Địa vị phụ nữ ngư dân ở một số làng đánh cá miền Trung

45<br /> X· héi häc thùc nghiÖm X· héi häc sè 3&4 (67&68), 1999<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> §Þa vÞ phô n÷ ng− d©n<br /> ë mét sè lµng ®¸nh c¸ miÒn Trung<br /> <br /> Mai Huy BÝch<br /> Lª ThÞ Kim Lan<br /> <br /> <br /> C¸c céng ®ång ng− d©n th−êng kh¸c víi c¸c nhãm c− d©n kh¸c vÒ nh÷ng chuÈn<br /> mùc, gi¸ trÞ vµ tæ chøc x· héi mµ nhiÒu ng−êi cho r»ng do nh÷ng ®ßi hái ®Æc biÖt vÒ nghÒ<br /> nghiÖp cña hä ®Æt ra. XÐt vÒ quan hÖ giíi, ng− d©n còng rÊt kh¸c víi c¸c nhãm c− d©n cßn<br /> l¹i. HiÖn nay c¸c nhµ x· héi häc ë ViÖt Nam míi tiÕn hµnh rÊt Ýt nghiªn cøu vÒ quan hÖ<br /> giíi vµ ®Þa vÞ phô n÷ ng− d©n, vµ nh÷ng t− liÖu hiÖn cã chñ yÕu mang tÝnh m« t¶, chø Ýt<br /> ph©n tÝch vµ lý gi¶i ®iÒu ®ã.<br /> Nh×n ra bªn ngoµi, ®¸ng chó ý lµ khi ®Ò cËp nh÷ng chñ ®Ò t−¬ng tù, s¸ch b¸o nghiªn<br /> cøu vÒ nhiÒu céng ®ång ng− d©n kh¸c nhau trªn thÕ giíi th−êng g¾n nh÷ng ®Æc thï trong<br /> quan hÖ giíi vµ ®Þa vÞ phô n÷ ng− d©n víi ®iÒu ®−îc gäi lµ nÒn v¨n hãa riªng cña hä (Barfield,<br /> 1997:191-192). C¸ch tiÕp cËn v¨n hãa nµy cho r»ng so víi c¸c nhãm c− d©n kh¸c, c¸c céng<br /> ®ång ng− d©n thùc thi mét nÒn v¨n hãa riªng, tøc lµ "nh÷ng khÝa c¹nh biÓu tr−ng vµ häc<br /> ®−îc" cña hä (Marshall, 1994:104). §óng h¬n, ng− d©n cã nÒn tiÓu v¨n hãa cña m×nh, kh¸c<br /> víi nÒn v¨n hãa chung cña x· héi bao quanh hä. Nãi c¸ch kh¸c, c¸c céng ®ång ng− d©n chia sÎ<br /> nh÷ng chuÈn mùc vµ gi¸ trÞ cña riªng hä, kh¸c h¼n nÒn v¨n hãa cña x· héi bªn ngoµi. Cßn<br /> khi nh÷ng chuÈn mùc vµ gi¸ trÞ ®−îc t¸i t¹o vµ duy tr× qua nhiÒu thÕ hÖ, th× ®ã lµ sù x· héi<br /> hãa, tøc lµ "qóa tr×nh qua ®ã chóng ta häc ®Ó trë thµnh thµnh viªn cña x· héi b»ng c¶ viÖc<br /> nhËp t©m c¸c chuÈn mùc vµ gi¸ trÞ cña x· héi lÉn b»ng viÖc häc c¸ch thùc thi c¸c vai trß x·<br /> héi cña chóng ta" (Marshall, 1994:497).<br /> D÷ liÖu thùc nghiÖm cña chóng t«i vµ viÖc ph©n tÝch thø cÊp c¸c d÷ liÖu hiÖn cã gîi ra<br /> nhiÒu vÊn ®Ò lý thuyÕt vÒ mèi quan hÖ gi÷a ®ãng gãp kinh tÕ cña phô n÷ vµo thu nhËp gia<br /> ®×nh víi ®Þa vÞ cña hä, sù kh«ng khíp gi÷a hai nh©n tè ®ã, c¸ch thøc duy tr× sù kh«ng khíp<br /> nµy v.v. ViÖc t×m hiÓu nh÷ng vÊn ®Ò Êy ®ßi hái cã thÓ ph¶i biÕn th¸i mét sè quan niÖm lý<br /> thuyÕt hiÖn cã vµ c¸ch tiÕp cËn ®ang thÞnh hµnh.<br /> Bµi viÕt nµy t×m hiÓu ®Þa vÞ phô n÷ ë mét sè lµng miÒn Trung thuéc hai lo¹i céng ®ång<br /> ng− d©n lµ ®¸nh c¸ biÓn vµ ®¸nh c¸ vïng ®Çm ph¸, qua ®ã cè g¾ng xö lý nh÷ng chñ ®Ò lý thuyÕt<br /> nªu trªn. Trong khi thõa nhËn r»ng cÇn xÐt ®Þa vÞ phô n÷ d−íi gãc ®é v¨n hãa vµ x· héi hãa, bµi<br /> viÕt ®ång thêi nªu râ r»ng sÏ lµ ch−a ®ñ nÕu dõng l¹i ë viÖc xem xÐt trªn. NhiÒu yÕu tè kh¸c n÷a<br /> còng nªn ®−îc xÐt ®Ó hiÓu ®Çy ®ñ h¬n ®Þa vÞ phô n÷ vµ quan hÖ giíi cña ng− d©n.<br /> Phô n÷ ë c¸c céng ®ång ®¸nh c¸ biÓn<br /> Mét cuéc ®iÒu tra tiÕn hµnh ë tØnh NghÖ An n¨m 1997 cho thÊy cã sù ph©n c«ng lao<br /> ®éng vµ quan hÖ giíi nh− sau. Theo truyÒn thèng, ng−êi chång lµ chñ hé vµ ng−êi ®i biÓn<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 46 §Þa vÞ phô n÷ ng− d©n ë mét sè lµng ®¸nh c¸ miÒn Trung<br /> <br /> ®¸nh b¾t khai th¸c h¶i s¶n, ®ång thêi còng ra c¸c quyÕt ®Þnh quan träng trong gia ®×nh, nhÊt<br /> lµ nh÷ng g× liªn quan ®Õn s¶n xuÊt. Ng−êi vî ë trªn bê chÕ biÕn, ch¨n nu«i, mua b¸n h¶i s¶n<br /> vµ dÞch vô, ra c¸c quyÕt ®Þnh liªn quan ®Õn b¸n h¶i s¶n vµ viÖc nhµ. Nh− mét phô n÷ nãi,<br /> "kh«ng cã ®µn «ng th× kh«ng cã cuéc sèng" (Lª Tiªu La vµ ng−êi kh¸c, 1998).<br /> Theo Lª Ngäc V¨n, n¨m 1997, mét cuéc ®iÒu tra ®−îc tiÕn hµnh trªn quy m« lín ë 5<br /> tØnh ven biÓn miÒn Trung (NghÖ An, Hµ TÜnh, §µ N½ng, Kh¸nh Hßa vµ B×nh ThuËn) còng<br /> cho thÊy mét sù ph©n c«ng lao ®éng giíi vµ quan hÖ giíi t−¬ng tù nh− trªn. Nh÷ng ng−êi tr¶<br /> lêi sèng trªn bé, th−êng ®i biÓn ®¸nh c¸ b»ng tµu thuyÒn. Theo truyÒn thèng, nam giíi ®i<br /> biÓn, phô n÷ ë trªn bê chuÈn bÞ ng− cô, l−¬ng thùc thùc phÈm cho nh÷ng ng−êi ®i biÓn, chÕ<br /> biÕn vµ b¸n h¶i s¶n, còng nh− lµm mäi viÖc nhµ. NÕu mét chu tr×nh ®¸nh c¸ ®−îc chia thµnh<br /> 3 kh©u (chuÈn bÞ; ®i ®¸nh c¸; chÕ biÕn vµ b¸n c¸), th× nam giíi lµm kh©u thø hai, vµ phô n÷<br /> ®¶m nhiÖm hai kh©u cßn l¹i. Sau mçi chuyÕn ®i biÓn, nam ng− d©n th−êng nghØ ng¬i, phôc<br /> håi søc kháe, chuÈn bÞ cho chuyÕn ®i tiÕp theo, chø kh«ng lµm bÊt cø nghÒ phô nµo kh¸c, mÆc<br /> dï thu nhËp tõ h¶i s¶n ngµy cµng gi¶m do nguån c¹n kiÖt. §Ó nu«i sèng gia ®×nh, chÝnh phô<br /> n÷ chø kh«ng ai kh¸c ph¶i tiÕn hµnh nhiÒu ho¹t ®éng kh¸c nhau nh− bu«n b¸n, dÞch vô v.v.<br /> ®Ó bï ®¾p cho thu nhËp Ýt ái vµ thiÕu thèn tõ h¶i s¶n cña nam giíi. C¸c nguån thu nhËp míi<br /> ngoµi h¶i s¶n phÇn lín ®Òu do phô n÷ kiÕm ra. Tuy nhiªn, nam giíi vÉn lµ chñ hé trong ®¹i<br /> ®a sè c¸c tr−êng hîp, vµ nÕu mét gia ®×nh kh«ng cã nam giíi, hä khã trë thµnh ng− d©n v×<br /> kh«ng ai ®i biÓn ®¸nh c¸. Theo ý kiÕn cña t¸c gi¶, "sù ph©n c«ng nµy d−êng nh− khã cã thÓ<br /> ®¶o ng−îc" (Lª Ngäc V¨n, 1999:8).<br /> NÕu xÐt quan hÖ giíi vµ ®Þa vÞ phô n÷ vµ cè g¾ng lý gi¶i thùc tr¹ng nµy d−íi gãc ®é<br /> nÒn v¨n hãa ng− d©n vµ x· héi hãa, ng−êi ta sÏ cho r»ng sù ph©n c«ng lao ®éng nãi trªn xuÊt<br /> ph¸t tõ yªu cÇu ph¶i thÝch nghi víi m«i tr−êng tù nhiªn cña ng− d©n. §i biÓn lµ lo¹i h×nh lao<br /> ®éng nÆng nhäc, ®ßi hái søc kháe, l¹i ®Çy nguy hiÓm v× thiªn tai b·o tè, sãng giã khã l−êng,<br /> vµ ph¶i sèng xa nhµ trong thêi gian dµi v.v. nªn kh«ng thÝch hîp víi phô n÷ (Barfield,<br /> 1997:191-192). Nam giíi ®éc quyÒn ®i biÓn, vµ thu nhËp tõ h¶i s¶n ®−îc coi lµ nguån thu<br /> chÝnh cña gia ®×nh; phô n÷ bÞ coi lµ ng−êi ¨n theo. Sù ph©n c«ng lao ®éng vµ quan hÖ giíi nµy<br /> trë nªn phæ biÕn, thµnh chuÈn mùc, ®−îc d¹y cho c¸c thÕ hÖ trÎ, ®Ó hä tiÕp thu vµ nhËp t©m<br /> chóng, thùc hµnh chóng trong cuéc sèng.<br /> Tuy nhiªn, c¶ hai nghiªn cøu trªn ®©y ®Òu nªu ra mét thùc tÕ lµ ®· tõng cã nh÷ng<br /> thay ®æi ®èi víi sù ph©n c«ng lao ®éng "khã cã thÓ ®¶o ng−îc" nµy. T¹i NghÖ An trong thêi<br /> kh¸ng chiÕn chèng Mü, riªng ë mét ph−êng, ®· cã tíi 200 phô n÷ ®i biÓn nh− nam giíi, chiÕm<br /> tíi 20% tæng sè lao ®éng ®i biÓn. Lý do cña viÖc nµy lµ nh− sau: thêi ®ã ®a sè ®µn «ng kháe<br /> m¹nh ®· nhËp ngò vµ ra chiÕn tr−êng, trong khi ®i biÓn lµ nguån thu nhËp duy nhÊt ë ®Þa<br /> ph−¬ng. MÆt kh¸c, thêi Êy, phô n÷ cã thÓ lµm mäi viÖc nh− nam giíi, cho nªn phô n÷ ®i biÓn<br /> lµ chuyÖn cã thÓ chÊp nhËn (Lª Ngäc V¨n, 1999). §©y lµ mét biÕn ®æi s©u s¾c: nã ph¸ vì sù<br /> ph©n c«ng lao ®éng giíi truyÒn thèng vµ niÒm tin cò r»ng chØ nam giíi míi cã thÓ ®i biÓn.<br /> Nh−ng sau chiÕn tranh, nam giíi trë l¹i, vµ phô n÷ quay vÒ víi vai trß quen thuéc cña hä.<br /> Vµo thêi ®iÓm cuéc ®iÒu tra, chØ cßn 20 phô n÷ ®ang ®¸nh b¾t h¶i s¶n cïng nam giíi. §iÒu<br /> ®¸ng nãi lµ hä kh«ng trÎ, mµ tuæi trung niªn, vµ chÝnh lµ nh÷ng phô n÷ ®· ®i biÓn thêi chiÕn<br /> tranh, nh−ng kh«ng cã kh¶ n¨ng chuyÓn ®æi nghÒ nghiÖp nh− nh÷ng chÞ em kh¸c cña hä.<br /> Kh«ng biÕt lµm nghÒ g× kh¸c nªn hä tiÕp tôc ®i biÓn. H¬n thÕ n÷a, trªn tµu thuyÒn, hä chØ<br /> lµm nh÷ng c«ng viÖc phô trî nh− lo c¬m n−íc, lµm vÖ sinh (nguån ®· dÉn). Nãi c¸ch kh¸c, tÊt<br /> c¶ nh÷ng g× hä lµm trªn tµu thuyÒn lµ sù tiÕp tôc nh÷ng viÖc hä lµm trªn bê: nhá män, kh«ng<br /> ®−îc coi träng.<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />  Mai Huy BÝch & Lª ThÞ Kim Lan 47<br /> <br /> NÕu ta xÐt sù ph©n c«ng lao ®éng vµ quan hÖ giíi d−íi gãc ®é nÒn tiÓu v¨n hãa ng−<br /> d©n vµ qu¸ tr×nh x· héi hãa, th× khã mµ gi¶i thÝch v× sao x· héi hãa l¹i kh«ng thµnh c«ng<br /> trong viÖc buéc phô n÷ tu©n thñ m« h×nh v¨n hãa, nh÷ng chuÈn mùc ®· x¸c lËp vÒ sù ph©n<br /> c«ng lao ®éng mµ hä ®· häc tõ thêi th¬ Êu, v× sao hä ph¸ vì c¸c chuÈn mùc, vµ v× sao nh÷ng<br /> nam giíi kh«ng nhËp ngò trong thêi chiÕn ®· chÊp nhËn viÖc phô n÷ ®i biÓn. Cµng kh«ng thÓ<br /> gi¶i thÝch v× sao nh÷ng phô n÷ nµy kh«ng tiÕp tôc ph¸t huy thµnh qu¶ ®· giµnh ®−îc lµ<br /> quyÒn ®i biÓn cïng nam giíi, vµ b»ng c¸ch nµo hä bÞ ®Èy trë l¹i vai trß cò tr−íc chiÕn tranh.<br /> Theo cuéc ®iÒu tra thø nhÊt dÉn ra trªn ®©y, ngoµi lý do kh«ng ®ñ søc kháe, phô n÷<br /> kh«ng thÓ ®i biÓn "v× kiªng kþ" (Lª Tiªu La vµ ng−êi kh¸c, 1998:49). C¸c t¸c gi¶ chØ nªu l−ít<br /> qua mµ kh«ng ph©n tÝch, thµnh thö ng−êi ®äc kh«ng râ sù kiªng kþ ra sao. Trong khi ®ã kÕt<br /> qña nghiªn cøu ë nhiÒu n¬i trªn thÕ giíi ®Òu nh¾c ®Õn nh÷ng niÒm tin trong c¸c céng ®ång<br /> ng− d©n ng¨n c¶n viÖc phô n÷ ®i biÓn ®¸nh c¸. Ch¼ng h¹n ë mét lµng ng− d©n Malay, ng−êi<br /> ta tin r»ng phô n÷ hµnh kinh sÏ mang l¹i tai häa vµ bÊt h¹nh cho ®oµn thuû thñ nÕu hä xuÊt<br /> hiÖn trªn thuyÒn vµ ®ông ch¹m vµo l−íi (Carsten, 1989:124). NÕu ®©y còng lµ ®iÒu mµ ng−<br /> d©n NghÖ An tin t−ëng ®Ó lo¹i trõ sù ®i biÓn cña phô n÷ sau chiÕn tranh, th× cã thÓ nãi viÖc<br /> ¸p dông kh¸i niÖm ®iÒu kiªng kþ (taboo) víi t− c¸ch mét s¶n phÈm v¨n hãa, vµ nãi chung<br /> c¸ch tiÕp cËn v¨n hãa kh«ng gióp ta nhiÒu trong viÖc lý gi¶i sù tham gia ®i biÓn hay bÞ cÊm<br /> kþ cña phô n÷. Bëi v× nÕu sù kiªng kþ ®ã ®· cã tõ l©u, nã ®· kh«ng ng¨n ®−îc phô n÷ NghÖ<br /> An thêi chiÕn ®i biÓn, nh−ng l¹i ®ñ søc ®Èy hä trë vÒ ho¹t ®éng trªn bê sau chiÕn tranh.<br /> TÊt c¶ nh÷ng ®iÒu ®ã cho thÊy c¸c lý thuyÕt x· héi hãa vµ c¸ch tiÕp cËn v¨n hãa ë ®©y<br /> ®· kh«ng gi¶i thÝch ®−îc sù biÕn ®æi trong sù ph©n c«ng lao ®éng vµ quan hÖ giíi trong chiÕn<br /> tranh chèng Mü. Ng−êi ta cã thÓ ¸p dông lý thuyÕt ph©n t©m häc cña Chodorow b»ng c¸ch<br /> gi¶i thÝch r»ng nam vµ n÷ tr¶i qua nh÷ng mÉu h×nh ph¸t triÓn kh¸c nhau ®Çu thêi th¬ Êu.<br /> Ng−êi ta còng cã thÓ ¸p dông lý thuyÕt kh¸c vÒ x· héi hãa khi cho r»ng nam vµ n÷ ®−îc x·<br /> héi hãa ®Ó ®¸p øng nh÷ng kú väng vai trß v¨n hãa kh¸c nhau. Tuy nhiªn, tr−íc tiªn cÇn ph¶i<br /> lý gi¶i ®iÒu g× t¹o ra nh÷ng kú väng nµy, hay c¸c kú väng Êy ban ®Çu ra ®êi nh− thÕ nµo;<br /> nh−ng c¸c lý thuyÕt trªn ®©y kh«ng gi¶i thÝch ®−îc ®iÒu ®ã. H¬n n÷a, ng−êi ta kh«ng lý gi¶i<br /> ®−îc sù biÕn ®æi trong quan hÖ giíi thêi chiÕn tranh chèng Mü ë NghÖ An.<br /> Râ rµng ë ®©y cÇn mét sù lý gi¶i cã tÝnh ®Õn nh÷ng kh¸c biÖt gi÷a thêi kú phô n÷ ®i<br /> biÓn ®¸nh c¸ vµ thêi kú hä bÞ cÊm kh«ng cho ®i biÓn. Sù kh¸c biÖt Êy lµ t×nh tr¹ng thiÕu lao<br /> ®éng nam giíi. Khi thiÕu lao ®éng nam, phô n÷ ®−îc tuyÓn mé ®i biÓn; khi ®ñ hoÆc thõa lao<br /> ®éng nam, phô n÷ bÞ ®Èy khái viÖc ®i biÓn, trë l¹i nh÷ng vai trß truyÒn thèng cña m×nh.<br /> Kh«ng nªn quªn ®Æc ®iÓm nµy trong c¬ cÊu x· héi vÒ lao ®éng. §iÒu ®ã cã nghÜa lµ c¸c nh©n<br /> tè cÊu tróc n»m ë chiÒu s©u, nh−ng cã søc chi phèi, cßn c¸c nh©n tè v¨n hãa, vÝ dô chuÈn mùc<br /> vÒ ph©n c«ng lao ®éng giíi vµ ®iÒu cÊm kþ, tuy næi lªn bÒ mÆt, nh−ng chØ ®ãng vai trß hç trî,<br /> biÖn minh vµ b¶o vÖ cho thùc tr¹ng Êy.<br /> Phô n÷ ë mét th«n ®¸nh c¸ vïng ®Çm ph¸<br /> Mét nghiªn cøu ®Þnh tÝnh vÒ phô n÷ ng− d©n mét th«n vïng ®Çm ph¸ Tam Giang,<br /> tØnh Thõa Thiªn - HuÕ ®· ®−îc t¸c gi¶ thø hai cña bµi viÕt nµy tiÕn hµnh n¨m 1999. Tuy cã<br /> nh÷ng ®iÓm m¹nh vµ yÕu cña nghiªn cøu ®Þnh tÝnh, kÕt qña pháng vÊn s©u 24 phô n÷ ng−<br /> d©n vµ 2 c¸n bé ®Þa ph−¬ng, cïng 2 cuéc th¶o luËn nhãm víi phô n÷ th«n Trung Lµng - mét<br /> th«n rÊt nghÌo - ®· cho thÊy nhiÒu ®iÒu vÒ sù ph©n c«ng lao ®éng giíi, ®Þa vÞ phô n÷, sù t¸ch<br /> rêi gi÷a ®ãng gãp kinh tÕ cña phô n÷ cho gia ®×nh víi ®Þa vÞ cña hä.<br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 48 §Þa vÞ phô n÷ ng− d©n ë mét sè lµng ®¸nh c¸ miÒn Trung<br /> <br /> 1. Nh÷ng phô n÷ ®−îc nghiªn cøu cã thÓ chia thµnh 2 nhãm: nhãm cã nhµ trªn bê, vµ<br /> nhãm sèng trªn thuyÒn (thuû c−), hoµn toµn kh«ng cã mét tÊc ®Êt c¾m dïi; hay nh÷ng ng−êi<br /> võa lµm n«ng nghiÖp võa ®¸nh c¸, vµ nh÷ng ng−êi chuyªn ®¸nh c¸. Kh¸c víi phô n÷ ®¸nh c¸<br /> biÓn, phô n÷ Trung Lµng kh«ng ë nhµ chê chång ®i ®¸nh c¸ mang vÒ. Tr¸i l¹i, hä trùc tiÕp<br /> khai th¸c thuû s¶n, hoÆc mét m×nh hoÆc tham gia cïng chång con. Hä dïng tÊt c¶ mäi thø<br /> ng− cô, tõ lo¹i mµ tiÕng ®Þa ph−¬ng gäi lµ nß, s¸o ®Õn d¹, cµo, l−íi, dòi v.v., tõ ®¬n gi¶n ®Õn<br /> phøc t¹p, ®Ó ®¸nh b¾t c¸c lo¹i thuû s¶n, thËm chÝ chØ mét c¸i thuyÒn nhá, mét c¸i sät, mét sîi<br /> d©y víi ®«i bµn tay cña hä. Hä thùc hiÖn c¶ 3 kh©u cña mét chu tr×nh ®¸nh b¾t thuû s¶n: söa<br /> ch÷a vµ chuÈn bÞ ng− cô, nÊu n−íng thøc ¨n vµ n−íc uèng mang theo khi ®i ®¸nh c¸; chÌo<br /> thuyÒn, bña l−íi, thu b¾t thuû s¶n; vµ ph©n lo¹i thuû s¶n, s¬ chÕ råi b¸n chóng, còng nh− b¶o<br /> d−ìng ng− cô.<br /> CÇn nhÊn m¹nh lµ phô n÷ lµ nh÷ng céng sù ®¾c lùc, kh«ng thÓ thiÕu vµ kh«ng thÓ<br /> thay thÕ ®èi víi chång con hä trong ®¸nh b¾t thuû s¶n. Nh− mét phô n÷ ®· nãi, chÞ tham<br /> gia nhiÒu lo¹i h×nh ®¸nh c¸ gièng nh− vµ ngang víi chång m×nh: "Lµm nh− nhau, chång<br /> chÌo, tui còng chÌo. Chång l«i d¹, tui còng l«i d¹, tui cßn l−îm rong, nhÆt c¸ vµ tÐp ra".<br /> Trong lo¹i h×nh ®¸nh c¸ gäi lµ kÐo d¹, "tui cÇm mét bªn, «ng chång cÇm mét bªn mµ kÐo<br /> suèt buæi. Lµm nghÒ ni mµ kh«ng cã 2 ng−êi mµ l«i th× kh«ng lµm ®−îc, mµ ph¶i ng−êi<br /> lín cßn con nÝt kh«ng l«i ®−îc v× n−íc ngang bông, cã khi ngang ngùc, mµ d¹ th× nÆng<br /> l¾m". Phô n÷ ®¶m nhiÖm c¶ nh÷ng kh©u trong chu tr×nh khai th¸c thuû s¶n mµ nam giíi<br /> kh«ng hoÆc kh«ng ®ñ kh¶ n¨ng lµm nh− röa s¹ch thuû s¶n, s¬ chÕ (vÝ dô, ph¬i tÐp, chÎ<br /> tr×a ®Ó kh¸ch mua dÔ chÕ biÕn h¬n, do ®ã t¨ng gi¸ b¸n cña s¶n phÈm) vµ trùc tiÕp b¸n<br /> thuû s¶n. ThËm chÝ cã nh÷ng lo¹i h×nh khai th¸c thuû s¶n mµ chØ phô n÷ lµm, nam giíi<br /> kh«ng lµm nh− ®i duÜ, ®i b¾t tr×a hÕn. Thªm vµo ®ã, phô n÷ cßn g¸nh toµn bé mäi viÖc<br /> nhµ, tõ ch¨m sãc con c¸i, chî bóa, nÊu n−íng, giÆt giò, ch¨n nu«i, lÊy n−íc v.v. Trong khi<br /> Êy, sau mçi lÇn ®¸nh b¾t thuû s¶n trë vÒ, nam giíi th−êng chØ lµm mét viÖc: ngñ hoÆc giái<br /> l¾m th× tr«ng con. Khi cã th× giê r¶nh, hä kÐo nhau ®i xem tivi; thËm chÝ hä ®ßi vî nÊu<br /> mét mãn ¨n g× ®ã lµm "®Üa måi ®Ó mÊy «ng nhÊm nh¸p" (lêi mét phô n÷).<br /> Do ®ã ngµy lµm viÖc cña ®a sè phô n÷ cùc kú dµi, tõ kho¶ng 4 giê s¸ng ®Õn tËn nöa<br /> ®ªm, vµ suèt trong kho¶ng thêi gian ®ã, hä kh«ng ng¬i tay, hÕt viÖc nµy sang viÖc kh¸c.<br /> NhiÒu phô n÷ ph¶i lao ®éng hÕt søc vÊt v¶, suèt ngµy ®Çm m×nh d−íi n−íc; thËm chÝ cã phô<br /> n÷ mang thai, míi sinh con 15-20 ngµy hoÆc ®ang hµnh kinh vÉn ph¶i ®i lµm. Do ®ã ®¹i ®a sè<br /> hä m¾c ®ñ mäi lo¹i bÖnh do nghÒ nghiÖp g©y ra.<br /> VÒ ®ãng gãp cho thu nhËp gia ®×nh, mét sè phô n÷ nãi khã x¸c ®Þnh phÇn cña mçi<br /> giíi v× c¶ nhµ th−êng lµm chung, nh−ng hä cho biÕt −íc l−îng cña m×nh. Cã 3 nhãm phô<br /> n÷: mét sè cho biÕt hä thu nhËp Ýt h¬n chång, sè kh¸c thu nhËp ngang b»ng, vµ sè kh¸c<br /> n÷a thu nhËp cao h¬n chång. Dï vËy, nh×n chung, ë mét sè lo¹i h×nh khai th¸c thuû s¶n<br /> vµ mét sè kh©u cña chu tr×nh khai th¸c, phô n÷ ®ãng mét vai trß kh«ng thÓ thay thÕ,<br /> ch¼ng h¹n b¸n thñy s¶n. Phô n÷ thèng trÞ sè ng−êi b¸n trªn thÞ tr−êng thuû s¶n; tÊt c¶<br /> nh÷ng g× nam giíi lµm chØ lµ g¸nh c¸ ra chî, xem vî m×nh b¸n, thØnh tho¶ng nãi thªm<br /> vµo vµi c©u. Theo lêi mét phô n÷, lý do lµ "®µn «ng b¸n rÎ l¾m", do vËy thu ®−îc Ýt tiÒn tõ<br /> cïng mét sè l−îng thuû s¶n h¬n phô n÷. ThËm chÝ khi ng−êi phô n÷ èm, gia ®×nh kh«ng<br /> ai b¸n thuû s¶n, th× phô n÷ ph¶i thuª hµng xãm b¸n, råi tr¶ c«ng (kho¶ng 5.000 ®ång)<br /> cho hä. NghÜa lµ nÕu phô n÷ kh«ng thùc hiÖn ®−îc vai trß ng−êi b¸n cña m×nh, gia ®×nh<br /> hä chÞu thiÖt vÒ mÆt tµi chÝnh; vai trß ng−êi b¸n cña phô n÷ lµ kh«ng thÓ thay thÕ.<br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />  Mai Huy BÝch & Lª ThÞ Kim Lan 49<br /> <br /> 2. MÆc dï ®ãng gãp rÊt quan träng vµo kinh tÕ hé nh− vËy, song ®Þa vÞ gia ®×nh cña phô<br /> n÷ l¹i rÊt thÊp. §Þa vÞ ë ®©y ®−îc ®o b»ng uy tÝn, møc ®é ¶nh h−ëng trong gia ®×nh vµ quyÒn tù do<br /> ra quyÕt ®Þnh cña m×nh. Thùc tÕ lµ trõ mét sè ngo¹i lÖ, phô n÷ Ýt cã tiÕng nãi trong viÖc ra c¸c<br /> quyÕt ®Þnh quan träng. Nãi ®óng ra, mçi giíi cã ph¹m vi ¶nh h−ëng cña m×nh, nh−ng ph¹m vi<br /> cña phô n÷ giíi h¹n ë viÖc chän n¬i ®¸nh b¾t thuû s¶n khi hä lµm viÖc mét m×nh, b¸n c¸, chi tiªu<br /> hµng ngµy, cßn ph¹m vi ¶nh h−ëng cña nam giíi th× réng vµ bao trïm. MÆc dï phô n÷ gi÷ thu<br /> nhËp b»ng tiÒn cña c¶ gia ®×nh, nÕu mét gia ®×nh quyÕt ®Þnh ®Çu t− lín hoÆc mua b¸n thø ®¾t<br /> tiÒn, hä ph¶i ®−îc ý kiÕn vµ sù ®ång ý cña nam giíi. Mét phô n÷ nãi: "Trong nhµ tõ lµm ¨n cho<br /> ®Õn con c¸i, hÇu hÕt lµ chång tui quyÕt ®Þnh, cã bµn s¬ qua víi vî, nh−ng c¸i chÝnh lµ ®µn «ng, v×<br /> chång tui lµm nhiÒu tiÒn h¬n tui vµ «ng Êy lµ ®µn «ng".<br /> Phô n÷ thËm chÝ kh«ng cã quyÒn quyÕt ®Þnh nh÷ng viÖc liªn quan ®Õn c¬ thÓ hä nh−<br /> sö dông c¸c ph−¬ng tiÖn tr¸nh thai (nghÜa lµ kh«ng ®−îc lµm chñ c¬ thÓ m×nh) vµ sè con, dï<br /> nhiÒu ng−êi thÊy râ t¸c h¹i cña viÖc ®«ng con, nªn muèn h¹n chÕ møc sinh. ChÝnh c¸c «ng<br /> chång lµ ng−êi quyÕt ®Þnh vÒ nh÷ng vÊn ®Ò nµy, vµ hä th−êng quyÕt ®Þnh tr¸i ng−îc víi ý<br /> muèn cña vî. Nh− mét phô n÷ nãi, "nhµ tui ®«ng con, phÇn lín kh«ng häc ®Õn n¬i ®Õn chèn.<br /> Tui thÊy ®Î nhiÒu nu«i cùc, mµ cã bÇu ®i mÇn nghÒ còng cùc, nh−ng «ng chång kh«ng chÞu.<br /> ¤ng nãi ph¶i ®«ng con trai th× míi kiÕm ®−îc nhiÒu tiÒn". §©y lµ bøc tranh chung. §ã lµ lý do<br /> v× sao c¸c gia ®×nh th−êng ®«ng con, cã nhµ thËm chÝ ®Î 12 con.<br /> §¸ng chó ý lµ nãi chung nam giíi quyÕt ®Þnh, phô n÷ nghe theo, nh−ng mét phô n÷<br /> cho biÕt, "cã c¸i bªn phô n÷ n«ng-ng− bÇy tui cã b×nh ®¼ng h¬n, vî chång cã trao ®æi qua l¹i".<br /> Nãi c¸ch kh¸c, nh÷ng phô n÷ võa lµm n«ng võa lµm ng− ®−îc chång tham kh¶o ý kiÕn nhiÒu<br /> h¬n, cã nhiÒu tiÕng nãi trong gia ®×nh h¬n, vµ ®Þa vÞ cña hä cao h¬n phô n÷ thuÇn ng−. NÕu<br /> ®óng nh− vËy, th× ®©y lµ mét b»ng chøng x¸c nhËn quan s¸t cña Carsten (1989:124) khi so<br /> s¸nh n«ng nghiÖp vµ ng− nghiÖp r»ng viÖc trång lóa gÇn nh− tr¸i ng−îc víi ®¸nh c¸.<br /> Lý gi¶i ®Þa vÞ thÊp cña m×nh, phô n÷ ng− d©n nªu ra hai nguyªn nh©n. Thø nhÊt lµ<br /> vÒ søc m¹nh thÓ chÊt ®Ó ®èi phã víi thiªn tai, th× phô n÷ kÐm nam giíi, nh− mét phô n÷<br /> thuÇn ng− gi¶i thÝch: "C¸i ®ã còng do c¸i nghÒ c¶, bªn bän em cã muèn còng kh«ng quyÕt<br /> ®−îc. Lµm nghÒ ph¶i sèng víi n−íc víi gÝo, ®µn «ng hä quay qua trë vÒ, ®µn bµ chØ biÕt «m<br /> con". Thø hai, phô n÷ kh«ng am hiÓu kü thuËt m¸y mãc, nªn ph¶i phô thuéc vµo nam giíi<br /> trong viÖc mua vµ sö dông ghe thuyÒn m¸y. C¸ch lý gi¶i nµy xem ra phï hîp víi quan ®iÓm<br /> cña nhiÒu nhµ nghiªn cøu r»ng nh÷ng chuÈn mùc vµ gi¸ trÞ cña ng− d©n xuÊt ph¸t tõ yªu<br /> cÇu nghÒ nghiÖp vµ c¸ch thøc hä ph¶i thÝch nghi víi nh÷ng vÊn ®Ò kiÕm sèng trªn s«ng n−íc,<br /> biÓn c¶ (Barfield, 1997:191-192).<br /> Tuy nhiªn tr−êng hîp nh÷ng cÆp vî chång võa lµm n«ng võa lµm ng− l¹i kh«ng x¸c<br /> nhËn r»ng yÕu tè nghÒ nghiÖp ®ãng vai trß quyÕt ®Þnh trong viÖc quan hÖ vî chång t−¬ng ®èi<br /> b×nh ®¼ng hay ®éc ®o¸n, v× hä còng ph¶i ®−¬ng ®Çu víi nh÷ng vÊn ®Ò s«ng n−íc, ghe thuyÒn<br /> m¸y nh− c¸c cÆp thuÇn ng−. Nh−ng hä kh«ng theo quan hÖ ®éc ®o¸n, mµ chÊp nhËn Ýt nhiÒu<br /> sù b×nh ®¼ng t−¬ng ®èi th−êng thÊy ë nh÷ng gia ®×nh trång lóa n−íc (Pham Van Bich,<br /> 1999:34). Nãi c¸ch kh¸c, yÕu tè nghÒ nghiÖp kh«ng ®ñ gi¶i thÝch sù bÊt b×nh ®¼ng giíi trong<br /> gia ®×nh ng− d©n.<br /> C¸ch tiÕp cËn v¨n hãa vµ x· héi hãa kh«ng gióp ta nhiÒu trong viÖc t×m hiÓu ban ®Çu<br /> nh÷ng chuÈn mùc vÒ quan hÖ giíi cña ng− d©n Trung Lµng ra ®êi nh− thÕ nµo, v× sao phô n÷<br /> chÞu ®Þa vÞ thÊp nh− vËy. Tuy nhiªn nã soi s¸ng c¸ch c¸c chuÈn mùc ®ã ®−îc chÊp nhËn vµ<br /> duy tr× ra sao: nhiÒu phô n÷ cho r»ng hä yÕu h¬n vÒ thÓ lùc, kiÕm Ýt tiÒn h¬n, vµ kÐm hiÓu<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 50 §Þa vÞ phô n÷ ng− d©n ë mét sè lµng ®¸nh c¸ miÒn Trung<br /> <br /> biÕt h¬n nam giíi; kÓ c¶ nh÷ng phô n÷ ®ãng gãp nhiÒu h¬n chång vµo thu nhËp gia ®×nh còng<br /> nãi r»ng vÒ nh÷ng khi¸ c¹nh kh¸c, hä kÐm nam giíi. Do ®ã, theo hä, viÖc phôc tïng nam giíi<br /> lµ ®−¬ng nhiªn. Mét phô n÷ ®óc kÕt: "§µn bµ khi m« còng ph¶i nh−êng nhÞn ®µn «ng, cã biÕt<br /> nhÞn th× cöa nhµ míi yªn. Kh«ng cã khi m« tui kh«ng nhÊt trÝ víi «ng". Nh− vËy, nhËp t©m<br /> chuÈn mùc nµy, hä chÊp nhËn ®Þa vÞ thÊp kÐm cña m×nh.<br /> Cã thÓ nãi nh©n tè kinh tÕ kh«ng quyÕt ®Þnh ®Þa vÞ phô n÷; ®Þa vÞ phô n÷ ®· bÞ t¸ch<br /> khái ®ãng gãp kinh tÕ cña hä cho gia ®×nh. Tr−êng hîp ®a sè phô n÷ ng− d©n Trung Lµng<br /> kh«ng x¸c nhËn lý thuyÕt nguån lùc (resource theory) cña c¸c t¸c gi¶ n÷ quyÒn nh− Blumberg<br /> (1991), theo ®ã mét phô n÷ cµng t¹o ra nhiÒu vµ cã nhiÒu quyÒn kiÓm so¸t thu nhËp, chÞ cµng<br /> cã tiÕng nãi trong gia ®×nh.<br /> 3. Nh−ng b»ng c¸ch nµo nam giíi t¸ch rêi cèng hiÕn kinh tÕ cña phô n÷ víi ®Þa vÞ cña<br /> hä? D÷ liÖu cña chóng t«i gîi ý r»ng khi kh«ng cã chuÈn mùc nµo ph©n chia ho¹t ®éng khai<br /> th¸c thuû s¶n ®Ó buéc phô n÷ ph¶i ë trªn bê vµ nam giíi ®i ®¸nh c¸ (nh− ®iÒu cÊm kþ ë céng<br /> ®ång ®¸nh c¸ biÓn), nghÜa lµ khi phô n÷ cã thÓ ®¸nh b¾t thuû s¶n nh− nam giíi, th× sù san sÎ<br /> kh«ng ®−îc hoµn toµn chÊp nhËn, mµ nguyªn t¾c ph©n chia lÜnh vùc, t¸ch rêi c¸c ho¹t ®éng<br /> vÉn ¸p dông.<br /> §iÒu ®ã thÓ hiÖn ë chç tuy trªn nguyªn t¾c phô n÷ cã thÓ lµm c¸c lo¹i h×nh khai th¸c<br /> thñy s¶n, thùc tÕ sù lùa chän cña hä kh«ng nhiÒu. ViÖc khai th¸c thñy s¶n vÉn chia thµnh 2<br /> lo¹i mµ tiÕng ®Þa ph−¬ng gäi lµ ®¹i nghÖ vµ tiÓu nghÖ. Theo sù ph©n biÖt cña chÝnh phô n÷<br /> Trung Lµng, "ng−êi ®¹i nghÖ cã khoanh vïng sö dông mÆt n−íc, mµ th−êng cã ®Êt lµm nhµ,<br /> cßn tiÓu nghÖ th× cã mét sè ë ®ß, mµ ph¶i lµm nghÒ di ®éng". §¸ng nãi lµ ho¹t ®éng khai th¸c<br /> thñy s¶n cña phô n÷ phô thuéc rÊt nhiÒu vµo t×nh tr¹ng h«n nh©n cña hä, tøc lµ vµo viÖc cã<br /> nam giíi trong gia ®×nh hä hay kh«ng. Thø nhÊt, phô n÷ cã chång th−êng lµm viÖc víi chång<br /> con, cßn phô n÷ gãa hoÆc ®éc th©n th× lµm viÖc mét m×nh. Thø hai, vÒ ng− cô, phô n÷ cã<br /> chång th−êng së h÷u thuyÒn m¸y; c¸c phô n÷ kh¸c chØ cã thuyÒn kh«ng. Theo «ng tr−ëng<br /> th«n, ®ã lµ "v× hä kh«ng ®ñ tiÒn mua, còng cã thÓ do mét m×nh hä kh«ng quay næi m¸y".<br /> Nh÷ng phô n÷ lµm lo¹i khai th¸c ®¹i nghÖ th−êng lµ ng−êi cã chång. Hä cã ng− cô tèt vµ hiÖn<br /> ®¹i h¬n, lao ®éng Ýt vÊt v¶ h¬n, n¨ng suÊt cao h¬n vµ thu nhËp nhiÒu h¬n. Nh÷ng phô n÷ lµm<br /> tiÓu nghÖ th−êng lµ gãa chång hoÆc ®éc th©n. Hä chØ cã ng− cô hä th« s¬, lµm viÖc nÆng nhäc<br /> h¬n, hay ph¶i ngôp lÆn d−íi n−íc ë mäi thêi tiÕt vµ di chuyÓn hÕt n¬i nµy ®Õn n¬i kh¸c khi<br /> lµm viÖc, n¨ng suÊt thÊp h¬n vµ thu nhËp Ýt h¬n. Ng−êi ta x¸c lËp t−¬ng quan gi÷a t×nh tr¹ng<br /> h«n nh©n vµ lo¹i h×nh khai th¸c thuû s¶n mµ mét phô n÷ tiÕn hµnh, vµ cho r»ng chÝnh nam<br /> giíi t¹o ra sù kh¸c biÖt Êy.<br /> Ngay khi c¶ gia ®×nh ph¶i lµm lo¹i khai th¸c tiÓu nghÖ, nam giíi vÉn chia nhá lo¹i<br /> nµy thµnh nh÷ng viÖc mang l¹i nhiÒu thuû s¶n h¬n - vµ do vËy kiÕm tiÒn lín -, vµ nh÷ng viÖc<br /> kiÕm thu nhËp nhá nhÆt h¬n (®i dòi vµ b¾t tr×a hÕn). Hä chØ lµm nh÷ng viÖc kiÕm tiÒn lín, coi<br /> ®ã lµ nguån thu nhËp chÝnh cña c¶ gia ®×nh. Song song víi qu¸ tr×nh chia t¸ch vµ ®¸nh gÝa<br /> cao mét lo¹i viÖc mµ hä lµm, hä kh«ng lµm nh÷ng viÖc kiÕm tiÒn nhá nhÆt, ®Ó mÆc chóng cho<br /> phô n÷ lµm, h¬n thÕ n÷a, coi th−êng chóng, g¸n cho chóng c¸i nh·n "viÖc cña ®µn bµ". Nãi<br /> c¸ch kh¸c, theo nam giíi, chØ tiÒn lín míi ®¸ng tÝnh vµ ®¸ng kÓ; hä kh«ng thõa nhËn ph−¬ng<br /> ch©m "tÝch tiÓu thµnh ®¹i", "n¨ng nhÆt chÆt bÞ".<br /> Còng theo nguyªn t¾c ph©n chia c¸c lÜnh vùc ho¹t ®éng, råi g¾n mçi ho¹t ®éng víi<br /> mét giíi, vµ kh«ng ®èi xö ho¹t ®éng cña mçi giíi nh− nhau, mµ coi träng mét lo¹i ho¹t ®éng<br /> h¬n (qua ®ã ®Ò cao mét giíi h¬n), c¸c gia ®×nh ng− d©n thi hµnh mét sù ph©n c«ng vµ chuyªn<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />  Mai Huy BÝch & Lª ThÞ Kim Lan 51<br /> <br /> m«n hãa viÖc mua b¸n lý thó nh− sau. Phô n÷ chuyªn b¸n c¸, nh− ta ®· thÊy, vµ nam giíi<br /> chuyªn mua c¸c ng− cô lín nh− thuyÒn ghe, d¹ v.v. vèn ®ßi hái nhiÒu tiÒn. Nguyªn nh©n cña<br /> viÖc phô n÷ b¸n c¸ ®· nªu ë phÇn trªn; cßn nguyªn nh©n cña viÖc nam giíi chuyªn mua ng−<br /> cô lín, theo lý gi¶i cña mét phô n÷, lµ nh− sau: "§µn «ng hä mua th¹o h¬n, ®µn bµ chØ nãi røa<br /> th«i, khi ®i mua kh«ng rµnh l¾m, vÒ dïng mau h−, ch−a nãi lµ bÞ hä lõa cho, ®¸ng c¸i d¹ 50<br /> ngµn th× hä b¸n 70 ngµn".<br /> §iÒu nµy kh¸c víi bøc tranh chung vÒ thÞ tr−êng n«ng th«n ViÖt Nam mµ ta quen<br /> thÊy, n¬i phô n÷ thèng trÞ c¶ sè ng−êi mua lÉn ng−êi b¸n, cßn nam giíi th−êng bÞ coi lµ khi<br /> b¸n th× b¸n rÎ h¬n gi¸ thùc cña mãn hµng, vµ khi mua kh«ng biÕt mÆc c¶. Nãi th¸ch rÊt phæ<br /> biÕn, vµ víi t− c¸ch ng−êi b¸n c¸, phô n÷ hiÓu rÊt râ tÇm quan träng cña viÖc nãi th¸ch khi<br /> b¸n (vµ mÆc c¶ khi mua), nh− mét n÷ ng− d©n nãi: "Em th−êng b¸n sØ cho nhanh, cø 15 ®Õn<br /> 20 ngµn th× h« 30 ngµn, ai tr¶ ®¾t th× b¸n". NÕu l−u ý ®iÒu ®ã, thËt ng¹c nhiªn khi thÊy phô<br /> n÷ kh«ng d¸m ®i mua ng− cô lín.<br /> Ng−êi ta cã thÓ lý gi¶i viÖc nµy b»ng mét sè nguyªn t¾c cña c¸i gäi lµ nÒn kinh tÕ tèi<br /> thiÓu (subsistence economy): trong hoµn c¶nh v« ®Þnh cña nÒn kinh tÕ chØ ë møc ®ñ tån t¹i,<br /> ng−êi d©n kh«ng ph¶i lµ ng−êi duy lý, kh«ng muèn tèi ®a hãa lîi nhuËn b»ng c¸ch thö ®¸nh<br /> liÒu ®Ó lµm c¸i míi. Ng−êi ta nhÊn m¹nh viÖc gi¶m nguy c¬ ®Õn tèi thiÓu, chø kh«ng ph¶i<br /> t¨ng tèi ®a lîi nhuËn. C¸i hä thùc sù lµm lµ gi¶m ®Õn tèi thiÓu nguy c¬ thua thiÖt, thÊt b¸t<br /> (Scott, 1976:17-18). Theo suy luËn nh− vËy, b»ng c¸ch tr¸nh mua ng− cô quan träng, phô n÷<br /> gi¶m cµng nhiÒu cµng tèt nguy c¬ mua hí, thua thiÖt cho gia ®×nh hä. Do ®ã hä dµnh mäi viÖc<br /> mua ng− cô chñ yÕu cho chång. Tuy nhiªn, viÖc nãi th¸ch cña chÞ b¸n c¸ trªn ®©y - ng−êi cho<br /> r»ng nam giíi th−êng b¸n c¸ qu¸ rÎ m¹t - chøng minh r»ng: b»ng c¸ch nãi th¸ch khi b¸n c¸,<br /> chÞ ®· cè g¾ng tèi ®a hãa lîi nhuËn cho gia ®×nh. Tãm l¹i, phô n÷ ng− d©n ë Trung Lµng<br /> kh«ng chØ gi¶m tèi thiÓu nguy c¬ thua thiÖt, mµ cßn tèi ®a hãa lîi nhuËn.<br /> Nãi c¸ch kh¸c, viÖc ph©n c«ng mua b¸n gi÷a nam vµ n÷ lµ mét chiÕn l−îc nh»m lµm cho<br /> ho¹t ®éng cña mçi giíi bæ sung cho nhau, vµ cÇn ®−îc ®¸nh gi¸ ngang nhau, nÕu kh«ng nãi lµ coi<br /> träng viÖc b¸n c¸ h¬n, v× nã th−êng xuyªn mang l¹i lîi nhuËn cho gia ®×nh. Nh−ng bÊt kÓ ®iÒu ®ã,<br /> ho¹t ®éng mua ng− cô cña nam giíi, tr¸nh nguy c¬ thua thiÖt ®−îc tÝnh vµ ghi nhËn nhiÒu h¬n,<br /> cßn viÖc phô n÷ thùc thi xuÊt s¾c vai trß b¸n thuû s¶n cña m×nh l¹i bÞ coi lµ ®−¬ng nhiªn.<br /> Còng theo nguyªn t¾c ph©n chia nh− trªn, ng− d©n Trung Lµng coi ®i häp th«n (n¬i<br /> bµn b¹c c¸c viÖc quan träng ®èi víi c¸c gia ®×nh) lµ viÖc cña nam giíi, phô n÷ cÇn tr¸nh xa,<br /> trõ phô n÷ gãa vµ ®éc th©n; n¬i tô tËp duy nhÊt cña phô n÷ lµ c¸c cuéc häp Héi phô n÷. Quy<br /> −íc kh«ng thµnh v¨n nµy m¹nh ®Õn nçi cã phô n÷ nhê chång thay m×nh ®i dù nh÷ng cuéc<br /> häp mµ nhãm nghiªn cøu tæ chøc riªng cho phô n÷. Mét sè phô n÷ lý gi¶i r»ng hä qóa bËn<br /> viÖc nhµ nªn kh«ng cßn th× giê ®i häp th«n; sè kh¸c cho biÕt kÓ c¶ khi r¶nh hä còng kh«ng ®i<br /> häp th«n víi lý do ®· cã chång ®i häp råi. §−îc hái v× sao kh«ng dù häp th«n, mét phô n÷ ®¸p:<br /> "M×nh ®µn bµ ®i häp lµm chi!". NghÜa lµ chÞ cho r»ng ®−¬ng nhiªn phô n÷ kh«ng nªn häp; sÏ<br /> lµ nghÞch lý nÕu phô n÷ ®i häp th«n. Mét phô n÷ kh¸c tiÕt lé râ h¬n: "Hä nãi ®µn bµ lo chuyÖn<br /> bÕp nóc, con c¸i chí ®i häp mÇn chi. §Ó ®µn «ng hä ®i hä ¨n nãi víi lµng". Nãi kh¸c ®i, phô n÷<br /> ®−îc d¹y r»ng hä nªn lo viÖc nhµ, vµ tr¸nh xa viÖc lµng, viÖc x· héi.<br /> Kh«ng nh÷ng thÕ, phô n÷ cßn gi÷ im lÆng trong c¸c cuéc häp mµ hä dù, vµ chØ nghe<br /> nh÷ng g× ng−êi kh¸c nãi chø kh«ng lªn tiÕng. Khi ®−îc hái: "§i häp chÞ cã ph¸t biÓu g×<br /> kh«ng?", mét phô n÷ tr¶ lêi: "Kh«ng, hä nãi g× m×nh nghe nÊy". §©y lµ th¸i ®é thô ®éng<br /> chung cña hÇu hÕt phô n÷ ®−îc hái, kÓ c¶ khi hä kh«ng ®ång ý víi nh÷ng g× ng−êi kh¸c nãi.<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 52 §Þa vÞ phô n÷ ng− d©n ë mét sè lµng ®¸nh c¸ miÒn Trung<br /> <br /> Cã nhiÒu lý do cho sù im lÆng nµy. Thø nhÊt, ng−êi ta mong ®îi r»ng nÕu ®i häp, phô n÷ chØ<br /> nªn gi÷ im lÆng, vµ nÕu mong ®îi nµy bÞ vi ph¹m, d©n lµng cã c¸ch tr¶ lêi. NÕu mét phô n÷ ®i<br /> häp mµ d¸m më miÖng nãi lªn ®iÒu g×, d©n lµng ®¸p: "Mô ní biÕt chi mµ nãi!". Nh− vËy, ng−êi<br /> phô n÷ nµo lªn tiÕng ®Òu bÞ g¸n nh·n lµ kh«ng hiÓu biÕt, dèt n¸t. Do vËy, nhiÒu phô n÷ cã<br /> mÆc c¶m r»ng m×nh lµ phô n÷, "biÕt chi mµ nãi". Thø hai, ng−êi ta tin r»ng dï phô n÷ cã lªn<br /> tiÕng, ch¼ng ai nghe, "nãi còng ch¼ng ®Õn tai ai". Mét phô n÷ phµn nµn r»ng do sèng trªn<br /> thuyÒn, bµ vµ gia ®×nh cã nhiÒu ®Ò nghÞ nh−ng kh«ng ®−îc chÝnh quyÒn ®Þa ph−¬ng chó ý.<br /> Khi ®−îc hái t¹i sao bµ kh«ng ®i häp ®Ó cã ý kiÕn trùc tiÕp víi th«n, bµ tr¶ lêi: "Dµo, ®õng nãi,<br /> ë ®©y ®µn «ng ®i häp cßn ch−a ¨n thua n÷a lµ ®µn bµ". C©u tr¶ lêi cho thÊy phô n÷ coi lµ<br /> ®−¬ng nhiªn r»ng tiÕng nãi cña nam giíi cã träng l−îng h¬n tiÕng nãi phô n÷. Mét phô n÷<br /> kh¸c thËm chÝ cßn so s¸nh l−îng hãa søc nÆng tiÕng nãi cña hai giíi: "Mét tiÕng nãi cña ®µn<br /> «ng b»ng m−êi tiÕng cña ®µn bµ". §iÒu ®ã cã nghÜa r»ng phô n÷ thõa nhËn m×nh chØ lµ c«ng<br /> d©n h¹ng hai, hay m−în lêi Simone de Beauvoir, hä lµ "giíi thø hai".<br /> Nh− vËy, cã sù ph©n chia râ rµng nam giíi lµm g× vµ n÷ giíi lµm g×, kh«ng thÓ vµ<br /> kh«ng nªn trao ®æi. Trong sù l−ìng ph©n nµy, kh«ng cã sù ngang gi¸ vµ b×nh ®¼ng, mµ nh÷ng<br /> g× nam giíi lµm ®−îc ®¸nh gi¸ cao h¬n, cßn ®iÒu phô n÷ lµm bÞ ®¸nh gi¸ thÊp h¬n, vµ ®Þa vÞ<br /> phô n÷ bÞ h¹ thÊp. Nh−ng ®iÓm mÊu chèt ®Ó thùc hiÖn ®iÒu ®ã l¹i lµ sù mét chung nhau duy<br /> nhÊt: bÊt kÓ ai lµm g×, ®ãng gãp bao nhiªu, thu nhËp cña c¶ gia ®×nh ®−îc gép chung. §−îc<br /> hái ai lµ ng−êi mang l¹i thu nhËp chÝnh cho gia ®×nh, mét phô n÷ nãi: "Khã mµ biÕt ®−îc, v×<br /> mÇn chõng m« th× chung c¶ ®ã, kh«ng biÕt ai nhiÒu h¬n ai. T«i e c¶ hai vî chång thu nhËp<br /> nh− nhau". PhÇn lín phô n÷ ®Òu x¸c nhËn ®iÒu nµy. C¶ nh÷ng ng−êi nãi chång hä kiÕm tiÒn<br /> nhiÒu h¬n còng cho r»ng: ®ãng gãp cña riªng hä "mÇn r¨ng mµ tÝnh chõ hÌ". Do kh«ng t¸ch<br /> b¹ch nh− vËy, ®ãng gãp cña phô n÷ trë nªn khã thÊy, vµ dÔ bÞ coi lµ kÐm h¬n nam giíi. Nh−<br /> c¸c nhµ nghiªn cøu n÷ quyÒn ®· v¹ch râ, viÖc thu nhËp ®−îc ®Ó riªng hay gãp thµnh vèn<br /> chung sÏ t¹o nªn kh¸c biÖt quan träng: nÕu thu nhËp ®−îc gãp thµnh vèn chung, phô n÷ cã<br /> thÓ mÊt quyÒn kiÓm so¸t sè thu nhËp hay s¶n phÈm hä lµm ra (Blumberg, 1991).<br /> TÊt c¶ nh÷ng g× tr×nh bµy trªn ®©y vÒ ng− d©n ®¸nh c¸ vïng ®Çm ph¸ xem ra khíp<br /> víi c¸ch tiÕp cËn v¨n hãa vµ lý thuyÕt x· héi hãa: céng ®ång ng− d©n cã nÒn tiÓu v¨n hãa cña<br /> riªng hä, trong ®ã ph©n chia r¹ch rßi lÜnh vùc ho¹t ®éng cña mçi giíi, nh−ng thu nhËp l¹i<br /> tÝnh chung, råi coi träng ho¹t ®éng cña mét giíi h¬n. Sù bÊt b×nh ®¼ng giíi ®−îc coi lµ b×nh<br /> th−êng, ®−¬ng nhiªn, lµ chuÈn mùc, vµ phô n÷ bao thÕ hÖ ®−îc d¹y nhËp t©m chuÈn mùc<br /> nµy, nªn hä chÊp nhËn nguyªn tr¹ng.<br /> 4. Tuy nhiªn, bªn c¹nh nh÷ng chuÈn mùc ®−îc phô n÷ ghi nhí vµ thùc thi, ta kh«ng<br /> thÓ bá qua c¸c yÕu tè trong tæ chøc vµ c¬ cÊu x· héi ®Þa ph−¬ng mµ c¸ch tiÕp cËn v¨n hãa<br /> kh«ng tÝnh tíi, vµ chÝnh nh÷ng yÕu tè nµy ®· t¸c ®éng rÊt nhiÒu ®Õn ®Þa vÞ phô n÷.<br /> Thø nhÊt, trong khi nhiÒu nam giíi biÕt ®äc biÕt viÕt, Ýt nhiÒu ®−îc häc hµnh, th× ®a<br /> sè (104 trong sè 194 ng−êi) phô n÷ Trung Lµng hoµn toµn mï ch÷, nh÷ng ng−êi cßn l¹i häc<br /> rÊt Ýt. Quan ®iÓm phæ biÕn ë ®©y, nh− mét phô n÷ nãi, lµ "con g¸i kh«ng cÇn ph¶i häc nhiÒu,<br /> khi lín lªn còng lµm nghÒ víi lÊy chång th«i". Thªm n÷a, nhiÒu phô n÷ sèng trªn thuyÒn tõ<br /> khi cßn nhá, cuéc sèng nay ®©y mai ®ã khiÕn hä kh«ng thÓ ®Õn tr−êng. Sù thuû c− biÕn hä<br /> thµnh ng−êi kh«ng nh÷ng kh«ng cã ruéng ®Êt mµ cßn kh«ng n¬i b¸m rÔ. Do ®ã, ngoµi nh÷ng<br /> tiÕp xóc víi ng−êi th©n, nhiÒu phô n÷ thuû c− chØ häa ho»n míi tiÕp xóc víi d©n lµng sèng<br /> trªn bê. NhiÒu ng−êi ch−a bao giê rêi lµng ®i bÊt cø ®©u. Hä cµng Ýt tiÕp xóc víi c¸c nhµ chøc<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />  Mai Huy BÝch & Lª ThÞ Kim Lan 53<br /> <br /> tr¸ch, Ýt xuÊt hiÖn vµ ph¸t biÓu tr−íc ®¸m ®«ng. Do ®ã hä thÑn thïng vµ xÊu hæ, ng¹i ph¸t<br /> biÓu ý kiÕn tr−íc ®¸m ®«ng.<br /> V× mï ch÷, nhiÒu phô n÷ kh«ng am hiÓu nhiÒu ®iÒu. Hä ph¶i phô thuéc vµo nam giíi<br /> ®Ó ý kiÕn cña hä cã ng−êi ph¸t ng«n, ®Ó ng− cô lín vµ c¸c ph−¬ng tiÖn kü thuËt cã thÓ ®−îc<br /> mua vµ sö dông. Trªn ®©y chóng ta ®· thö mét c¸ch lý gi¶i v× sao phô n÷ giao phã chuyÖn<br /> mua ng− cô lín cho chång b»ng c¸ch viÖn dÉn ý muèn gi¶m nguy c¬ thua thiÖt; nh−ng<br /> nguyªn nh©n s©u xa lµ phô n÷ kh«ng th¹o m¸y mãc. Nh− lêi mét phô n÷, "®µn bµ lµm r¨ng<br /> biÕt m¸y m« tèt, gi¸ mÊy mµ mua". Nãi c¸ch kh¸c, ngay dï hä rÊt giái mÆc c¶, phô n÷ kh«ng<br /> thÓ biÕt ch¾c r»ng ng− cô mµ hä mua víi gi¸ ph¶i ch¨ng lµ cã chÊt l−îng tèt, hay l¹i r¬i vµo<br /> c¶nh "tiÒn nµo cña Êy", "cña rÎ lµ cña «i".<br /> Thø hai, c¸ch thøc tæ chøc cho vay cña c¸c ng©n hµng ®Æt phô n÷ vµo thÕ bÊt lîi. Do<br /> nghÌo, rÊt nhiÒu gia ®×nh ng− d©n cÇn vay vèn ®Çu t− s¶n xuÊt, nh−ng Ýt khi hä vay ®−îc tõ<br /> c¸c nguån kh«ng chÝnh thøc nh− hä hµng, hµng xãm, b¹n bÌ v.v. v× nh÷ng nguån nµy rÊt h¹n<br /> hÑp. Vay tõ c¸c nguån chÝnh thøc th× võa khã võa phøc t¹p. Mét phô n÷ thuû c− nãi bµ kh«ng<br /> sao vay ®−îc tiÒn tõ quü cña Héi phô n÷ v× hä sî bµ kh«ng ®ñ kh¶ n¨ng tr¶ nî, vµ bµ chi Héi<br /> tr−ëng x¸c nhËn ®iÒu ®ã. Vay cña Ng©n hµng xãa ®ãi gi¶m nghÌo th× kh«ng tiÖn lîi. Ng©n<br /> hµng ë xa mµ nhiÒu phô n÷ thËm chÝ kh«ng biÕt ®i xe ®¹p, chØ cã thÓ cuèc bé, thªm n÷a thñ<br /> tôc r−êm rµ: ph¶i lµm ®¬n vµ ký vµo c¸c thø giÊy tê kh¸c nhau. Víi nh÷ng phô n÷ mï ch÷,<br /> nÕu kh«ng ai gióp ®ì, c¸c viÖc trªn lµ bÊt kh¶ thi. V× vËy, hä ph¶i phã th¸c mäi viÖc giao dÞch<br /> víi ng©n hµng cho chång, nh÷ng ng−êi võa biÕt ch÷ võa biÕt ®i xe ®¹p, vµ hä kh«ng cã c¸ch<br /> nµo trùc tiÕp tiÕp cËn c¸c nguån lùc tµi chÝnh ®Ó c¶i thiÖn cuéc sèng, n©ng cao ®Þa vÞ.<br /> Thø ba, c¸ch x¸c ®Þnh chñ hé cña c¸c nhµ chøc tr¸ch ®Þa ph−¬ng cã lîi cho nam giíi.<br /> Trõ phô n÷ gãa vµ ®éc th©n, trong tÊt c¶ mäi tr−êng hîp, nam giíi ®−îc ®¨ng ký lµ chñ hé.<br /> Do ®ã, nam giíi cã nhiÒu kh¶ n¨ng tiÕp cËn c¸c nguån lùc tù nhiªn (ruéng ®Êt, mÆt n−íc v.v.):<br /> hä kh«ng chØ lµ ng−êi ®øng tªn së h÷u, mµ cßn lµ ng−êi ®−îc c¸c nhµ chøc tr¸ch ®Þa ph−¬ng<br /> gäi ®i dù c¸c cuéc ®Êu thÇu sö dông ®Êt, n−íc. ViÖc ®ã thùc tÕ cã nghÜa lµ buéc ng−êi phô n÷<br /> lÖ thuéc chÆt chÏ vµo chång trong mäi giao dÞch liªn quan ®Õn ®Êt vµ n−íc, còng nh− trong<br /> viÖc mua b¸n, chuyÓn nh−îng. Mét phô n÷ cho biÕt, "khi ng−êi chång kh«ng ®ång ý, ng−êi vî<br /> ®µnh ph¶i chÞu, cã nãi còng b»ng thõa".<br /> Tãm l¹i, cã hµng lo¹t nh÷ng rµng buéc xuÊt ph¸t tõ nguyªn t¾c nßng cèt trong c¬ cÊu<br /> x· héi ®Þa ph−¬ng vµ nhµo nÆn thùc tiÔn x· héi. Chóng lµ c¸i mµ trong x· héi häc gäi lµ<br /> "nh÷ng rµng buéc vÒ cÊu tróc" (structural constraints) vµ h¹n chÕ rÊt nhiÒu sù lùa chän cña<br /> phô n÷. Nh÷ng rµng buéc nµy kh«ng dÔ thÊy nÕu ta ¸p dông c¸ch tiÕp cËn v¨n hãa khi<br /> nghiªn cøu quan hÖ giíi ë céng ®ång ng− d©n Trung Lµng.<br /> Trong nghiªn cøu cña chóng t«i cã qóa Ýt nam giíi, cµng thiÕu tiÕng nãi cña chång c¸c<br /> phô n÷ ®−îc pháng vÊn ®Ó gióp chóng ta thÊy mét bøc tranh toµn diÖn h¬n. Tuy vËy, cã thÓ<br /> tãm t¾t r»ng ®Þa vÞ phô n÷ ng− d©n bÞ quy ®Þnh bëi nhiÒu nh©n tè. Trong ®¸nh c¸ biÓn, ng−<br /> d©n cã nh÷ng kiªng kþ; sù nguy hiÓm cña viÖc ®¸nh c¸ trªn biÓn vµ ®iÒu kiªng kþ ®· ng¨n<br /> c¶n phô n÷ ®¸nh c¸ vµ gi÷ hä trªn bê. §iÒu ®ã ®· trë thµnh chuÈn mùc, vµ nhiÒu thÕ hÖ phô<br /> n÷ ®−îc d¹y ph¶i tu©n thñ chuÈn mùc nµy. Nh−ng ®iÒu kiªng kþ bÞ bá qua vµ phô n÷ ®−îc ®i<br /> biÓn ®¸nh c¸ khi cÇn thiÕt, tøc lµ khi thiÕu lao ®éng nam. ViÖc ph¸ bá chuÈn mùc ®−îc chÊp<br /> nhËn, vµ cã sù ph©n c«ng lao ®éng míi. Tuy nhiªn, khi kh«ng cÇn lao ®éng n÷ n÷a, sù ph©n<br /> c«ng lao ®éng míi kh«ng ®−îc tiÕp nèi, nã kh«ng trë thµnh mét chuÈn mùc míi. Tr¸i l¹i,<br /> chuÈn mùc cò ®−îc kh«i phôc, vµ phô n÷ bÞ ®Èy trë vÒ vai trß cò. Nh− vËy tØ lÖ nam trong lùc<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 54 §Þa vÞ phô n÷ ng− d©n ë mét sè lµng ®¸nh c¸ miÒn Trung<br /> <br /> l−îng ®¸nh c¸ lµ mét ®Æc ®iÓm vÒ cÊu tróc võa cho phÐp võa rµng buéc phô n÷. §©y lµ mét<br /> b»ng chøng thùc nghiÖm x¸c nhËn mét luËn ®iÓm lý thuyÕt næi tiÕng trong x· héi häc lµ ph¶i<br /> xÐt cÊu tróc võa nh− sù cho phÐp võa nh− sù rµng buéc (Giddens, 1984).<br /> Kh¸c víi vïng biÓn, ë vïng ®Çm ph¸ vèn t−¬ng ®èi an toµn h¬n, kh«ng cã ®iÒu kiªng<br /> kþ nµo vÒ sù t¸ch biÖt giíi trong ®¸nh c¸. B¶n th©n viÖc cã nhiÒu chuÈn mùc vµ gi¸ trÞ kh¸c<br /> nhau ë c¸c céng ®ång ®¸nh c¸ kh¸c nhau, vµ viÖc c¸c céng ®ång ng− d©n kh¸c víi x· héi bªn<br /> ngoµi ®· chøng tá mét ®iÓm yÕu n÷a cña c¸ch tiÕp cËn v¨n hãa vµ x· héi hãa khi nghiªn cøu<br /> quan hÖ giíi cña ng− d©n. Cã thÓ nãi mçi céng ®ång ng− d©n thùc thi mét nÒn tiÓu v¨n hãa<br /> riªng cña hä, nªn khã lßng kh¸i qu¸t r»ng ng− d©n nãi chung cã mét nÒn tiÓu v¨n hãa thèng<br /> nhÊt. Trong khi ®ã ë ®Þnh nghi· vÒ v¨n hãa vµ x· héi hãa mµ chóng t«i trÝch dÉn ë ®Çu bµi<br /> viÕt nµy, ng−êi ta coi lµ ®−¬ng nhiªn r»ng chØ cã mét x· héi ®Ó chóng ta x· héi hãa theo, vµ<br /> ng− d©n chØ cã mét nÒn tiÓu v¨n hãa so víi nÒn v¨n hãa chung cña toµn x· héi.<br /> Tuy nhiªn ngay dï ë n¬i kh«ng kiªng kþ, phô n÷ vÉn kh«ng thÓ chän lo¹i h×nh ®¸nh<br /> c¸ tïy ý muèn. Hä ph¶i phô thuéc vµo nam giíi v× riªng hä kh«ng ®ñ søc chèng chäi víi sãng<br /> giã vµ sö dông ng− cô c¬ khÝ. Trong khi qóa tr×nh khai th¸c thuû s¶n bÞ ph©n hãa râ rÖt theo<br /> giíi, th× cèng hiÕn kinh tÕ cña phô n÷ cho thu nhËp gia ®×nh bÞ ®¸nh ®ång vµo mét víi c¶ gia<br /> ®×nh, do ®ã bÞ xãa mê. B»ng c¸ch Êy, ®Þa vÞ phô n÷ bÞ t¸ch khái cèng hiÕn kinh tÕ cña hä vµ<br /> h¹ thÊp. Trong khi ®ã, hä ®−îc x· héi hãa ®Ó chÊp nhËn ®Þa vÞ thÊp kÐm cña m×nh.<br /> C¸ch tiÕp cËn v¨n hãa ®· lµm s¸ng tá nhiÒu ®iÒu, nh−ng nÕu xÐt quan hÖ giíi chØ d−íi<br /> gãc ®é v¨n hãa vµ x· héi hãa, ta sÏ chØ ®i t×m nh÷ng chuÈn mùc hç trî vµ tiÕp nèi nguyªn<br /> tr¹ng nµy. §iÒu ®ã ®óng, nh−ng ch−a ®ñ. B»ng chøng dÉn ra trªn ®©y cho thÊy ë c¶ hai<br /> lo¹i h×nh ®¸nh c¸, cã nh÷ng rµng buéc vÒ cÊu tróc g©y bÊt lîi cho phô n÷, vµ ta cÇn tÝnh ®Õn<br /> chóng ®Ó bæ sung cho c¸ch tiÕp cËn v¨n hãa.<br /> <br /> Tµi liÖu tham kh¶o<br /> 1. Barfield, T. (ed.). 1997. The Dictionary of Anthropology. Oxford: Blackwell Publishers, Inc.<br /> 2. Blumberg, R.L. (ed.). 1991. Gender, Family and Economy. London: SAGE Publications.<br /> 3. Carsten, J. 1989. "Cooking money: gender and the symbolic transformation of means of exchange in<br /> a Malay fishing community". In: Parry, J. & Bloch, M. (eds.). Money and the Morality of Exchange.<br /> Cambridge: Cambridge University Press.<br /> 4. Giddens, A. 1984. The Constitution of Society. Cambridge: Polity Press.<br /> 5. Lª Ngäc V¨n. 1999. "Ph©n c«ng lao ®éng theo giíi trong gia ®×nh ng− d©n ®¸nh b¾t h¶i s¶n". Khoa<br /> häc vÒ phô n÷, N.1.<br /> 6. Lª Tiªu La vµ Lª Ngäc Hïng. 1998. "VÊn ®Ò giíi trong kinh tÕ hé: t×m hiÓu ph©n c«ng lao ®éng nam<br /> n÷ trong gia ®×nh ng− d©n ven biÓn miÒn Trung". X· héi häc, N.3.<br /> 7. Marshall, G. (ed.). 1994. The Concise Oxford Dictionary of Sociology. Oxford: Oxford University Press.<br /> 8. Pham Van Bich. 1999. The Vietnamese Family in Change. The Case of the Red River Delta. Surrey:<br /> Curzon Press.<br /> 9. Scott, J. C. 1976. The Moral Economy of the Peasants. Rebellion and Subsistence in Southeast Asia.<br /> New Haven: Yale University Press.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />