bậc của<br /> cuồng như xếp đặt cuồng là trạng thái giữa điên và ngông. Những lời lý giải lòng vòng<br /> như vậy nhằm làm nổi rõ tâm trạng phức tạp của cụ Tam nguyên- đã cáo quan về ở ẩn<br /> mà vẫn chưa yên thân. Giọng điệu bình dị mà hài hước những ẩn chứa sự thông cảm sâu<br /> sắc và xót xa cho cụ Tam nguyên Yên Đỗ, sống trong cái xã hội đương thời, trải qua<br /> nhiều cay đắng mới bảo vệ được tiết sạch giá trong “trong bùn mà chẳng hôi tanh mùi<br /> bùn” của mình.<br /> Hai dẫn chứng trên giúp ta cảm nhận một Xuân Diệu với lối văn phê bình độc đáo mà<br /> gần gũi, một giọng điệu dí dỏm góp phần làm nên sự đa thanh trong giọng điệu phê bình<br /> của Xuân Diệu.<br /> 2.2. Giọng điệu uyên bác<br /> Xuân Diệu là một trí thức Tây học lại từng có tới 10 năm học làm thơ cổ điển, bởi thế<br /> Xuân Diệu am hiểu tường tận các kỹ xảo thơ ca truyền thống. Sang trọng và hiện đại<br /> trên nền truyền thống, đó là cốt cách thơ ông. Cái chất trẻ trung nồng cháy, si mê và<br /> hiện đại trong thơ Xuân Diệu đã hòa mình vào dòng thơ ca dân tộc, cùng với thái độ lao<br /> động nghệ thuật nghiêm túc, thơ là sự tiếp biến các nền văn hóa. Vì thế có những bài,<br /> đoạn bình thơ câu chữ sắc sảo, sang trọng mang một giọng điệu rất uyên bác thâm hậu.<br /> Nếu như trong sáng tác thơ ca, Xuân Diệu đã rất uyên bác trong dùng từ, dùng ngữ,<br /> hình ảnh, thanh điệu… thì trong văn phê bình Xuân Diệu cũng rất “đắc đạo” trong cách<br /> chọn lựa từ ngữ độc đáo, gây được nhiều ấn tượng.<br /> Đánh giá tài năng Tú Xương, Xuân Diệu viết: “Tôi nghĩ chúng ta cần phải lần trở lên<br /> Nguyễn Khuyến, Tú Xương, Hồ Xuân Hương và thống nhất hai luồng trữ tình và trào<br /> phúng lại trong một: một trái tim, một linh hồn, một trí tuệ, một tài năng, của một thi sĩ.<br /> Và tôi gọi: Nhà thơ lớn Tú Xương.” [1]<br /> Ở lời bình trên để nhấn mạnh tài năng Tú Xương, Xuân Diệu đã không ngần ngại đặt Tú<br /> Xương cạnh các nhà thơ lớn nhằm khẳng định một cách chắc chắn dấu ấn riêng của Tú<br /> Xương. Chữ “một” lặp đi lặp lại năm lần đã khắc sâu vào tâm khảm người đọc những<br /> tài năng lớn lao của Tú Xương. Chỉ có một tấm lòng như Tú Xương, một phong cách<br /> thơ độc đáo khác người như Tú Xương. Một trái tim, một linh hồn, một trí tuệ, một tài<br /> năng, của một thi sĩ Tú Xương, duy nhất Tú Xương không lẫn vào ai được. Đó chính là<br /> điều mà Xuân Diệu muốn nói. Cách bình ấy, lối nói ấy thật thông minh và thật thấu đáo.<br /> Giọng sôi nổi nhiệt thành ấy chỉ có ở văn phong phê bình Xuân Diệu.<br /> Đánh giá cách sử dụng từ ngữ trong thơ của Hồ Xuân Hương, Xuân Diệu bình luận:<br /> “Lòng Xuân Hương có lửa, tay Xuân Hương có điện, nên các chữ đều sống cả lên, nó<br /> có thể bò lổm ngổm, có thể mấp máy, có thể bay, có thể duỗi, có thể khom khom, ngửa<br /> <br /> DẤU ẤN ĐA THANH TRONG GIỌNG ĐIỆU PHÊ BÌNH CỦA XUÂN DIỆU<br /> <br /> 83<br /> <br /> ngửa, nó có thể chũm chọe, hi ha, cốc om, khua, vỗ, nó có thể um, xoe, xóe, loét, rì; nó<br /> có thể nối nhau thành chuỗi vần vang động: bom, chòm, om, mòm, tom, hoặc ọp ẹp: heo,<br /> leo, kheo, teo, lèo; chúng ta có thể đố ai tìm được trong thơ Hồ Xuân Hương những chữ<br /> nào mà âm thanh bẹp dí, những chữ chết nào đứng trơ không cựa quậy ở trong câu. Đây<br /> không phải là kỹ thuật đâu! Đấy là tâm hồn truyền sức sống cho ngôn ngữ.” [1].<br /> Phải nghiên cứu kỹ càng, phải đồng cảm sâu sắc Xuân Diệu mới có những phát hiện<br /> tinh tế như thế về hồn thơ Xuân Hương. Ai cũng biết, bò lổm ngổm, mấp máy, khom<br /> khom, ngửa ngửa, chũm chọe, hi ha, cốc om, khua, vỗ, um, xoe, xóe, loét, rì; bom,<br /> chòm, om, mòm, tom, hoặc ọp ẹp: heo, leo, kheo, teo, lèo; vốn dĩ là những động từ và<br /> cách gieo vần trong thơ Hồ Xuân Hương. Cái thông minh của người bình luận là đã<br /> mượn ngay chính những từ ngữ của nhà thơ Hồ Xuân Hương để khái quát đặc điểm thơ<br /> của bà, cách khái quát như thế đạt đến đỉnh cao của sự sâu sắc và chính xác. Xuân Diệu<br /> đã lựa chọn những từ ngữ tiêu biểu, ấn tượng nhất để nhằm nói cái độc đáo trong thơ Hồ<br /> Xuân Hương. Cách lập luận ấy của Xuân Diệu làm cho văn phê bình của ông trở nên<br /> sống động, thuyết phục và chứng minh được nhận định: “lòng Xuân Hương có lửa, tay<br /> Xuân Hương có điện”, chứng minh được chữ nghĩa của Hồ Xuân Hương quả thực luôn<br /> cựa quậy, sống động. Cái bí quyết của thơ Xuân Hương là lửa sống và ngôn ngữ là được<br /> điều khiển bởi tâm hồn. Người sáng tác thơ tài hoa, người bình thơ cũng hết sức tài hoa.<br /> Nếu không có lửa trong tâm hồn, Xuân Diệu không thể viết được những lời bình như<br /> thế.<br /> Thế là vừa hóm hỉnh trên kia, ở đây Xuân Diệu lại đưa đến một giọng điệu uyên bác hóa<br /> của một nhà thơ mới am hiểu tương tận thơ ca truyền thống. Đọc văn phê bình của<br /> Xuân Diệu không chán là vì vậy, nhiều sắc thái, nhiều tình cảm, nhiều thái độ tạo nên<br /> sự phong phú sinh động trong giọng điệu của ông. Và không chỉ hóm hỉnh hóa, uyên<br /> bác hóa, Xuân Diệu còn rất bình dân hóa.<br /> Giọng điệu mộc mạc bình dân<br /> Có khi lời bình của Xuân Diệu không cầu kỳ mà giản dị như vắt ra từ chính cuộc sống<br /> dân dã vốn có của lẽ đời vậy.<br /> Trong tác phẩm Lục Vân Tiên, khi Trịnh Hâm được tha, Nguyễn Đình Chiểu viết:<br /> Hâm rằng: “khỏi chết rất vui”<br /> Vội vàng cúi lạy, chân lui ra về<br /> Xuân Diệu bình: “Thật không còn gì tư thế của một con người, nó thốt ra mồm mừng<br /> rỡ: “khỏi chết rất vui!”, rồi ngoắt đuôi cút thẳng.”<br /> Từ “mồm” và từ “ngoắt đuôi cút thẳng” ở đây được dùng rất thú vị. Nó giúp ta hình<br /> dung được điệu bộ thảm hại, hèn nhát của Trịnh Hâm, thái độ khinh bỉ của Xuân Diệu<br /> cũng lộ rõ khi ông nói hắn “ngoắt đuôi cút thẳng”. Xuân Diệu giống như đang hiện diện<br /> ở thế kỷ XIX, chứng kiến tận mắt cảnh Trịnh Hâm khúm núm tháo chạy mà mắng mỏ<br /> mà phê phán một cách cay nghiệt đối với kẻ bất nhân trong xã hội.<br /> <br /> 84<br /> <br /> PHẠM DIỆU LINH<br /> <br /> Trong bài Sắm tết của Tú Xương có câu thơ cuối: “…Sang năm quyết mở ngôi hàng<br /> mứt / Lại rưới thêm vào tí nước hoa.” Xuân Diệu bình: “Câu thơ kết, tinh quái làm sao!<br /> Nói được cái xảo trá làm hàng làm họ, lấy nước hoa nước hoét phủ trùm lên, át hết cái<br /> dơ bẩn! Tí nước hoa; tôi đọc thì tôi thấy cả một bà hàng béo bự môi bôi son đang chúm<br /> miệng lại, nói “tí nước hoa”, và đang ra hiệu vẩy ngón tay út.” [1]<br /> Xuân Diệu bình thơ mà như đang trò chuyện, cách nói của ông cùng với lượng từ ngữ<br /> nôm na sống động, người đọc như thấy hiện ra điệu bộ cử chỉ của người bình thơ thật<br /> giản dị mộc mạc. Với cách dùng từ “nước hoa nước hoét”, Xuân Diệu không còn trong<br /> vai của một nhà phê bình mà trong vai của một người mua hàng đang đứng trước bà<br /> hàng béo bự môi bôi son đang chúm miệng lại, nói “tí nước hoa”, mà quan sát sự xảo<br /> trá của mụ ta một cách căm tức. Lối bình ấy quả đã có sự nhập thần ghê gớm.<br /> Có lẽ thế Xuân Diệu hấp dẫn người đọc bởi những cách nói mới, không dẫm chân lên<br /> lối mòn mà vẫn diễn đạt được nhận thức đối tượng, chiều sâu của ý nghĩ và tình cảm.<br /> Trong sáng tác thơ ca, Xuân Diệu đã có rất nhiều ý thơ, hình ảnh thơ rất ấn tượng<br /> (Tháng giêng ngon như một cặp môi gần…), và ngay trong văn phong phê bình, Xuân<br /> Diệu cũng chứng minh được bản lĩnh của một người cầm bút, với cách diễn đạt làm cho<br /> người đọc phải bất ngờ thán phục, với một cái tâm tha thiết yêu thơ, với một đôi tai biết<br /> thẩm âm trước một áng thơ đẹp.<br /> Đúng như ai đó đã nói khi dấn vào lĩnh vực nghiên cứu phê bình, Xuân Diệu đã cầm<br /> theo câu ca “Mấy núi cũng trèo, mấy sông cũng lội…”.<br /> Đến với Các nhà thơ cổ điển Việt Nam chúng ta bắt gặp một giai âm mới của phê bình<br /> văn học, đó là sự đa thanh trong giọng điệu phê bình mà không phải ai cũng có được.<br /> Vừa bình dân, vừa uyên bác, vừa dí dỏm và có thể còn nhiều giá trị khác nữa. Bởi lẽ:<br /> “Đến như văn thơ, thì lại là sắc đẹp nằm ngoài cả sắc đẹp, vị ngon ngoài cả vị ngon,<br /> không thể đem mắt tầm thường mà xem, miệng tầm thường mà nếm được. Chỉ thi nhân<br /> là có thể xem mà biết được sắc đẹp, ăn mà biết được vị ngon ấy thôi.” (Hoàng Đức<br /> Lương).<br /> Bản chất của thơ văn trước hết là vẻ đẹp, không phải vẻ đẹp bình thường mà là vẻ đẹp<br /> siêu phàm. Xuân Diệu là người đã làm được điều đó nhờ vào cảm xúc tinh tế, trí tuệ và<br /> tài năng sáng tạo thơ ca của mình.<br /> 3. Thiếu một giọng điệu nhất định nhà văn chưa thể viết ra được tác phẩm. Đa thanh về<br /> giọng điệu là sự thay đổi biến hóa về giọng điệu, nhiều giọng điệu trong một sáng tác và<br /> phải là những nhà văn nhà phê bình có tài mới tạo nên sự “giàu có” về giọng điệu như<br /> vậy. Chính vì thế Xuân Diệu không chỉ được ngưỡng vọng ở tài năng thơ ca mà Xuân<br /> Diệu còn được kính trọng ở lĩnh vực phê bình văn học.<br /> <br />