ĐBSCL trước nguy cơ mất an ninh nguồn nước: Những nguyên nhân và thách thức

Diễn đàn khoa học và công nghệ<br /> <br /> <br /> <br /> ĐBSCL trước nguy cơ mất an ninh nguồn nước:<br /> Những nguyên nhân và thách thức<br /> TS Nguyễn Minh Quang<br /> Viện Quốc tế Nghiên cứu Xã hội (ISS), Đại học Eramus Rotterdam (Hà Lan)<br /> <br /> <br /> Những năm gần đây, trước tác động của các yếu tố: biến đổi khí hậu,<br /> phát triển thủy điện ở thượng nguồn..., nguồn nước ở Đồng bằng<br /> sông Cửu Long (ĐBSCL) đang bị đe dọa nghiêm trọng. Từ vựa lúa<br /> trù phú bậc nhất thế giới, ĐBSCL đang đứng trước nguy cơ mất an<br /> ninh lương thực do nguồn nước bị khan hiếm và suy giảm.<br /> <br /> Nguy cơ thiếu hụt nguồn nước đang sản xuất lương thực - thực phẩm, m3/ngày đêm, cấp B khoảng 300-<br /> hiện hữu bảo vệ môi trường sinh thái cho 350 ngàn m3/ngày đêm và cấp C<br /> đến khía cạnh ổn định chính là trên 600 ngàn m3/ngày đêm.<br /> Theo Ủy ban về nước của Liên<br /> trị - xã hội. Vì vậy, đảm bảo an Tài nguyên nước mặt rất phong<br /> hợp quốc (UN-Water), an ninh<br /> ninh nguồn nước chính là nhiệm phú nhờ nguồn nước từ sông<br /> nguồn nước không đơn thuần là<br /> vụ trọng tâm nhất cho phép mỗi Mekong đổ về liên tục, mùa mưa<br /> khả năng tiếp cận được nguồn<br /> quốc gia đạt được những mục kéo dài 4-6 tháng và mạng lưới<br /> nước của một cộng đồng dân<br /> tiêu an ninh lớn hơn về lương sông rạch, kênh đào dày đặc.<br /> cư. Thay vào đó, an ninh nguồn<br /> thực, kinh tế, phát triển bền vững Các nguồn cung từ nước sông<br /> nước của một quốc gia, một khu<br /> và trật tự xã hội. Mekong và nước mưa theo mùa<br /> vực chỉ được đảm bảo khi cộng<br /> không chỉ đáp ứng 70-80% nhu<br /> đồng dân cư có đủ nguồn nước Theo cách tiếp cận này, an<br /> cầu sinh hoạt của hơn 10 triệu<br /> với chất lượng cần thiết cho phép ninh nguồn nước ở ĐBSCL đang<br /> dân trong vùng mà còn đóng<br /> “duy trì sinh kế, phục vụ nhu cầu bị đe dọa nghiêm trọng. Trước<br /> vai trò quyết định trong sản xuất<br /> cá nhân, phát triển kinh tế, xã hội thập niên 2000, ĐBSCL được<br /> (thau chua, rửa mặn) và bảo tồn<br /> và bảo tồn các hệ sinh thái”. Nói đánh giá là khu vực có an ninh<br /> các hệ sinh thái trọng yếu. Tuy<br /> cách khác, an ninh nguồn nước nguồn nước cao nhất Việt Nam.<br /> nhiên, từ giữa đến cuối thập niên<br /> không chỉ ở việc chúng ta có thể Tài nguyên nước ở vùng đồng<br /> 2000 trở lại đây, nguy cơ mất an<br /> khai thác được bao nhiêu nước bằng châu thổ này khá đa dạng,<br /> ninh nguồn nước ở ĐBSCL ngày<br /> mà còn ở việc chất lượng nguồn gồm nước mặt (sông, hồ, biển),<br /> càng trở nên rõ rệt. Nguồn nước<br /> nước đó có đảm bảo cho sinh nước ngầm và nước mưa, với trữ<br /> ngầm hiện bị suy thoái và ô nhiễm<br /> hoạt, sản xuất nông nghiệp, nuôi lượng rất dồi dào, chất lượng đảm<br /> nghiêm trọng trên diện rộng. Mùa<br /> trồng thủy sản, vận chuyển hàng bảo cho các nhu cầu sinh hoạt,<br /> mưa diễn biến không còn theo<br /> hải và bảo tồn các khu rừng cùng sản xuất, phát triển các hệ sinh<br /> quy luật, kéo theo những thay<br /> hệ thủy sinh hay không? thái tự nhiên.<br /> đổi đáng kể về phân bố lượng<br /> An ninh nguồn nước là vấn Tổng hợp số liệu thống kê từ mưa và trữ lượng nước mưa theo<br /> đề có liên hệ mật thiết đến nhiều các địa phương cho thấy, ĐBSCL hướng giảm dần. Đặc biệt, những<br /> khía cạnh xã hội, từ nhân quyền có trữ lượng nước dưới đất cao năm bị ảnh hưởng của hiệu ứng<br /> (quyền được đảm bảo các nhu bậc nhất nước ta với mức 10-13 El Nino, phần lớn vùng ĐBSCL<br /> cầu tối thiểu để duy trì cuộc sống tỷ m3/năm, trong đó trữ lượng khai chìm trong “cơn khát” do khô hạn<br /> và sự thịnh vượng của con người), thác cấp A khoảng 110-120 ngàn và mùa mưa bị rút ngắn. Đáng<br /> <br /> <br /> <br /> 23<br /> Số 3 năm 2020<br />  Diễn đàn Khoa học và Công nghệ<br /> <br /> <br /> ngại hơn, nguồn cung nước trọng thủy điện từ thượng nguồn và các nước trên dòng chính sông<br /> yếu nhất cho ĐBSCL nằm ở sông nguyên nhân nội tại. Các nguyên Mekong liên tục được triển khai<br /> Mekong lại đang bị chặn dòng nhân này có nguồn gốc và mức trong hai thập kỷ trở lại đây là<br /> từ thượng nguồn, khiến cho lưu độ tác động khác nhau, tuy nhiên nguyên nhân trực tiếp gây ra thực<br /> lượng dòng chảy không ổn định tác động cộng hưởng sẽ tạo ra hệ trạng mất an ninh nguồn nước ở<br /> và lượng phù sa về đồng bằng lụy nghiêm trọng. Điều này lý giải ĐBSCL. Các dự án này không<br /> liên tục giảm mạnh. tại sao vùng đất từng được mệnh chỉ khiến lưu lượng nước ở hạ lưu<br /> danh là “thế giới sông nước” hay sông Mekong bị biến động, mà<br /> Số liệu từ Ủy hội sông Mekong<br /> cái nôi của “văn minh sông nước đáng lo ngại hơn là chất lượng<br /> cho thấy, cuối thập niên 1990,<br /> - miệt vườn” nhưng chỉ trong vài của nguồn nước cũng không đáp<br /> lượng phù sa về đến ĐBSCL vẫn năm trở lại đây đã mau chóng ứng được các yêu cầu đảm bảo<br /> rất cao, đạt 140-160 triệu tấn/ phải đối mặt với thách thức mất sinh kế, phát triển và bảo tồn sinh<br /> năm, nhưng đến đầu thập niên an ninh nguồn nước một cách thái. Cụ thể, lượng phù sa sông<br /> 2010 chỉ còn lại 70-75 triệu tấn/ báo động. Mekong liên tục bị giữ lại khi đi<br /> năm và dự báo sẽ còn tiếp tục<br /> Diễn biến bất thường của khí qua các bậc thang thủy điện.<br /> giảm mạnh trong những năm tới.<br /> hậu Theo dự báo, nếu cả 9 con đập<br /> Thiếu hụt phù sa từ sông Mekong<br /> trên dòng chính thuộc lãnh thổ<br /> đổ về đã dẫn đến sạt lở nghiêm Biến đổi khí hậu đang tạo ra<br /> Lào tiếp tục được triển khai, tổng<br /> trọng trên hầu hết các sông rạch, những thay đổi đáng kể về thời<br /> lượng phù sa vốn có của sông<br /> cửa sông và bờ biển khắp đồng tiết và môi trường ở ĐBSCL. Tình<br /> Mekong khi về đến ĐBSCL giảm<br /> bằng với tổng chiều dài gần 1.200 trạng xuất hiện liên tục các hiệu<br /> chỉ còn 5-7% (tương đương 10-<br /> km*. ứng thời tiết cực đoan như khô<br /> 13 triệu tấn/năm). Lượng phù sa<br /> Bên cạnh vấn đề thiếu phù sa, hạn kéo dài (El Nino) cùng với<br /> này rõ ràng không đáng là bao<br /> sự thay đổi chế độ và lượng mưa<br /> một số vùng nước lợ nuôi tôm ven so với nhu cầu tối thiểu 120-130<br /> trung bình năm đã làm thiếu hụt<br /> biển ở Bến Tre, Sóc Trăng,  Cà triệu tấn/năm để làm màu mỡ<br /> nghiêm trọng lượng nước ngọt<br /> Mau, Bạc Liêu… và vùng biển các cánh đồng và bồi đắp, duy trì<br /> cần thiết tích trữ cho vùng. Trong<br /> phía tây thuộc Kiên Giang cũng hình dạng bờ biển ở ĐBSCL. Là<br /> khi đó, sự gia tăng mực nước<br /> bị ô nhiễm, khiến dịch bệnh xuất nước cuối nguồn sông Mekong,<br /> biển cho phép nước mặn xâm lấn<br /> hiện liên tục, gây thiệt hại với quy Việt Nam sẽ phải gánh chịu<br /> ngày một sâu vào nội địa, nhất là<br /> mô hàng trăm nghìn hecta mỗi hậu quả nghiêm trọng nhất: sản<br /> trong mùa khô. Kết quả là nguồn<br /> năm. lượng đánh bắt ngư nghiệp giảm<br /> nước ngầm và nước mặt ở các<br /> sông, hồ sẽ không tránh khỏi bị từ 340.000 tấn xuống còn 60.000<br /> Các yếu tố uy hiếp an ninh nguồn<br /> nhiễm mặn và lan tỏa ra phạm vi tấn/năm và mức tổn thất kinh tế<br /> nước ĐBSCL<br /> xung quanh. Chẳng hạn, vào thời của Việt Nam từ thất thoát phù<br /> Từ quan điểm nghiên cứu an điểm hạn lịch sử năm 2016, nước sa là khoảng 120-205 triệu USD/<br /> ninh môi trường kết hợp diễn biến mặn đã mau chóng xâm nhập năm khi Lào xây dựng 6 hoặc 9<br /> thực tế ở ĐBSCL có thể thấy, tình vào tận các xã thuần ngọt ở Trần đập thủy điện.<br /> trạng mất an ninh nguồn nước Văn Thời (Cà Mau) và Chợ Lách Quản lý nguồn nước không<br /> gây ra bởi ba yếu tố trực tiếp (Bến Tre). Do không nắm được hiệu quả<br /> gồm biến đổi khí hậu, phát triển diễn biến này, nhiều hộ dân theo<br /> thói quen đã lấy nước từ các kênh Thẳng thắn nhìn nhận có<br /> rạch để tưới tiêu, dẫn đến thiệt thể thấy, việc suy giảm an ninh<br /> *<br /> Trong  đó,  sạt lở bờ sông  khoảng 600 km hại trên diện rộng. nguồn nước ở ĐBSCL một phần<br /> trên các con sông thuộc nhóm sông Tiền, là do chính những yếu tố nội tại<br /> sông Hậu; gần 200 km sạt lở nhóm sông Sự phát triển của các đập gây ra, trong đó nổi bật nhất là<br /> độc lập với sông Tiền, sông Hậu (kênh đào<br /> thủy điện phía thượng nguồn<br /> nội bộ Tứ Giác Long Xuyên, U Minh Thượng vấn đề quản lý không hiệu quả tài<br /> - U Minh Hạ và các sông rạch theo chế độ<br /> bán nhật triều ở bán đảo Cà Mau); cùng gần<br /> Đập thủy điện, các hồ chứa nguyên nước và quy hoạch công<br /> 400 km sạt lở bờ biển. nhân tạo và các dự án chuyển nghiệp thiếu bền vững.<br /> <br /> <br /> <br /> 24<br /> Số 3 năm 2020<br />  Diễn đàn khoa học và công nghệ<br /> <br /> <br /> Bắt đầu từ các nỗ lực chống cho các nguồn ô nhiễm và nước vùng và các tiểu vùng mang tính<br /> lũ, mạng lưới đê bao và cống mặn dễ dàng thấm sâu vào các liên ngành, trên cơ sở tầm nhìn<br /> ngăn lũ được xây dựng đồng loạt tầng nước trong lòng đất. dài hạn và định hướng chuyển đổi<br /> ở phạm vi rộng lớn hai bên bờ mô hình phát triển bền vững. Do<br /> Thêm vào đó, việc lựa chọn<br /> sông Tiền và sông Hậu. Chỉ sau đó, để đảm bảo an ninh nguồn<br /> các ngành công nghiệp phát thải<br /> vài năm, nỗi lo thoái hóa đất nông ô nhiễm cao như sản xuất tái chế nước của khu vực, việc quan<br /> nghiệp đã mau chóng hiển hiện ở giấy, vật liệu xây dựng, nhiệt điện, trọng hiện nay là phải xây dựng<br /> ĐBSCL. Do bị cách ly với nguồn bia rượu… để thu hút đầu tư vào nhiệm vụ nghiên cứu tổng thể về<br /> phù sa từ mùa lũ, nhiều cánh ĐBSCL là một bước đi không bền các giải pháp trữ nước ở ĐBSCL<br /> đồng bị bạc màu dưới sức ép tăng vững, thu hẹp diện tích đất nông trên cơ sở tầm nhìn dài hạn, định<br /> vụ và xen canh liên tục. Để duy nghiệp màu mỡ và đặt ra nhiều hướng chuyển đổi mô hình phát<br /> trì sản lượng, nông dân bắt đầu nguy cơ “mất trắng” nguồn nước triển ĐBSCL theo tinh thần Nghị<br /> lạm dụng phân bón và hóa chất ngọt trên quy mô rộng lớn. quyết số 120/NQ-CP, mang tính<br /> trên khắp các cánh đồng. Hệ lụy<br /> chất liên vùng, liên ngành. Bên<br /> có thể thấy rõ là lượng tôm, cá Giải pháp nào cho an ninh nguồn<br /> nước ĐBSCL? cạnh đó, cần bố trí quy hoạch lại<br /> tự nhiên hoàn toàn kiệt quệ do<br /> đất đai, cây trồng, mùa vụ cho<br /> nguồn nước bị ô nhiễm nặng. Nhiều nghiên cứu cho thấy, tất phù hợp với điều kiện nguồn nước<br /> Ở các khu vực chuyên canh cả các nguồn tài nguyên nước ở<br /> ngọt ngày càng khan hiếm.<br /> tôm hoặc luân canh lúa - tôm từ ĐBSCL, từ nước ngọt đến nước<br /> Bến Tre kéo dài đến Kiên Giang, mặn, đều có giá trị rất lớn cho sự Đẩy mạnh việc thực hiện các<br /> nhiễm mặn và thiếu hụt nước sống và sinh kế của gần 20 triệu giải pháp bảo vệ, khai thác và<br /> mưa để rửa mặn đã không chỉ dân cũng như các hệ sinh thái phát triển bền vững các nguồn<br /> khiến mô hình lúa - tôm bị thất bại trọng yếu của khu vực. Vì vậy, nước xuyên biên giới trên nguyên<br /> mà còn khiến hệ sinh thái nước nguồn nước bị ô nhiễm và thiếu tắc bình đẳng giữa các quốc gia<br /> ngọt bị hủy hoại. Để có đủ nước thốn ngày càng tăng như hiện thông qua việc nâng cao hiệu quả<br /> sinh hoạt và phục vụ sản xuất, nay sẽ dẫn đến các nguy cơ mất thực hiện các hiệp định, hiệp ước<br /> “lợ hóa” các đầm tôm có nồng an ninh lương thực, bất ổn xã hội đã được ký kết; tăng cường tham<br /> độ mặn vượt ngưỡng cho phép, và kéo giảm tăng trưởng kinh tế vấn, đối thoại trong xây dựng kế<br /> người dân và doanh nghiệp thủy của mỗi địa phương. hoạch, quy hoạch khai thác, sử<br /> sản nhiều năm qua đã khai thác Thời gian qua đã có các nghiên dụng tài nguyên nước một cách<br /> tràn lan nguồn nước ngầm trong cứu liên quan đến vấn đề trữ nước hợp lý, vì lợi ích của tất cả các<br /> khi chính quyền địa phương gần ở ĐBSCL như: tiềm năng trữ nước nước trong lưu vực.<br /> như không quản lý được. Chỉ tính ngọt trong mùa mưa, cấp nước<br /> Tăng cường hợp tác trong bảo<br /> riêng ở Cà Mau, nơi có  tốc độ cho mùa khô, kiểm soát mặn<br /> vệ và chia sẻ tài nguyên nước<br /> sụt lún nền đất cao nhất ĐBSCL, và phát triển bền vững ĐBSCL<br /> công bằng, hợp lý và cùng chung<br /> tổng số giếng khoan được cấp trong điều kiện biến đổi khí hậu<br /> phép lên đến con số gần 109.000 sức để ứng phó với những thách<br /> và nước biển dâng; giải pháp quy<br /> với tổng công suất khai thác 370- hoạch vùng Đồng Tháp Mười trở thức của an ninh nguồn nước, an<br /> 400 ngàn m3/ngày đêm, trong thành vùng trữ nước ngọt cho khu ninh năng lượng, vì sự phát triển<br /> khi số lượng giếng khoan tự phát vực ĐBSCL thích ứng với biến bền vững, thịnh vượng và ổn định<br /> trong dân rất lớn còn chưa thống đổi khí hậu; các đánh giá kinh tế chung của các quốc gia trong khu<br /> kê được. Khi nguồn nước ở các về các giải pháp quản lý nguồn vực ?<br /> bãi giếng bị hút cạn kiệt, người nước vùng ĐBSCL... Tuy nhiên,<br /> dân và doanh nghiệp sẽ chọn lựa đến nay ở khu vực này vẫn chưa<br /> khoan giếng mới, để lại trên mặt có một giải pháp tổng thể, toàn<br /> đất những lỗ khoan cũ càng khiến diện về vấn đề trữ nước cho toàn<br /> <br /> <br /> <br /> 25<br /> Số 3 năm 2020<br />