Dịch và lý thuyết, thực hành: Phần 1

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:88

Thêm vào BST

Báo xấu

23
lượt xem 5
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Cuốn sách "Lý thuyết và thực hành Dịch" Phần 1 cung cấp cho người đọc những kiến thức như: một số vấn đề chung về lý luận dịch, lý luận ngôn ngữ học chung về dịch, các hình thức dịch, các giai đoạn của quá trình dịch, ý nghĩa ngôn ngữ và dịch, các phương pháp dịch;...Mời các bạn cùng tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Dịch và lý thuyết, thực hành: Phần 1

Đ I H C QU C GIA HÀ N I PGS. TS. ĐỖ THANH Lý thuyÕt vµ thùc hµnh dÞch NH XUÊT B¶N §¹I HäC QuèC GIA H NéI 1
2
MỤC LỤC Lời nói ầu............................................................................................................. 9 Bài 1 MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG VỀ LÝ LUẬN DỊCH I. Sự hình thành của lý luận dịch ........................................................ 11 II. Đối tượng của lý luận dịch và mối quan hệ của nó với các bộ môn khoa học khác ........................................................ 12 III. Bản chất của quá trình dịch ............................................................. 14 IV. Khái niệm cái bất biến trong khi dịch .............................................. 15 V. Vấn ề khả năng dịch ...................................................................... 16 VI. Các phương pháp nghiên cứu về dịch............................................. 18 VII. Câu hỏi ôn tập ................................................................................. 19 Bài 2 LÝ LUẬN NGÔN NGỮ HỌC CHUNG VỀ DỊCH I. Nhiệm vụ của ngôn ngữ học dịch ........................................................ 21 II. Các phổ quát ngôn ngữ ....................................................................... 25 III. Dịch văn học: nghệ thuật và khoa học ............................................... 27 IV. Câu hỏi ôn tập .................................................................................... 31 Bài 3 CÁC HÌNH THỨC DỊCH I. Các hình thức dịch ............................................................................... 33 II. Các hình thức dịch nói ......................................................................... 35 3
III. Hai sơ ồ bố trí dịch tức thời............................................................... 38 IV. Các ặc iểm của dịch nói ................................................................ 40 V. Các yêu cầu ối với dịch viết .............................................................. 40 VI. Câu hỏi ôn tập .................................................................................... 41 Bài 4 CÁC GIAI ĐOẠN CỦA QUÁ TRÌNH DỊCH I. Nắm ngoại ngữ ..................................................................................... 43 II. Giải thuyết nguyên bản ....................................................................... 44 III. Diễn ạt lại nguyên bản ..................................................................... 45 IV. Câu hỏi ôn tập .................................................................................... 49 Bài 5 Ý NGHĨA NGÔN NGỮ V DỊCH I. Quan niệm về nghĩa ............................................................................. 51 II. Các kiểu nghĩa..................................................................................... 51 III. Cách dịch các kiểu nghĩa ................................................................... 53 IV. Trình tự dịch các kiểu nghĩa ............................................................... 61 V. Câu hỏi ôn tập ..................................................................................... 63 Bài 6 CÁC PHƯƠNG PHÁP DỊCH I. Dịch ngữ nghĩa ..................................................................................... 65 II. Dịch thoát dịch tự do ........................................................................... 71 III. Dịch tương ương ............................................................................... 72 IV. Câu hỏi ôn tập .................................................................................... 74 4
Bài 7 CÁC THỦ PHÁP DỊCH I. Định nghĩa ....................................................................................... 75 II. Các loại biến ổi dịch. ..................................................................... 75 III. Các thủ pháp dịch............................................................................ 76 IV. Câu hỏi ôn tập ................................................................................. 87 Bài 8 DỊCH TH NH NGỮ V TỤC NGỮ I. Định nghĩa về thành ngữ và giá trị của nó....................................... 89 II. Cách dịch thành ngữ ....................................................................... 90 III. Cách dịch tục ngữ ............................................................................ 94 IV. Câu hỏi ôn tập ............................................................................... 100 Bài 9 CHỌN TỪ V ĐẶT CÂU KHI DỊCH I. Chọn từ trong dịch ......................................................................... 101 1. Vai trò của văn cảnh ................................................................ 102 2. Chú ý ến thái ộ của tác giả ối với sự kiện ược miêu tả.... 102 3. Chọn từ phù hợp với thực tế ược miêu tả .............................. 103 4. Tôn trọng khuynh hướng tư tưởng của tác phẩm và phong cách của tác giả ....................................................... 104 5. Chọn từ phù hợp với khả năng kết hợp từ và âm hưởng của tiếng Việt .......................................................................... 105 6. Chú ý ến các chuỗi ồng nghĩa, các sắc thái nghĩa của từ ... 106 7. Chú ý ến tính thông dụng của từ, ến vốn từ vụng cơ bản của ngôn ngữ dịch ................................................................... 107 8. Chú ý ến "tuổi" của từ ............................................................. 108 5
9. Chú ý ến các biểu tượng và liên tưởng do từ gây ra ở người ọc. ....................................................... . 109 II. Đặt câu trong dịch ......................................................................... 110 III. Câu hỏi ôn tập ............................................................................... 113 Bài 10 ĐƠN VỊ DỊCH I. Đơn vị dịch ược xác ịnh như là ơn vị nhỏ nhất của văn bản ... 115 II. Đơn vị dịch là ơn vị ngôn ngữ nhỏ nhất của nguyên bản ............ 117 III. Xác ịnh các ơn vị dịch dựa vào các ơn vị của ngôn ngữ dịch . 117 IV. Xác ịnh ơn vị dịch dựa vào diện nội dung của nguyên bản ...... 119 V. Câu hỏi ôn tập .............................................................................. 122 Bài 11 CHUẨN MỰC DỊCH I. Về chuẩn mực dịch........................................................................ 123 II. Năm chuẩn mực ịch ..................................................................... 129 III. Câu hỏi ôn tập ................................................................................ 135 Bài 12 ĐÁNH GIÁ BẢN DỊCH I. Đặt vấn ề ..................................................................................... 137 II. Hai tiêu chuẩn "Tín" và "Nhã"........................................................ 138 III. Đánh giá bản dịch dựa vào tài liệu dịch ........................................ 143 IV. Khuynh hướng thực dụng của dịch................................................ 145 V. Chuẩn mực quy ước của việc dịch ................................................ 145 VI. Câu hỏi ôn tập ............................................................................... 146 6
Bài 13 CHUYỂN ĐẠT ĐẶC TRƯNG DÂN TỘC TRONG BẢN DỊCH TÁC PHẨM VĂN HỌC I. Tầm quan trọng của vấn ề ......................................................... 147 II. Tinh hình nghiên cứu vấn ề chuyển ạt ặc trưng dân tộc trong bản dịch văn học trên thế giới và trong nước ....................... 148 III. Tinh hình nghiên cứu vấn ề chuyển ạt ặc trưng dân tộc trong bản dịch văn học ở Việt Nam ............................................ 150 IV. Chuyển ạt tính ộc áo của nguyên bản .................................... 153 V. Câu hỏi ôn tập ............................................................................... 158 Bài 14 LÝ THUYẾT CHUNG VỀ DỊCH HOẶC CÁC MÔ HÌNH DỊCH I. Lý thuyết biểu vật trong dịch thuật ................................................ 159 II. Lý thuyết cải biên trong dịch thuật ............................................... 162 III. Lý thuyết ngữ nghĩa trong dịch thuật ............................................. 165 IV. Lý thuyết cấp ộ tương ương trong dịch thuật............................. 169 V. Lý thuyết tương ương có quy luật, trong dịch thuật ..................... 172 VI. Ghi chú .......................................................................................... 174 Bài 15 CÁC YÊU CẦU ĐỐI VỚI NGƯỜI DỊCH I. Am hiểu ngoại ngữ ........................................................................ 175 II. Am hiểu tiếng mẹ ẻ ..................................................................... 176 III. Uyên bác ........................................................................................ 178 IV. Năng khiếu và lao ộng sáng tạo .................................................. 179 V. Có hiểu biết về lý luận dịch ........................................................... 179 7
VI. Câu hỏi ôn tập ............................................................................... 180 Kết luận ................................................................................................ 181 Tài liệu tham khảo ................................................................................ 182 PHỤ LỤC Bài 1 Nhịp iệu của văn xuôi và dịch ............................................................. 193 Bài 2 Sự thất thoát nhịp iệu thường thấy khi dịch các tác phẩm của FDOSTOIEVSKI ............................................................................. 197 Bài 3 Dụng ngữ học của dịch ........................................................................ 211 Bài 4 Dịch tương ương .................................................................................. 217 Bài 5 Vấn ề tương ương trong dịch thuật .................................................... 229 Bài 6 Thơ và dịch thơ ...................................................................................... 241 I. Thơ là gì? ....................................................................................... 241 II. Thơ và văn xuôi ............................................................................ 251 III. Về vần thơ ..................................................................................... 253 IV. Vài ý nghĩa về chữ và thơ .............................................................. 259 V. Dịch thơ như thế nào? ................................................................... 263 VI. Một số bài thơ dịch ể minh họa ................................................... 269 8
LỜI NÓI ĐẦU Chuyên luận gồm có hai phần: phần chính-chuyên luận và phần phụ lục. Phần chuyên luận đề cập tới hầu hết các vấn đề cơ bản của lý luận dịch. Phần này gồm 15 bài học và được dạy trong 6 học trình, 90 tiết. Việc giảng dạy được phân bổ với số tiết như sau: một số các bài như “Phương pháp dịch”, “Thủ pháp dịch”, “Chọn từ trong dịch”, “Mô hình dịch”... được dạy từ 6 đến 8 tiết, một số ít bài như “Các giai đoạn của quá trình dịch”, “Đơn vị dịch”, “Đánh giá bản dịch”, được dạy từ 4 đến 6 tiết. Có kiểm tra giữa chuyên luận: gồm một buổi kiểm tra và một buổi trả bài với thời gian từ 6 đến 8 tiết. Sau khi học xong, sẽ có bài thi được tiến, hành trong thời gian 4 tiết. Chuyên luận được viết chủ yếu là dựa trên các tư liệu dịch văn học, tức là các ví dụ minh họa, phân tích được rút ra từ các bản dịch văn học và phần lớn các bài học là đề cập đến những vấn đề của dịch văn học. Tất nhiên, trong chuyên luận cũng có những bài chung cho mọi thể loại dịch như "Các giai đoạn của quá trình dịch", "Phương pháp dịch", "Thủ pháp dịch"... Các vấn đề thuộc về các thể loại dịch như “Dịch chính luận - thông tin báo chí”, “Dịch khoa học - kỹ thuật”... không được đề cập hoặc bàn sâu... Những vấn đề này người học sẽ tự bổ cứu trong quá trình công tác hoặc nghiên cứu sau này. Chúng tôi nghĩ rằng sau khi đã nắm được những vấn đề chung và cơ bản về lý luận dịch, thì người học sẽ có cơ sở để đi sâu vào những vấn đề đó. Ngoài phần chính, chuyên luận còn có thêm phần phụ lục đề cập đến những vấn đề chưa có hoặc chưa được nói kỹ ở các bài học như “Ngữ dụng dịch”, “Dịch tương đương”, “Nhịp điệu và dịch” và đặc biệt là "Dịch thơ" - vấn đề khó nhất của dịch văn học nói riêng và của việc dịch nói chung. Ở phần phụ lục, tác giả đã chọn đưa vào một số bài viết và bài dịch có giá trị, trong đó có mấy bài do tác giả dịch. Khi soạn phần phụ lục, chúng tôi đã phải mất khá nhiều thời gian và 9
công sức để chọn được những bài tốt, thực sự có giá trị và có ích đối với người học. Phần lớn số trang trong phụ lục được dành cho việc dịch thơ. Sở dĩ như vậy là vì trên thực tế công tác dịch viết hiện nay ở nước ta, việc dịch thơ khá phổ biến và được thực hiện theo nhiều quan niệm khác nhau. Nhưng dù được thực hiện theo quan điểm nào đi nữa, thì về đại thể, chất lượng dịch đều còn thấp, chưa truyền đạt được cái hay, cái đẹp của nguyên bản và còn xa mới đáp ứng được sự chờ đợi của người đọc. Trên các trang báo, hay tạp chí hiện nay, cái mà người đọc ngại nhất là thơ sáng tác và nhất là thơ dịch vì tỷ lệ các bài đọc được, bài hay rất thấp1. Trong quá trình dạy chuyên đề “lý thuyết dịch” trong khoảng hơn hai thập niên vừa qua, vấn đề dịch thơ có lúc được giảng, có lúc không được giảng tùy thuộc vào đối tượng người học và thời gian học. Vì vậy, ở phần phụ lục, chúng tôi dành nhiều trang cho phần này để người học tự nghiên cứu và có hướng để tự tìm hiểu thêm tư liệu và có điều kiện đi sâu nghiên cứu. Cuối cùng là danh mục tài liệu tham khảo. Trong danh mục, thực sự chúng tôi chỉ nêu khoảng già nửa số cuốn sách, bài báo mà chúng tôi đã có đọc để viết chuyên luận. Để tiết kiệm giấy, chúng tôi có lúc đã phải “gộp” chẳng hạn như: các sách viết về ngôn ngữ của các giáo sư... hoặc “Tạp chí Văn học nước ngoài”... Nếu khai đủ thì chỉ riêng hai mục trên đã có tới mấy chục đầu sách, đầu báo. Ngoài ra, trong thư mục, chúng tôi cũng không nêu tên các tác phẩm dịch đã được sử dụng. 1 Xin xem "Góc nhỏ thơ trữ tình " (Thơ dịch) đang đăng trên báo Người Hà Nội do nhiều người dịch. 10
B I1 MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG VỀ LÝ LUẬN DỊCH I. Sự hình thành của lý luận dịch - Về mặt lịch sử, khái niệm “lý luận dịch” mới xuất hiện gần đây trên cơ sở của dịch văn học. Lần đầu tiên, khái niệm đó được sử dụng ở Liên Xô (cũ) trong những năm 20 của thế kỷ này. Bắt đầu là từ Mácxim Gorơki với việc thành lập các trường đào tạo người dịch thơ và văn xuôi, với việc xuất bản cuốn Các nguyên tắc dịch văn học làm hai lần vào năm 1919 và 1920. Việc ngôn ngữ học chú ý đến vấn đề dịch có quan hệ với việc nghiên cứu dịch máy bắt đầu phát triển mạnh vào đầu những năm 1950. Nhiều nhà bác học bắt đầu chú ý đến những vấn đề lý luận dịch dưới góc độ không chỉ của dịch văn học, mà là xuất phát từ toàn bộ hoạt động đa dạng của việc dịch ở thời đại chúng ta, bao gồm dịch khoa học kỹ thuật, chính luận (nhiều hơn dịch văn học), các hình thức dịch miệng, dịch để dạy học... và toàn bộ các khả năng của hoạt động ngôn ngữ như là một hành động giao tiếp nhất định. Từ giữa những năm 1950, khái niệm "lý luận dịch" bắt đầu được gặp nhiều hơn trong hệ thống các khoa học về ngôn ngữ với tư cách là một ngành của ngôn ngữ học hiện đại, đồng thời bắt đầu xuất hiện ở các nước khác nhau các quan điểm rộng rãi cố gắng bao quát toàn bộ các hiện tượng được thống nhất bằng khái niệm "dịch". Khái niệm "dịch” bắt đầu được sử dụng để chỉ bất kỳ thao tác nào nhằm thay thế một hệ thống ký hiệu này bằng một hệ thống ký hiệu khác mà vẫn giữ lại nội dung thông tin. 11
Nhà ngôn ngữ học Mỹ, R. Jakobson, đã phân biệt 3 hình thức dịch thuật với các tên gọi khác nhau: - Dịch bên trong ngôn ngữ (traduction intralinguale) là giải thích các ký hiệu ngôn ngữ bằng các ký hiệu khác của cùng một ngôn ngữ. Thí dụ: bệnh viện, nhà thương, nơi khám và chữa bệnh. - Dịch qua ngôn ngữ khác (traduction interlinguale) là giải thích các ký hiệu của một ngôn ngữ bằng những ký hiệu của một ngôn ngữ khác. Thí dụ: bệnh viện - hospital. - Dịch qua các ký hiệu khác (traduction intersémiotique) là giải thích ký hiệu ngôn ngữ này bằng hệ thống ký hiệu ngôn ngữ khác. Thí dụ: bệnh viện + (chữ thập đỏ). II. Đối tượng của lý luận dịch và mối quan hệ của nó với các bộ môn khoa học khác Các vấn đề lý luận dịch có thể được xét từ nhiều góc độ khác nhau. Đối tượng nghiên cứu của nó có thể là việc chọn tài liệu dịch xét về mặt nội dung, giá trị nhận thức và nghệ thuật của nguyên bản. Tiếp theo, có thể nghiên cứu vai trò của các tác phẩm được dịch trên bình diện văn học của ngôn ngữ dịch, cá tính của người dịch được quyết định bởi thế giới quan, các quan điểm văn học, các thủ pháp nghệ thuật, các sở thích của đất nước, thời đại của người đó. Ngoài ra, dịch là một quá trình sáng tạo, có quan hệ tới lĩnh vực tâm lý học. Do đó, nó có thể được xem xét trên bình diện lịch sử văn hoá, văn học, tâm lý học. Nhưng vì dịch có quan hệ trước hết với ngôn ngữ nên hơn ở đâu hết, nó phải được nghiên cứu trên bình diện ngôn ngữ học, tức là trong quan hệ với vấn đề tính chất của mối quan hệ giữa hai ngôn ngữ và của các phương tiện tu từ của chúng. Hơn nữa, nghiên cứu dịch trên bình diện nghiên cứu văn học luôn luôn có quan hệ với việc xem xét các hiện tượng ngôn ngữ, phân tích và đánh giá các phương tiện ngôn ngữ được người dịch sử dụng. Vì nội dung của nguyên bản bao giờ cũng tồn tại trong thể thống nhất giữa nội dung và hình thức với các phương tiện ngôn ngữ, nơi nội dung đó được thể hiện. Nội 12
dung này có thể được truyền đạt bằng các phương tiện ngôn ngữ ở bản dịch. Tâm lý học của dịch có quan hệ với mối quan hệ giữa ngôn ngữ và tư duy với các hình tượng ngôn ngữ. Không thể có dịch ở ngoài ngôn ngữ học. Lý thuyết dịch với tư cách chuyên ngành của khoa học ngữ văn trước hết là bộ môn thuộc ngôn ngữ học. Trên thực tế, trong nhiều trường hợp, lý thuyết dịch rất gần với khoa nghiên cứu văn học - với lịch sử và lý luận văn học, với lịch sử của các dân tộc có quan hệ với hai ngôn ngữ. Có thể phân định các bộ phận chủ yếu sau đây của lý luận dịch: 1. Các quan niệm của các nhà kinh điển như Mác- Ăngghen Lênin về hoạt động dịch. 2. Lý luận chung về dịch có nhiệm vụ khái quát và hệ thống hoá các quan sát của các hành động dịch cụ thể để xác định các quy luật tồn tại trong mối quan hệ giữa các ngôn ngữ khác nhau và đóng vai trò quan trọng trong dịch. 3. Lý luận riêng về dịch, tức là lý luận về việc dịch từ ngôn ngữ này sang ngôn ngữ khác. Lý luận chung về dịch khái quát và hệ thống hoá các cứ liệu của lý luận riêng về dịch. Trong khuôn khổ của lý luận riêng về dịch, có thể phân biệt hai bộ phận nhỏ sau: a. Nghiên cứu các nhiệm vụ chung và các điều kiện làm việc đối với các ngôn ngữ dịch trong mối liên hệ với các yêu cầu mà ngôn ngữ đặt ra cho việc dịch. b. Nghiên cứu các nhiệm vụ và các điều kiện dịch trong mối quan hệ với các đặc điểm thể loại dịch (thông tin - báo chí, tư liệu sự vụ, các văn bản khoa học chuyên ngành, các tác phẩm chính trị - xã hội, ngôn ngữ diễn thuyết, văn học) và việc phát hiện các nguyên tắc chung trong việc truyền đạt phong cách cá nhân của tác giả. Lý luận dịch có quan hệ với ngôn ngữ đại cương, có đặc điểm ở: 1/ Tính hai mặt của việc nghiên cứu. 2/ Quan hệ tổng hợp đối với các hiện tượng ngôn ngữ trong mối quan hệ của hai ngôn ngữ. Nó có quan hệ với tu từ học so sánh. Dịch 13
luôn luôn có quan hệ với các phong cách khác nhau của ngôn ngữ toàn dân, luôn luôn phải tính đến mối quan hệ và thâm nhập lẫn nhau giữa hai ngôn ngữ. Lý thuyết dịch có quan hệ với tu từ học vì nó có quan hệ với việc truyền đạt phong cách nghệ thuật của nhà văn. Để kết luận chương mục này, chúng tôi xin phép được dẫn ra ý kiến xác đáng sau của nhà lý luận dịch Ba Lan, Jery Pienkos: "Nhiệm vụ của người dịch là chuyển những hiện tượng ngôn ngữ chứa đựng trong văn bản nguồn thành những hiện tượng ngôn ngữ thể hiện trong văn bản dịch. Hai ngôn ngữ (văn bản) này đối lập nhau trong mối quan hệ phụ thuộc từ hai phía. Sự cân bằng ngôn ngữ nguồn và ngôn ngữ dịch cũng như sự thống nhất về mặt hình thức, chúng ta có thể gọi đó là dịch. Nghiên cứu sự tham gia của hai ngôn ngữ vào việc miêu tả cùng một tình huống là phần việc của ngôn ngữ học được gọi với cái tên là lý thuyết dịch nằm trong lĩnh vực quan tâm của ngôn ngữ học ứng dụng1. III. Bản chất của quá trình dịch Trong lý luận dịch, thuật ngữ "dịch" được dùng chủ yếu với hai nghĩa khác nhau: quá trình và kết quả. Dịch là một quá trình phức tạp và sáng tạo, trong đó người dịch thâm nhập vào mọi sự tinh tế về ý nghĩa của nguyên bản và tạo ra một văn bản hoàn toàn mới. Văn bản mới này - bản dịch (translate) - giữ lại mọi sắc thái nghĩa mà người dịch tiếp thu được qua quá trình phân tích và giải thuyết nguyên bản. Dịch là hình thức giao tiếp đặc biệt của những người nói các thứ tiếng khác nhau (hay còn gọi là giao tiếp liên ngữ). Sự giao tiếp của con người nhờ ngôn ngữ trong khoa học gọi là giao tiếp bằng ngôn ngữ, còn mỗi trường hợp giao tiếp cụ thể được gọi là hành động giao tiếp. 1 Dẫn theo bài dịch cùa Nguyễn Chí Thuật trong cuốn Dịch giả và dịch thuật trong thế giới hiện đại. 14
Không nên giải thích quá trình dịch chỉ đơn thuần là sự cải biến nguyên bản từ ngôn ngữ này sang ngôn ngữ khác; vì sự cải biến đó chưa phải là toàn bộ công việc được diễn ra trong quá trình dịch. Sự cải biến liên ngữ thường được người dịch thực hiện, nhưng trước khi dịch, người dịch phải hiểu thông báo gốc là công việc phức tạp do nhiều điều kiện ngôn ngữ học và tâm lý học: đó là việc hiểu ngôn ngữ, hiểu đối tượng thông báo, hiểu các từ thực tế, hiểu thực tế được phản ánh trong nguyên bản, cuối cùng là hiểu cá tính của người thông báo, sự phát triển của vốn khái niệm của bản thân người dịch. Do đó, việc nghiên cứu quá trình dịch phải dựa trên các nguyên tắc của lý thuyết thông tin và sự phân tích đối chiếu giữa nguyên bản và bản dịch bằng cách xác định những tương ứng về từ vựng, ngữ pháp và tu từ của cặp ngôn ngữ được đối chiếu. Tóm lại, ta có thể định nghĩa bản chất của quá trình dịch như sau: "Dịch là quá trình cải biến một sản phẩm ngôn ngữ từ thứ tiếng này sang sản phẩm ngôn ngữ của thứ tiếng khác mà không làm thay đổi nội dung tức là ý nghĩa của nó". IV. Khái niệm cái bất biến trong khi dịch Thực tiễn dịch chứng tỏ rằng mọi đại lượng tham gia vào việc truyền đạt nghĩa đều chịu sự biến đổi ít hoặc nhiều. Để làm rõ cái bất biến trong khi dịch, chúng ta hãy dẫn ra thí dụ sau: người Udơbếch (LBN) quen gọi người phụ nữ mà mình yêu là: “Con vẹt của anh”. Sở dĩ như vậy là vì đối với họ, con vẹt tượng trưng cho sắc đẹp nhờ vào bộ lông sặc sỡ của nó. Nhưng khi dịch sang tiếng Nga hoặc các thứ tiếng khác, thì không thể giữ nguyên hình ảnh trên. Người Nga hoặc người Việt Nam quen xem vẹt là con vật hay bắt chước, xem nó tượng trưng cho sự ngu dốt hoặc thói ba hoa. Vì vậy, người Nga sẽ dịch là: "Bông hồng của anh". Trong trường hợp này, "Con vẹt" đối với người Udơbếch và "Bông hồng" đối với người Nga, đều diễn đạt những ý nghĩa hoàn toàn giống nhau. Và chúng ta sẽ dịch nghĩa cái bất biến là nội dung ý nghĩa không thay đổi trong khi dịch. Khái niệm cái bất biến được hình thành trong ý thức con người bằng cách nghiên cứu các quá trình dịch. Nó chỉ tồn tại trong các biến 15
thể của mình1 và ngay trong phạm vi của một ngôn ngữ, cùng một nội dung ý nghĩa, có thể được diễn đạt bằng nhiều cách khác nhau. Cái bất biến được người dịch nhận thức trong quá trình thâm nhập vào nội dung đầy đủ của thông báo gốc khi anh ta có thể xây dựng sự hiểu biết của mình về thực tế trên cơ sở của thông báo được truyền đi, tìm được những điểm chung trong vốn hiểu biết giữa mình và người truyền, hiểu được nhiệm vụ thông báo của người truyền và cách giải thích thực tế có quan hệ với nó. Sự kết hợp của tất cả những nhân tố trên trong óc người dịch cho phép anh ta "cảm nhận" được bất biến dịch để rồi có thể bước vào giai đoạn sau, giai đoạn cấu tạo ra bản dịch. Một vấn đề nữa cũng có tính chất quan trọng là việc giải thích chức năng của sản phẩm lời nói của nguyên bản là thước đo toàn bộ hoạt động của người dịch trong quá trình hiểu nguyên bản. Còn ngược lại, nếu không làm như vậy, thì người dịch sẽ mất cơ hội để nhận ra bất biến dịch. L.S. Báckhuđarốp đã nhấn mạnh đến sự mất mát không tránh khỏi trong khi dịch. Và sự mất mát đó thuộc về những yếu tố khả biến. Về nguyên tắc, bất kỳ một văn bản nào cũng có thể dịch được hiểu theo nghĩa là tạo nên được một văn bản bằng một ngôn ngữ khác tương đương về chức năng với nó bằng cách truyền đạt được đầy đủ nhất những nội dung thông báo quan trọng nhất nhờ những thủ pháp dịch có khả năng đền bù những mất mát không tránh khỏi. V. Vấn đề khả năng dịch Vì quá cường điệu các khó khăn của việc dịch mà trong những thế kỷ trước, một số nhà ngôn ngữ học duy tâm ở các nước tư bản đã kịch liệt phủ nhận khả năng dịch. Theo quan điểm của họ, không thể có được bản dịch thoả đáng. Đây là bước thụt lùi của ngôn ngữ học. 1 Chẳng hạn các câu sau đây là các biến thể của cùng một cái bất biến: - Cái mũ này bị hỏng. - Cái mũ này không còn tốt. - Cái mũ này cần phải sửa chữa. - Việc sửa chữa cái mũ này là cần thiết. 16
Tiêu biểu cho số người này là nhà ngôn ngữ học Đức, V.Humboldt. Ông đã nói như sau: “Mỗi ngôn ngữ vẽ một cái vòng chung quanh nhân dân nói thứ tiếng đó, và chỉ có thể thoát ra khỏi cái vòng ấy khi bước vào một cái vòng khác. Vì thế, việc nghiên cứu ngoại ngữ được xem như là việc phát hiện ra một quan điểm mới trong thế giới quan cũ, vì rằng hoặc ít hoặc nhiều, chúng ta đã đưa vào thứ ngoại ngữ đó thế giới quan và quan điểm ngôn ngữ riêng của mình mà chính chúng ta cũng không cảm thấy một cách hoàn toàn rõ ràng”. Quan điểm trên của Humboldt đã bị bản thân cuộc sống và thực tế của công tác phiên dịch bác bỏ. Thực ra, mọi ngôn ngữ phát triển đều hoàn toàn có đủ khả năng để truyền đạt nội dung được diễn đạt bằng ngôn ngữ khác1. Việc dịch những kiệt tác của các nhà văn lớn trên thế giới ra nhiều thứ tiếng là một dẫn chứng hùng hồn cho khả năng dịch. Hơn nữa, có khi do sự sáng tạo và công phu lao động của dịch giả mà bản dịch còn có thể “hay” và nổi tiếng hơn cả nguyên bản. Đó là trường hợp bài dịch Chinh phụ ngâm của Đoàn Thị Điểm, bản dịch Tỳ bà hành của Phan Huy Vịnh... Các Mác cũng đã có lần nói rằng Ăng-ghen đã dịch tác phẩm của ông một cách rất sáng tạo, có đoạn còn hay hơn cả nguyên tác. Tóm lại, hoàn toàn không có căn cứ để phủ định khả năng dịch. Trong thực tế, trừ những trường hợp cá biệt, không có người dịch nào đã gặp những chỗ không thể dịch được ra tiếng mẹ đẻ bằng cách này hay cách khác, trừ phi anh ta không có đủ trình độ cần thiết để dịch. Các tác phẩm phong phú về nội dung tư tưởng và có tính nghệ thuật cao của Việt Nam như Nhật ký trong tù của Chủ tịch Hồ Chí Minh, thơ Tố Hữu, Truyện Kiều,... đã được dịch ra nhiều thứ liếng trên thế giới. Việc độc giả nước ngoài nhiệt liệt hoan nghênh và đánh giá cao các bản dịch đó đã chứng tỏ các dịch giả Việt Nam và thế giới đã làm tròn nhiệm vụ của mình và là bằng chứng xác nhận khả năng dịch. Thực ra, vấn đề khả năng dịch không chỉ là vấn đề học thuật thuần tuý, mà còn là vấn đề chính trị - vấn đề phân biệt chủng tộc, 1 F.P. Filin: "Bất kỳ ngôn ngữ nào, dù là chậm phát triển, một khi có những (điều kiện thuận lợi đều có thể trở thành ngôn ngữ có trình độ phát triển cao". Xem bài "Một số vấn đề ngôn học hiện đại", Tạp chí Ngôn ngữ, số 3 - 1980. 17
vấn đề đối lập hai loại ngôn ngữ - ngôn ngữ văn minh và ngôn ngữ kém phát triển. VI. Các phương pháp nghiên cứu về dịch1 Có quan hệ với sự phân biệt các nhiệm vụ là sự phân biệt các phương pháp nghiên cứu về dịch. Ở giai đoạn hiện nay, có 3 nhóm khác nhau về thủ pháp nghiên cứu việc dịch. 1. Các nhà nghiên cứu độc lập: tự mình nghiên cứu, tách khỏi các thành tựu của khoa học về dịch. Đặc biệt thường thấy ở các nhà khoa học của các nước phương Tây. Họ thường không chú ý đến các kết quả nghiên cứu của các nước xã hội chủ nghĩa. 2. Các trung tâm nghiên cứu dịch văn học: gồm các nhà lý luận và các nhà nghiên cứu lịch sử. Các trung tâm này có các quan điểm riêng, có thủ lĩnh riêng. Đó là các trung tâm ở Sacrbrucken (Đức), Trường Đại học ở New York, các tạp chí ‘’Babel” của FIT, hai trung tâm của Tiệp Khắc. 3. Các trường phái nghiên cứu về dịch: khác nhau về hướng nghiên cứu và diện chủ đạo trong việc nghiên cứu. Đứng đầu thế giới hiện nay là trường phái “lý luận xô viết về dịch”. Có hai trường phái nhỏ; a) Trường phái cổ điển: có liên quan đến thực tiễn nghệ thuật của những người dịch. Khởi đầu từ Coócnây Chucốpxki và kết thúc bởi các tác giả hiện đại. Trường phái này có các tên tuổi tiêu biểu sau:, I- Caxkin, Rossels, Levích, Toper... Quan điểm của trường phái này được trình bày một cách khái quát trong Tiểu bách khoa toàn thư năm 1968, ở mục “Dịch văn học” do Toper viết. Ngày nay, các nguyên tắc của nó được phát triển trong các trường đại học của Liên bang Nga, trong các luận án2 tiến sĩ, phó tiến sĩ về lý luận và lịch sử của dịch văn học. b) Lý luận ngôn ngữ học về dịch: đứng đầu là A.V. Phêđôrốp với 1 Mục này được viết đã lâu. Nếu nay mai có dữ liệu mới chúng tôi sẽ viết lại. 2 Trong đó có luận án PTS của người soạn công trình này bảo vệ năm 1978 ở Mátxcơva. 18
tác phẩm chủ yếu là Cơ sở lý thuyết chung về dịch, xuất bản tất cả 3 lần vào các năm 1953, 1958, 1968. Trung tâm nghiên cứu chủ yếu của nó là Trường Đại học Ngoại ngữ Matxcơva. Các kết quả nghiên cứu của nó được công bố trong tạp chí xuất bản hàng năm Sổ tay người dịch và tuyển tập Nghệ thuật dịch, Sổ tay người dịch do L.S. Báckhuđarốp, tác giả cuốn Ngôn ngữ và phiên dịch làm chủ biên. Đại biểu của trường phái này là một loạt các nhà lý luận dịch Xô viết có tên tuổi ở trong và ngoài nước như V. Camisarốp, V. Krúpnốp, I. Retsker. V. Phêđôrốp... Brandas, Givi Gachechilátze, T.L Levixcaia, A.M Filtecman, I.I.Répdin,... VII. Câu hỏi ôn tập 1- Lý luận dịch ra ời trong hoàn cảnh nào? Ở nước của anh (chị), có cái gọi là lý luận dịch không? Nếu có, xin cho biết nó có các ặc iểm gì? 2- Đối tượng của lý luận dịch là gì? Mối quan hệ của nó với các bộ môn khoa học khác ra sao? 3- Bản chất của quá trình dịch là gì? 4- Thế nào là bất biến dịch? Ở nước anh (chị), các tình nhân thường gọi nhau thư thế nào? (liên hệ với cách gọi "Con vẹt của anh” ở trong bài học). 5- Có thể dịch ược không? Vì sao? 19
20