Đôi nét về người nghèo đô thị qua một cuộc khảo sát

Xã hội học, số 1 - 1993<br /> 29<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Đôi nét về người nghèo đô thị<br /> qua một cuộc khảo sát<br /> <br /> <br /> <br /> TRỊNH DUY LUÂN<br /> <br /> <br /> 1. Vấn đề nghiên cứu người nghèo<br /> Sự nghèo khổ ở các nước đang phát triển vốn là một chủ đề nghiên cứu lớn và là lĩnh vực đối tượng của<br /> chính sách phát triển ở các quốc gia này. Đã có nhiều công trình nghiên cứu, các tư liệu và báo cáo phong phú<br /> chung quanh chủ đề này. "Báo cáo tình hình phát triển của thế giới năm 1990" của Ngân hàng thế giới là một thí<br /> dụ. Đó là một chuyên khảo sâu sắc và phong phú đề cập đến tình trạng nghèo khổ" (Poverty) . Sau đây là một<br /> cách đặt vấn đề của bản báo cáo: "Năm 1985, ước tính có khoảng hơn 1 tỷ người ở các nước đang phát triển<br /> phải sống trong cảnh cùng cực. Hiểu biết về những người nghèo là rất quan trọng nếu chính phủ các nước thực<br /> tâm muốn có chiến lược phát triển đúng đắn và chính sách hữu hiệu hơn để đấu tranh chống nghèo khổ.<br /> Có bao nhiêu người nghèo khổ?<br /> Họ đang sống ở đâu?<br /> Hoàn cảnh kinh tế của họ ra sao?<br /> Trả lời được những câu hỏi này chính là bước đầu hướng tới sự hiểu biết về tác động của các chính sách<br /> kinh tế đối với người nghèo". (Báo cáo phát triển 1990 của Ngân hàng thế giới, trang 57).<br /> Việt Nam vốn dĩ là một nước nghèo. Năm năm qua theo đà thực hiện công cuộc đổi mới, mức sống của<br /> người dân đang có phần được cải thiện. Tuy nhiên, cùng với việc chuyển nền kinh tế sang cơ chế thị trường, sự<br /> phân tầng xã hội, phân hóa giàu nghèo cũng ngày càng nổi rõ trong đời sống của dân cư nông thôn lẫn thành thị.<br /> Tìm hiểu những đặc điểm kinh tế - xã hội, "diện mạo" của những người nghèo, cơ chế dẫn đến sự nghèo khổ<br /> trong điều kiện hiện nay có lẽ là thiết thực phục vụ cho chiến lược phát triển kinh tế - xã hội nhằm "xóa đói,<br /> giảm nghèo" ở nước ta.<br /> Trong bài viết này, chúng tôi đưa ra một vài số liệu từ một cuộc khảo sát hơn 800 hộ gia đình nội thành Hà<br /> Nội năm 1992, trong số đó có 32 hộ (4%) được xếp vào nhóm "gia đình nghèo", nhằm phác họa một hình dung<br /> ban đầu về người nghèo đô thị hiện nay. Do khuôn khổ của bài viết, những vấn đề phương pháp luận và phương<br /> pháp nghiên cứu người nghèo không được đề cập đến ở đây.<br /> 2. Đôi nét về các gia đình nghèo ở nội thành Hà Nội qua mẫu khảo sát.<br /> 2.1. Họ nghèo như thế nào?<br /> Về nhà ở, hơn 1/2 các gia đình nghèo trong mẫu với số nhân khẩu 4-5 người hiện đang sống trên 1 diện tích<br /> ở không quá l0m2, bình quân 2m2/người, 2 trong số 4 điểm điều tra,<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />  Xã hội học, số 1 - 1993<br /> 30 Đôi nét về người nghèo đô thị ...<br /> <br /> <br /> có 10/13 hộ nghèo đang sống trong những căn phòng dưới 8m2. 80% các gia đình nghèo phải sử dụng khu phụ<br /> (vệ sinh, nước dùng, nước thải, nơi đun nấu tắm giặt) chung với nhiều hộ gia đình khác.<br /> Về các loại tiện nghi sinh hoạt, 19/32 hộ nghèo không hề có một loại tiện nghi sinh hoạt nào đáng giá trong<br /> số 12 loại được kê khai trong đó có một số loại đồ dùng khá phổ biến hiện nay trong đời sống đô thị như tivi<br /> (màu, đen trắng) Rađio - Cassette, xe máy...<br /> Về thu nhập, gần 1/2 các gia đình nghèo chỉ trông vào một nguồn thu nhập duy nhất: tiền lương trong khu<br /> vực quốc doanh. Trong số này 1/3 có mức thu nhập bình quân dưới 30 ngàn đồng/người. Số còn lại thu nhập<br /> bình quân không vượt quá 60 ngàn đồng/người/tháng.<br /> (Ở đây, cần lưu ý là không nên đồng nhất nhóm gia đình nghèo với các gia đình đặc biệt khó khăn và là đối<br /> tượng quan tâm của chính sách xã hội. Họ chỉ là một bộ phận đặc biệt của nhóm có mức sống nghèo được phân<br /> loại và xem xét trong mẫu khảo sát).<br /> 2.2. Họ là ai? Vì sao họ nghèo ?<br /> Đó phần lớn là các gia đình còn khá trẻ trong 3/4 các gia đình nghèo cả 2 vợ chồng đều ở lứa tuổi sung mãn:<br /> 25-45, trong đó 63% ở độ tuổi 36-45. Tuy nhiên, cũng vì còn trẻ nên 80% các gia đình còn phải nuôi con dưới<br /> 13 tuổi. Trong quá nửa các gia đình nghèo trình độ học vấn của cặp vợ chồng chỉ ở mức tốt nghiệp cấp II phổ<br /> thông. Đây là một yếu tố hạn chế khả năng vươn lên thoát ra khỏi cảnh nghèo khổ.<br /> Về lao động và nghề nghiệp : Tuyệt đại đa số các gia đình nghèo vốn đã là hoặc hiện đang là các gia đình<br /> công nhân, viên chức có mức lương thấp từ thời bao cấp. Hiện nay 80% các gia đình này vẫn chỉ gồm những<br /> người làm việc (và do vậy có thu nhập) trong khu vực quốc doanh. Trong số đó lại có một bộ phận đáng kể lao<br /> động hiện bị thôi việc hoặc thiếu việc làm. Hầu hết số này đều rơi vào các gia đình công nhân trực tiếp sản xuất.<br /> Bộ phận còn lại là các gia đình viên chức có mức lương thấp và đông con.<br /> 16% các hộ nghèo được khảo sát chỉ hoạt động nghề nghiệp trong khu vực ngoài quốc doanh mà chủ yếu là<br /> làm các nghề thuộc loại hình dịch vụ hè phố như: đạp xích lô, chữa xe đạp buôn bán vặt ở chợ nhỏ và hè phố...<br /> Khi chuyển từ cơ chế quan liêu bao cấp sang cơ chế thị trường, các hộ gia đình nghèo đã không có đủ khả<br /> năng vốn liếng, cơ sở vật chất và kỹ năng, các quan hệ xã hội và kinh nghiệm để kịp thích ứng với hoàn cảnh<br /> mới. Cái duy nhất họ có lúc này là sức lao động. Vậy mà trong điều kiện hiện nay, kỹ năng lao động và cơ hội<br /> có công ăn việc làm mới là hai nhân tố quan trọng quy định việc vượt quá ngưỡng nghèo khổ. Sự chuyển đổi cơ<br /> chế đã làm cho không ít xí nghiệp, hợp tác xã, cơ sở sản xuất bị giải thể hoặc sống lay lắt, không đủ việc làm,<br /> giảm thải lao động. Số lao động thuộc các gia đình nghèo chính là đối tượng bị tác động mạnh nhất, là nạn nhân<br /> hay hậu quả của tình hình trên. Cụ thể hơn, trong số 25 gia đình nghèo làm việc trong khu vực quốc doanh với<br /> tổng số 55 lao động, từ 1986 đến nay đã có 33 lao động (chiếm 60%) bị ra khỏi biên chế. Thực tế chỉ có 10 hộ<br /> với 22 lao động còn giữ nguyên số lao động trong biên chế. 15 gia đình còn lại đều có ít nhất 1 người bị giảm<br /> biên chế. Đặc biệt, có tới 6/25 hộ nghèo nêu trên, tất cả lao động trong gia đình đều bị mất việc hoàn toàn. Có lẽ<br /> đây là nhân tố trực tiếp và tác động mạnh nhất đến mức sống vốn dĩ đã không mấy khả quan ở các gia đình này.<br /> Trong điều kiện như vậy, khi bị đẩy ra khỏi xí nghiệp quốc doanh, những người lao động nghèo buộc phải<br /> tràn ra đường phố kiếm sống bằng đủ thứ nghề và việc làm với thu nhập ít ỏi. Đã có thể gọi tên một" nền kinh tế<br /> hè phố" của những người nghèo mà thực chất,<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />  Xã hội học, số 1 - 1993<br /> Trịnh Duy Luân 31<br /> <br /> <br /> đó là một bộ phận của khu vực kinh tế không chính thức (informal sector) vốn giữ vai trò rất quan trọng trong<br /> việc tạo công ăn việc làm cho người nghèo tại đô thị các nước .đang phát triển.<br /> Trong tổng thể mẫu khảo sát, trong 32 hộ gia đình nghèo đã tính ra được:<br /> - 48% lao động mất việc ở xí nghiệp đã ra hè phố làm công việc như bơm vá sửa chữa xe đạp, rửa xe máy,<br /> ôtô và các dịch vụ hè phố khác.<br /> - 52% còn lại tham gia buôn bán vặt trên hè phố hoặc các chợ (rau quả, tạp hóa),làm thuê, đạp xích lô, bốc<br /> vác, mở quán nước, bán vé xổ số...<br /> - Hiện vẫn còn gần 30% số công nhân bị mất việc chưa tìm được việc làm, sống nhờ vào thu nhập vốn ít ỏi<br /> của vợ (chồng) hoặc bố mẹ.<br /> Sự nghèo khổ của nhóm gia đình này còn có một lý do khác là tình trạng rủi ro và hoàn cảnh sống khó khăn<br /> của họ. Trong số 32 gia đình nghèo, khoảng 1/3 (11 gia đình) có chồng (hoặc vợ) chết, bệnh tật nặng, hoặc ly<br /> hôn.<br /> Những triển vọng cải thiện đời sống từ các khu vực quốc doanh lẫn phi quốc doanh đều không mấy sáng sủa<br /> đối với các hộ gia đình nghèo này.<br /> Ở đây, có thể tạm đưa ra một câu trả lời sơ lược: người nghèo thành phố là ai? Trong trường hợp thủ đô Hà<br /> Nội, như nghiên cứu đã chỉ ra, họ phần đông là các gia đình công nhân, trực tiếp sản xuất trong những xí nghiệp<br /> của thành phố, của quận đang làm ăn thua lỗ hoặc giải thể. Thường thì đó là những người lao động có mức<br /> lương thấp khi còn làm việc hoặc đã bị ra khỏi biên chế, hoặc lơ lửng ở trạng thái không có việc làm. Và điều<br /> quan trọng là họ không đủ các điều kiện để năng động và thích nghi với điều kiện sống do sự chuyển đổi cơ chế<br /> hiện nay tạo ra. Vì lẽ đó một chính sách hướng tới đối tượng người nghèo ở đô thị có lẽ cần chú ý cả tới 2 yếu<br /> tố: chuẩn bị tinh thần, tâm lý cho người lao động về khả năng lâm vào trạng thái này; tiếp đó là chuẩn bị kỹ<br /> năng (đào tạo lại, học nghề mới...) và phần nào trợ giúp phương tiện mưu sinh (cho vay vốn, công cụ...) để đi<br /> vào làm việc trong khu vực kinh tế không chính thức.<br /> Như vậy là ở đây chúng ta đang đối mặt với nhóm hộ nghèo ở một thành phố mà 5-10 năm về trước đã ở<br /> trong một cơ chế bao cấp điển hình và giờ đây, đang ở trong giai đoạn chuyển đổi sang cơ chế thị trường. Vì<br /> thế, nhóm người nghèo trong thành phố (được hiểu là sự nghèo đi tương đối so với các nhóm khác) chính là đối<br /> tượng chịu sự tác động tiêu cực mạnh nhất của cơ chế thị trường buổi đầu chuyển đổi. Có lẽ đây là nét khác biệt<br /> rất lớn so với người nghèo ở các nước đang phát triển khác. Cái nghèo của thời bao cấp và cái nghèo của thời<br /> kinh tế thị trường là hai khái niệm khác nhau rất lớn trong sự hàm chứa các yếu tố vật chất lẫn tinh thần.<br /> 2.3. Phản ứng của người nghèo với các chính sách kinh tế - xã hội của nhà nước<br /> "Nếu các chính phủ muốn giảm nghèo khổ thì cần phải biết tường tận về người nghèo Cần phải biết người<br /> nghèo là ai, phản ứng của họ đối với các chính sách của chính phủ và đối với môi trường của họ như thế nào" .<br /> (Báo cáo của Ngân hàng thế giới 1990, trang 64) .<br /> Qua kết quả khảo sát ở nội thành Hà Nội, vấn đề này cũng được thể hiện khá rõ. Thái độ của nhóm hộ<br /> nghèo đối với các chính sách kinh tế - xã hội của đổi mới là kém tích cực nhất so với các nhóm khác và đặc biệt<br /> là nhóm hộ giàu. Bởi lẽ như đã nêu trên, họ là sản phẩm, là nạn nhân của các chuyển đổi do những chính sách<br /> mới tạo ra. Đời sống của họ vốn đã nghèo lại càng trở nên bấp bênh trong giai đoạn chuyển đổi cơ chế hiện nay.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />  Xã hội học, số 1 - 1993<br /> <br /> <br /> <br /> 32 Đôi nét về người nghèo đô thị ...<br /> <br /> <br /> Chẳng hạn trong nhóm hộ nghèo chỉ có 25% đánh giá tích cực chính sách kinh tế của đổi mới - đối lại với 82%<br /> trong nhóm hộ giàu. Đối với chính sách tinh giảm biên chế do tổ chức lại sản xuất, các tỷ lệ hộ đánh giá tích cực<br /> là 0% ở các hộ nghèo và 20% ở các hộ khá giả. Còn trong chính sách bảo đảm xã hội (giáo dục, y tế phải trả<br /> tiền), chỉ có 12% các hộ nghèo đánh giá tích cực trong khi đó có tới 41% các hộ giàu đánh giá như vậy. Tình<br /> hình này không có gì là ngoại lệ so với xu hướng chung mà các nghiên cứu tương tự ở các nước khác đã xác<br /> nhận. Những người nghèo thường cảm nhận nhiều hơn tác động tiêu cực của các chính sách kinh tế - xã hội đối<br /> với họ, đặc biệt trong những thời kỳ có sự chuyển đổi. Điều này cho thấy cần phải có một hệ thống chính sách<br /> kinh tế - xã hội cụ thể phục vụ cho mục tiêu xóa đói giảm nghèo chứ không phải chỉ là một quyết tâm mạnh mẽ<br /> trên quan niệm "phát triển kinh tế ắt giảm được nghèo khổ". Ngay cả khi mức sống tuyệt đối có thể tảng, sự<br /> nghèo khổ tương đối vẫn không giảm vì có sự phân hóa giàu - nghèo và khoảng cách giữa các nhóm xã hội ngày<br /> càng lớn đến mức trở thành sự phân cực. Cần phân biệt, nhận rõ hơn nhóm người nghèo để có các chính sách<br /> thích hợp đối với họ.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Hội thảo tổng kết bước 1 cuộc khảo sát Xã hội học<br /> về kinh tế - xã hội Hà Nội<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />