Điểm mù: phần 2 - nxb thanh niên

Chương 5<br /> KHI CHÚNG TA PHỚT LỜ CÁCH CƯ XỬ<br /> VÔ ĐẠO ĐỨC<br /> Kể từ cuộc khủng hoảng kinh tế năm 2008, mũi dùi chĩa về rất nhiều<br /> hướng. Nhóm bị buộc tội bao gồm các ngân hàng vô trách nhiệm,<br /> những người mua nhà tham lam, những kẻ đầu cơ tích trữ, Đại hội<br /> Đảng Dân chủ (vì đã thúc đẩy việc cho người thu nhập thấp vay tiền<br /> với mức tín dụng cao) và chính quyền Bush (vì đã đưa ra những quyết<br /> định tồi tệ và sự thiếu tập trung trong điều hành). Nhưng ít nhất thì<br /> một phần của vấn đề này bắt nguồn từ thất bại của các tổ chức đánh<br /> giá tín dụng độc lập trong việc đánh giá đúng độ rủi ro của các chứng<br /> khoán bảo đảm bằng thế chấp mà họ sở hữu. Theo lời của Đại biểu<br /> Henry Waxman (D-CA), chủ tịch Hội đồng Giám sát nhà ở và Cải<br /> cách Chính phủ: “Câu chuyện của các tổ chức đánh giá tín dụng là câu<br /> chuyện về một sự thất bại ê chề”. Hội đồng của Waxman đã tìm ra<br /> chứng cứ vững chắc rằng các nhân viên có trách nhiệm trong các tổ<br /> chức đánh giá tín dụng đã “hoàn toàn nhận thức được rằng không có<br /> cơ sở vững vàng để cho điểm đánh giá AAA cho hàng ngàn tín dụng<br /> rối rắm liên quan đến thế chấp đang tăng lên hàng ngày nhưng bất<br /> chấp tất cả, các tổ chức vẫn đứng ra bảo chứng cho chúng”.<br /> Mục đích của các tổ chức đánh giá tín dụng là giúp cho các cổ<br /> đông bên ngoài hiểu được độ tin cậy của những tổ chức ban hành các<br /> nghĩa vụ trả nợ (bao gồm các công ty, tổ chức phi lợi nhuận và liên<br /> bang, nhà nước cùng với chính quyền địa phương) cũng như các công<br /> cụ nợ mà những tổ chức tài chính này bán ra thị trường. Những tổ<br /> chức này tồn tại nhờ vào tính khách quan mặc định của họ, tuy nhiên<br /> các khoản bồi thường của họ không hề được ràng buộc vào bất kỳ<br /> điều gì trừ sự khách quan. CỰU NHÂN VIÊN nhân viên cấp cao của<br /> các tổ chức đánh giá này từng thừa nhận trước ủy ban của Waxman<br /> rằng có sự mâu thuẫn tồn tại trong hệ thống đánh giá tín dụng của<br /> Mỹ. Đặc biệt là các tổ chức đánh giá tín dụng quy mô nhất, bao gồm<br /> Standard và Poor’s, Moody’s và Fitch lại được ăn lương từ những<br /> công ty mà họ đánh giá chứ không phải từ các nhà đầu tư - những<br /> người sẽ chịu thiệt hại nặng nhất bởi các đánh giá thiếu chính xác.<br /> <br /> Những tổ chức đánh giá quy mô nhất có được siêu lợi nhuận bằng<br /> cách đưa ra đánh giá có thứ hạng cao cho các nhà phát hành nợ và<br /> chứng khoán mà không nhất thiết phải cung cấp những ước định<br /> chính xác nhất về chứng khoán và các nhà phát hành này. Thêm vào<br /> đó, không hề đáng ngạc nhiên khi các tổ chức với các tiêu chuẩn lỏng<br /> lẻo nhất lại gặt hái nhiều hợp đồng nhất từ khách hàng mới, điều này<br /> cho họ động lực tài chính để đánh giá chứng khoán một cách chủ<br /> động. Nghiêm trọng hơn, các tổ chức đánh giá này lại bán các dịch vụ<br /> tư vấn cho những công ty sở hữu số chứng khoán mà họ đang đánh<br /> giá.<br /> Có vẻ rất rõ ràng rằng nếu các tổ chức đánh giá có động cơ để cố<br /> gắng làm vui lòng những công ty mà họ đang đánh giá thì những<br /> đánh giá độc lập và công bằng sẽ hoàn toàn không có khả năng xảy ra.<br /> Thế nhưng không phải ai cũng tin vào lập luận hiển nhiên này. Những<br /> người bênh vực các tổ chức đánh giá tranh luận rằng nhận thức của<br /> các tổ chức này về tầm quan trọng của việc giữ vững tính liêm chính<br /> sẽ giúp họ tránh được khả năng đưa ra những đánh giá thiên lệch.<br /> Niềm tin này tuy đáng ngưỡng mộ nhưng lại quá lạc quan. Tệ hơn là,<br /> nó khiến cho xã hội không nhìn thấy được lối hành xử thiếu đạo đức<br /> của các bên liên quan. Giống như chính phủ liên bang đã thất bại<br /> trong việc xác định sự mâu thuẫn cố hữu về lợi ích trong ngành công<br /> nghiệp kiểm toán vào thời kỳ tiền Enron, các nhà lãnh đạo của chúng<br /> ta cũng thất bại trong việc thay đổi ngành công nghiệp đánh giá tín<br /> dụng, thứ rất có khả năng đang đâm đầu vào một thảm họa. Trong cả<br /> hai trường hợp, người ta đều mù mờ trước hành vi vô đạo đức của<br /> những người khác.<br /> Có nhiều nguyên nhân khiến chúng ta không chú ý đến hành vi<br /> thiếu đạo đức của người khác. Trước hết, chúng ta bận rộn chú tâm<br /> vào những việc khác. Như sẽ bàn đến trong chương 6, chúng ta tập<br /> trung vào các mục tiêu mang lại lợi ích cho mình và thường xuyên bỏ<br /> qua những mục tiêu không có lợi khác. Chúng ta thường không được<br /> hưởng lợi gì khi chú ý đến lối cư xử vô đạo đức của người khác. Hơn<br /> nữa, con người có một khả năng đặc biệt là lướt qua những sự thật<br /> hiển nhiên. Trong một nghiên cứu, nhà tâm lý học Ulric Neisser yêu<br /> cầu các sinh viên hệ cử nhân của ông tại trường Cornell xem một<br /> đoạn video ghép chồng hình ảnh của hai bộ ba sinh viên đang chuyền<br /> bóng. Một bộ ba mặc áo trắng và bộ ba còn lại mặc áo đen. Nhóm sinh<br /> viên được hướng dẫn để đếm số lần chuyền bóng giữa bộ ba áo trắng.<br /> Đoạn video chồng hình đã khiến nhiệm vụ này tương đối phức tạp.<br /> <br /> Trước khi đọc tiếp, bạn cứ tự nhiên xem đoạn phim và thử đếm xem<br /> có chính xác bao nhiêu đường chuyền bóng giữa các cầu thủ áo trắng<br /> tại www.blindspots- ethics.com/neisser.<br /> Bạn cũng có thể đoán ra rằng đây là một trò có thủ thuật. Khi<br /> đang tập trung để đếm số đường chuyền thì bạn – cũng như đa số<br /> mọi người thử thực hiện yêu cầu này – chắc hẳn đã không nhìn thấy<br /> một phụ nữ mang ô đi qua sân bóng một cách rõ ràng và bất ngờ.<br /> (Nếu bạn không tin rằng có người phụ nữ đó, hãy xem lại đoạn phim<br /> đi.) Chỉ có một trong số năm sinh viên Cornell của Neisser phát hiện<br /> ra người phụ nữ này. Khi đoạn phim được chiếu trong phòng học của<br /> sinh viên lớp MBA và quản lý cấp cao của chúng tôi, tỉ lệ người phát<br /> hiện ra người phụ nữ còn thấp hơn một phần năm rất nhiều, cũng<br /> như chúng ta đã không chú ý đến cô ấy khi lần đầu tiên xem đoạn<br /> video này. Đó là bởi vì phải tập trung cao độ vào nhiệm vụ được giao trong trường hợp này là đếm số lần chuyền bóng – con người sẽ bỏ<br /> qua phần thông tin vô cùng rõ ràng trong thế giới thị giác của mình.<br /> Đoạn phim của Neisser là bằng chứng cho thấy khi tập trung vào<br /> một việc nào đó, chúng ta có thể trở nên mù mờ với những thông tin<br /> khác đang tồn tại một cách rõ ràng ở xung quanh mình. Vượt qua<br /> những bận rộn và xao nhãng bình thường, nhìn dưới lăng kính của<br /> đạo đức ứng xử, chương này chỉ ra hàng loạt lý do khiến chúng ta bỏ<br /> qua những hành vi vô đạo đức của người khác. Tại sao chúng ta lại<br /> nhìn đi chỗ khác trong khi rõ ràng là có ai đó đang hành xử sai lầm?<br /> Chúng ta sẽ bắt đầu bằng việc thảo luận về vai trò của sự mù mờ có<br /> động cơ hay là xu hướng bỏ qua sai lầm của người khác khi việc phát<br /> hiện ra nó không mang lại lợi ích gì. Tiếp theo, chúng ta sẽ tìm hiểu<br /> sự mù mờ gián tiếp hoặc là xu hướng không chú ý đến những hành<br /> động vô đạo đức khi chúng được thực hiện thông qua hành động của<br /> người khác. Sau đó, chúng ta sẽ xem xét những tình huống nguy hiểm<br /> khi chú ý đến hành vi thiếu đạo đức của những người xung quanh.<br /> Cuối cùng, chúng ta sẽ đánh giá xem xu hướng coi trọng kết quả hơn<br /> quá trình có tác động như thế nào đến nhận định của con người về<br /> đạo đức của người khác.<br /> Sự mù quáng có động cơ<br /> Bộ phim The Reader gây nhiều tranh cãi năm 2008 được dựng<br /> dựa trên một tiểu thuyết cùng tên của nhà văn người Đức Bern- hard<br /> Schlink, trong phim, CỰU NHÂN VIÊN lính Đức quốc xã Hanna<br /> <br /> Schmi phải đối mặt với án phạt tại phiên tòa tội ác chiến tranh vì đã<br /> tham gia vào một sự kiện khủng khiếp trong Thế chiến thứ hai. Schmi<br /> và năm nữ lính gác SS khác đã cai quản hàng trăm tù nhân tham gia<br /> một cuộc hành binh tử thần năm 1944. Đêm đó, các tù binh hạ trại<br /> lưu trú tại một nhà thờ và lính gác đã khóa cửa nhốt họ trong đó. Nhà<br /> thờ bị đánh bom và bốc cháy nhưng không có lính gác nào mở cửa<br /> khiến cho ba trăm tù nhân bị chết cháy bên trong nhà thờ.<br /> Hanna không chỉ không cứu được ba trăm tù nhân mà cô còn<br /> khai rằng, trong suốt cuộc chiến, cô đã nhận lệnh và hàng tháng đều<br /> chọn ra mười người tù để đưa đến buồng hơi ngạt của Aus- chwi . Tại<br /> phiên toàn, khi được hỏi về việc không mở cửa nhà thờ, Hanna (do<br /> nữ diễn viên Kate Winslet thủ vai) nhìn thẩm phán một cách ngờ vực,<br /> “Đương nhiên,” cô đáp một cách thản nhiên, “lý do rất rõ ràng là:<br /> chúng tôi không thể làm thế. Chúng tôi là cai ngục. Công việc của<br /> chúng tôi là canh giữ tù nhân.” Hanna giải thích rằng nếu lính gác thả<br /> các tù nhân trong vụ cháy nhà thờ thì họ sẽ không thể khống chế<br /> được đám đông đó. Trong lúc hỗn loạn, các tù nhân có thể sẽ trốn<br /> thoát và Hanna sẽ không thể hoàn thành công việc của cô được. Nhấn<br /> mạnh thêm lý do tại sao cô không phóng thích tù nhân, Hanna hét<br /> lên: “Chúng tôi phải chịu trách nhiệm về họ!” Vô cùng hoang mang,<br /> cô đã hỏi vị thẩm phán: “Nếu là ngài, ngài sẽ làm thế nào?”<br /> Chúng tôi không có hứng thú bào chữa cho hành động của nhân<br /> vật hư cấu này, tuy nhiên, hình ảnh của Hanna trong The Reader và<br /> sự sửng sốt của một số nhóm người Do Thái chỉ trích câu chuyện này<br /> cho thấy rằng nhân vật đã gây ra những hành động khủng khiếp mà<br /> không nhận ra giá trị đạo đức bên trong chúng. Cô không được đi<br /> học, nghe theo mệnh lệnh của cấp trên mà trưởng thành, đảm nhận<br /> một vị trí trong SS để kiếm sống và đơn giản là cô không hiểu rằng cô<br /> có thể lựa chọn để phóng thích những tù nhân mắc kẹt trong đám<br /> cháy nhà thờ. Trong The Reader, Hanna chấp nhận số mệnh của<br /> mình (nhà tù) nhưng đa phần trong cuộc đời của mình, cô không<br /> nhìn nhận rằng hành động của cô là thiếu đạo đức.<br /> Hành vi của Hanna và sự phủ nhận hành động sai trái của cô là<br /> một trường hợp cực đoan và hư cấu. Tuy nhiên, chúng tôi cho rằng sự<br /> thiếu nhận thức của Hanna cũng giống với những người vì lợi ích của<br /> tổ chức hay của quốc gia của họ mà làm ra điều sai trái. Lối ứng xử<br /> này phù hợp với việc ngày càng có nhiều bằng chứng cho thấy rằng<br /> rất nhiều người đang gây ra những thiệt hại nặng nề mà họ không hề<br /> <br /> nhận ra điều đó. Trong một nghiên cứu năm 2009 diễn ra với 2.800<br /> nhân viên, 49% thừa nhận họ đã chứng kiến vài kiểu hành vi sai trái<br /> trong công việc vào năm trước mặc dù các công ty đang ra sức để<br /> nâng cao đạo đức cho nhân viên của mình. Không may là hành vi sai<br /> trái không phải là một trào lưu mới: Những vụ tai tiếng về đạo đức tại<br /> Arthur Andersen, Enron, Health-South, Tyco và WorldCom đều là<br /> bước tiếp nối của những vụ tai tiếng đạo đức trước đó của General<br /> Electric, Investors Overseas Services, Lincoln Savings & Loan, Sear và<br /> Shoney’s.<br /> Xuyên suốt quyển sách này, chúng tôi đã ghi lại một phát hiện<br /> quan trọng về đạo đức ứng xử: khi người ta có mối tư lợi trong một<br /> tình huống nào đó thì họ khó có thể tiếp cận tình huống đó một cách<br /> không thiên vị, ngay cả khi họ cho rằng bản thân họ là trung thực.<br /> Chúng tôi cho rằng sự thiên lệch này có tác động đến quan sát của<br /> những người khác: đó là, nếu bạn có động cơ để làm ngơ trước hành<br /> vi thiếu đạo đức của ai đó thì bạn sẽ không nhận thấy nó. Cụm từ sự<br /> mù quáng có động cơ mô tả sự thất bại thường thấy của con người<br /> trong việc nhận thấy hành vi thiếu đạo đức của người khác khi biết<br /> rằng chính việc nhận thấy đó sẽ gây hại cho người quan sát. Khi bên A<br /> được khuyến khích để nhìn nhận bên B bằng cái nhìn tích cực phiến<br /> diện của mình,thì bên A sẽ khó đánh giá chính xác tính đạo đức trong<br /> hành vi của bên B. Trong những vụ tai tiếng đình đám nhất của thập<br /> niên này, rất nhiều người – bao gồm những thành viên của hội đồng<br /> lãnh đạo, các công ty kiểm toán, các tổ chức thẩm định và nhiều<br /> người nữa – đã tiếp cận được nguồn thông tin cần thiết và lẽ ra họ<br /> phải nhìn thấy và phản ứng lại với hành vi thiếu đạo đức của những<br /> người khác. Thế nhưng họ đã không làm vậy, một phần là vì xu<br /> hướng của tâm lý không chú ý đến thông tin xấu mà họ vốn dĩ không<br /> muốn nhìn thấy.<br /> Một khía cạnh đáng chú ý của câu chuyện về các tổ chức đánh giá<br /> tín dụng là sự tương đồng của nó với câu chuyện của các công ty kiểm<br /> toán xảy ra vào khoảng bảy năm trước. Vụ tai tiếng um sùm nhất<br /> trong giai đoạn đầu thiên niên kỷ mới chính là sự sụp đổ của Enron,<br /> một thất bại kinh doanh nổi tiếng trong thời đại của chúng ta. Tại sao<br /> Auther Andersen, công ty kiểm toán của công ty Enron lại đứng ra<br /> bảo đảm cho tình trạng tài chính của Enron trong khi chính công ty<br /> đó đang che đậy khoản nợ hàng tỉ đô-la từ các cổ đông? Rất đơn giản,<br /> Auther Andersen có lý do để bị tác động bởi sự mù quáng có động cơ.<br /> Năm 2001, Arthur Andersen kiếm được hàng triệu đô-la từ Enron và<br /> <br />