Dụ ngôn trong tiểu thuyết lịch sử của Nguyễn Xuân Khánh

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SÀI GÒN SAIGON UNIVERSITY<br /> TẠP CHÍ KHOA HỌC SCIENTIFIC JOURNAL<br /> ĐẠI HỌC SÀI GÒN OF SAIGON UNIVERSITY<br /> Số 63 (3/2019) No. 63 (3/2019)<br /> Email: tcdhsg@sgu.edu.vn ; Website: https://tapchikhoahoc.sgu.edu.vn<br /> <br /> <br /> <br /> DỤ NGÔN TRONG TIỂU THUYẾT LỊCH SỬ<br /> CỦA NGUYỄN XUÂN KHÁNH<br /> The parable in Nguyen Xuan Khanh’s historical novels<br /> <br /> TS. Ngô Thanh Hải<br /> Trường THPT Lạng Giang số 2, Lạng Giang, Bắc Giang<br /> <br /> <br /> Tóm tắt<br /> Trong tiểu thuyết lịch sử, yếu tố lịch sử chỉ là một ký hiệu để mã hóa, tạo sinh ý nghĩa. Việc mã hóa đó<br /> tạo nên những mặt nạ ngôn ngữ đặc trưng, hình thành các loại hình, xu hướng khác nhau. Từ những<br /> phân tích cụ thể về tiểu thuyết của Nguyễn Xuân Khánh, chúng tôi đem đến một góc tiếp cận lý thuyết<br /> khác về thể loại tiểu thuyết lịch sử, đi sâu nghiên cứu mô hình cấu trúc của ký hiệu học, thực hiện một<br /> chiến lược giao tiếp riêng với sự tham gia của các yếu tố: Chủ thể phát ngôn – đối tượng tiếp nhận và<br /> bức tranh thế giới riêng trong một hình thức ngôn ngữ đặc thù. Tiếp cận tiểu thuyết lịch sử như vậy sẽ<br /> tránh được những tranh luận không đáng có về vấn đề sự thật và hư cấu. Bởi xét đến cùng, thể loại<br /> chẳng qua là một sự thỏa thuận để thực hiện các quy ước trong chiến lược giao tiếp diễn ngôn giữa chủ<br /> thể và đối tượng tiếp nhận.<br /> Từ khóa: diễn ngôn, dụ ngôn, mô hình cấu trúc, Nguyễn Xuân Khánh, tiểu thuyết lịch sử<br /> Abstract<br /> In historical fiction, the historical element is just a symbol for coding and generating meaning. That<br /> coding creates typical language masks, forming different genres and trends. From the detailed analysis<br /> of Nguyen Xuan Khanh's novels, we provide another perspective on the theory of historical fiction,<br /> undertaking in-depth research on the structure model of semiotics, using a particular communication<br /> strategy with the involvement of those elements: subject, receiver and the private world picture in a<br /> specific language form. Such approach will avoid unreasonable arguments on the truth and fiction. After<br /> all, genre is only a deal to implement conventions in the communication strategy of discourse between<br /> subject and the receiver.<br /> Keywords: discourse, the parable, structure model, Nguyen Xuan Khanh, historical fiction<br /> <br /> <br /> 1. Mở đầu - ND), nhưng giống với ngụ ngôn (tiếng<br /> Theo N.D.Tamarchenko, dụ ngôn Nga “басня”, tiếng Pháp: “fable”. - ND).<br /> “tiếng Nga: “притча”; tiếng Pháp Nó là câu chuyện bóng gió về một trường<br /> “parabole” - ND) là thể tự sự cỡ nhỏ, mang hợp không phải là sự hiếu kì, minh chứng<br /> tính quá độ, chuyển từ folklore qua văn học hiển nhiên cho một quy luật phổ quát buộc<br /> viết. Dụ ngôn khác với giai thoại (tiếng người ta phải tuân thủ, chứ không khiến<br /> Nga “анекдот”; tiếng Pháp “anecdote”. người ta kinh ngạc. Do đó, dụ ngôn bao giờ<br /> Email: thanhhai.xeko@gmail.com<br /> 3<br /> SCIENTIFIC JOURNAL OF SAIGON UNIVERSITY No. 63 (03/2019)<br /> <br /> <br /> cũng nghiêm túc, có tính chất giáo huấn, quy định chiến lược giao tiếp, tạo nên<br /> khác hẳn giọng bỡn cợt của giai thoại, còn những đặc trưng riêng của loại hình diễn<br /> tính cách và giọng điệu của ngụ ngôn lại có ngôn – dụ ngôn. Truyện lịch sử dù là<br /> tính hai mặt (Tarmachenko, 2015). những biến thể của tử số trong các thể tài<br /> Từ cơ sở thế giới quan phi truyền song vẫn mang mẫu số chung của mô hình<br /> thống này (trên nền văn hóa Kitô giáo thời cấu trúc thể loại.<br /> trung đại), dần dần hình thành hai nguyên Với bộ ba tiểu thuyết Hồ Quý Ly<br /> tắc và hai con đường sử dụng dụ ngôn (2000), Mẫu Thượng Ngàn (2008) và Đội<br /> trong biến thể mở rộng của nó (nguyên thể gạo lên chùa (2011), nhà văn Nguyễn<br /> là truyện kể thử thách): Xuân Khánh thực sự đã tạo ra một hiện<br /> Thứ nhất, nó trở thành mô hình (mẫu tượng trong đời sống văn học, đặc biệt là<br /> gốc) được dùng, hoặc là để tạo ra các dụ xu hướng khai thác về lịch sử. Tiểu thuyết<br /> ngôn mới, dụ ngôn có tác giả, nhất là trong của ông đã thu hút được sự quan tâm của<br /> sáng tác của L. Tolstoi thời kì cuối (ví đông đảo công chúng, của giới nghiên cứu,<br /> như Ba dụ ngôn, Vua Esarhaddon của phê bình văn học. Hàng trăm bài báo, công<br /> Assyria), trong sáng tác của Franz Kafka trình, luận án, luận văn tiếp cận ba tác<br /> (Cây cầu), hoặc là để tăng cường tính chất phẩm này ở nhiều góc nhìn, phương pháp,<br /> dụ ngôn cho các thể loại khác. lý thuyết khác nhau. Ở bài viết này, chúng<br /> Thứ hai, dụ ngôn trở thành một trong tôi đi sâu nghiên cứu tiểu thuyết của<br /> những thể loại lồng ghép hết sức phổ biến Nguyễn Xuân Khánh từ lý thuyết diễn<br /> trong truyện vừa (Người con gái viên đại ngôn, ký hiệu học văn hóa, trên một bình<br /> úy của Pushkin, Cây thập ác và Karma của diện nhỏ là tìm hạt nhân cấu trúc thể loại,<br /> L. Tolstoi), trong tiểu thuyết (câu chuyện phân xuất thành mô hình cấu trúc đặc trưng<br /> về Kif Mokievich và Moki Kifovich – kiểu dụ ngôn về lịch sử. Mô hình cấu trúc<br /> trong Những linh hồn chết của Gogol, về ấy cũng chính là một mô hình ký hiệu học<br /> Cổng Luật trong Vụ án của Kafka), cũng lịch sử thực hiện một chiến lược giao tiếp<br /> như trong truyện ngắn (Sinh viên của diễn ngôn riêng, thể hiện bản chất thể loại<br /> Chekhov, Trẻ và Già của Bunhin), trong qua bức tranh thế giới và ngôn ngữ nghệ<br /> kịch (M. Gorki, Bertolt Brecht). thuật đặc thù. Trong mô hình này, lịch sử<br /> Đôi khi cả hai tuyến nói trên giao là một ký hiệu, một mã để tạo nghĩa, làm<br /> cắt nhau: tác phẩm vừa có bản chất dụ phương tiện thực hiện chiến lược giao tiếp<br /> ngôn, vừa có DỤ NGÔN truyền thống thể loại/ diễn ngôn có sự thống nhất của ba<br /> được lồng vào (Phục sinh của L. Tolstoi)” yếu tố chủ thể phát ngôn – đối tượng tiếp<br /> (Tarmachenko, 2015). nhận – cái được đề cập tới (Chiupa, 2013).<br /> Hiểu như vậy, dụ ngôn là một mô hình 2. Nội dung<br /> cấu trúc nền móng, có cội nguồn từ ký ức 2.1. Sự đan cài, chồng xếp các lớp<br /> thể loại trong nền văn học xa xưa. Và mã truyện kể để chuyển tải bài học<br /> gen của thể loại này vẫn được duy trì, lưu Chủ thể trong diễn ngôn tiểu thuyết<br /> truyền lại trong quá trình phát triển, đổi lịch sử của Nguyễn Xuân Khánh luôn luôn<br /> mới văn học. Hạt nhân cấu trúc thể loại vẫn là con người nhiều suy tư, luôn mang<br /> được giữ lại, thành những mã nghệ thuật, những bài học muốn chia sẻ, truyền đạt lại<br /> <br /> <br /> 4<br /> NGÔ THANH HẢI TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC SÀI GÒN<br /> <br /> <br /> cho người đọc. Chính vì thế, những tác Mẫu Thượng Ngàn, Đội gạo lên chùa<br /> phẩm của ông, dù có dung lượng rất lớn, chúng tôi nhận ra một điều là cả ba tác<br /> chi tiết dày đặc thì ta vẫn nhận ra các lớp phẩm đều có sự đan cài hai tuyến/ lớp<br /> bài học, chân lý được kết tụ lại từ những truyện song hành, hoặc tương tác với nhau:<br /> chỉ dẫn lịch sử, những biến cố và số phận lớp/ tuyến truyện lịch sử gắn với những<br /> của con người trong đó. Do đó, ở tiểu xung đột sử thi, vận mệnh dân tộc trong cái<br /> thuyết của ông, chúng tôi nhận thấy chủ thể nhìn kiểu tương quan chúng ta - chúng nó<br /> đang kể câu chuyện về mình/ câu chuyện và lớp/ tuyến truyện về số phận cá nhân<br /> của mình cho người khác nghe. Các tác của đời tư gắn với những xung đột thế sự<br /> phẩm được tổ chức theo nguyên tắc nhiều trong những tương quan kiểu bề bậc (trên -<br /> lớp, nhiều tầng truyện kể của tiểu thuyết, dưới, anh - tôi, quân - thần...), đạo đức, hệ<br /> còn lịch sử được tiểu thuyết hóa. Lịch sử tư tưởng (thiện - ác, trung - gian, tiến bộ -<br /> không còn là mục đích cuối cùng mà chỉ bảo thủ...), xã hội - giai cấp (người giữ<br /> được sử dụng như phương tiện, một mã ngôi - kẻ tiếm vị, quan - dân, cán bộ - nhân<br /> nghệ thuật chuyển tải bài học/ thông điệp. dân, giàu - nghèo...) v.v... Mỗi câu chuyện<br /> Chủ thể của những câu chuyện như đang đó đem đến cho người đọc những nhận<br /> đàm tâm, đối thoại, truyền lại những kinh thức, suy tư và cảm xúc khác nhau để cùng<br /> nghiệm/ bài học của mình cho đối tượng hướng tới/ minh họa, làm sáng rõ bài học<br /> người nghe về lịch sử, cuộc đời và lẽ xuất chung cục. Những truyện kể về lịch sử, dân<br /> xử của con người. Những bài học ấy có thể tộc tương tác với những truyện kể về phận<br /> được nêu ra ngay từ đầu, có thể dồn tụ, kết người, những cá nhân, lồng ghép với<br /> đọng ở phần kết thúc hoặc ẩn sâu dưới tầng những truyện kể về tôn giáo, tâm linh, tư<br /> tầng lớp lớp các câu chuyện được kể trong tưởng hệ, ý thức hệ tạo nên cái nhìn đa<br /> tác phẩm. Dù tồn tại dưới dạng thức nào chiều, mang tính lập thể. Từ đó những khả<br /> chăng nữa thì những bài học luôn luôn năng bài học sâu sắc được thể hiện qua<br /> mang đến cho người đọc nhiều nhận thức hình tượng ám dụ và cách nói bằng những<br /> mới mẻ, như ngộ ra một chân lý, vỡ ra ẩn ngữ lịch sử.<br /> những sự thực khác, có khi là đối lập với Để thực hiện mục đích giao tiếp diễn<br /> nhận thức, với những điều đã được biết tới/ ngôn của dụ ngôn lịch sử, Nguyễn Xuân<br /> đã được mặc định là chân lý hay sự thật Khánh đã chọn cách thức tổ chức trần<br /> tuyệt đối. Cho nên, mỗi tiểu thuyết của ông thuật theo kiểu nhiều bè, nhiều giọng<br /> bao chứa, chồng xếp nhiều câu chuyện của tiểu thuyết đa thanh, phức điệu mà<br /> khác nhau. Những câu chuyện này khi tồn F.Dostoievski đã sáng tạo ra. Lý thuyết tiểu<br /> tại song song, độc lập thành các tuyến, các thuyết này đã được M.Bakhtin chỉ rõ trong<br /> lớp riêng, khi thì hòa vào nhau, cùng các công trình nghiên cứu của mình. Tuy<br /> hướng tới bài học chung. Cốt truyện nhiên cái đích của Nguyễn Xuân Khánh<br /> thường được ông tổ chức theo nguyên tắc không phải tạo ra tính đối thoại giữa các<br /> “nhị phân”, tạo ra hai đối cực, hai mạch giọng, hệ tư tưởng, mà lại hướng đến đồng<br /> truyện kể, hai trường nghĩa khác nhau với thanh phát ngôn bài học chung – một kiểu<br /> ranh giới rõ rệt. bắt nhịp đồng ca cho nhiều giọng hay dạng<br /> Khảo sát bộ ba tác phẩm Hồ Quý Ly, hát bè đệm cho một giọng chính. Sự đối<br /> <br /> <br /> 5<br /> SCIENTIFIC JOURNAL OF SAIGON UNIVERSITY No. 63 (03/2019)<br /> <br /> <br /> thoại nếu có là đối thoại về quan điểm lịch sử và biến cố thời đại: 1/ Những chủ thể<br /> sử trong tiểu thuyết với cái nhìn lịch sử cố lựa chọn lối sống nhập thế; 2/ Những chủ<br /> hữu trong các diễn ngôn chính sử. Cả ba thể lựa chọn lối sống tùy duyên; 3/ Những<br /> cuốn tiểu thuyết của ông đều được trần chủ thể lựa chọn hoặc buộc phải chọn lối<br /> thuật theo ngôi thứ ba, bằng một người kể sống trung dung, chọn vị trí trung lập giữa<br /> chuyện giấu mặt. Người kể chuyện đó như hai lối sống trên. Sự phân chia này mang<br /> sự hóa thân của chủ thể, mang sẵn bài học, tính chất tương đối bởi một số chủ thể có<br /> gửi bài học ấy bằng những câu chuyện khác nhiều sự lựa chọn hoặc sự chuyển đổi lựa<br /> sẽ được kể trong tác phẩm. Những câu chọn qua không gian và thời gian khá phức<br /> chuyện khác đó được kể từ nhiều điểm nhìn tạp. Vậy, đây chỉ là một cách chia xuất<br /> khác nhau của người kể, và của các nhân phát từ góc nhìn của chúng tôi về bức tranh<br /> vật – các nhân vật tự kể về mình và kể về thế giới trong diễn ngôn.<br /> người khác. Điểm nhìn trần thuật được di 2.1.1. Kiểu nhân vật/ chủ thể của lối<br /> chuyển linh hoạt, được đặt ở những vị thế, sống nhập thế<br /> quan điểm rất khác nhau vừa song hành, Con người nhập thế còn là con người<br /> vừa tương tác đối thoại, để làm tường minh, của khát vọng/ tham vọng, hoài bão, sẵn<br /> để chuyển tải bài học. sàng vượt qua tất cả để đến cái đích cuối<br /> 2.2. Nhân vật trung tâm - những chủ cùng là lập thân thì phải lập công, lập danh,<br /> thể lựa chọn lập ngôn. Tác giả mượn lời của nhân vật<br /> Đặc trưng quan trọng của mô hình cấu Đức trong Đội gạo lên chùa gọi đây là lối<br /> trúc dụ ngôn là mỗi nhân vật được xây sống “dương tính”. Lựa chọn lối hành xử<br /> dựng như một chủ thể lựa chọn trong bức nhập thế - lối sống dương tính là những chủ<br /> tranh thế giới mà nhà văn tạo nên. Việc thể hành động, thường có cái nhìn cực<br /> nhân vật ở nguyên tại một vị trí hay vượt đoan, theo đuổi đến cùng mục đích của<br /> qua ranh giới của các không gian điểm, các mình. Họ chủ động hành động để hiện thực<br /> trường nghĩa biểu hiện những sự lựa chọn hóa tất cả những hoài bão, tráng chí, lý<br /> khác nhau, tạo nên cấu trúc truyện kể đặc tưởng. Chúng ta có thể thấy điều đó rất rõ<br /> thù trong vùng chức năng của các không trong Hồ Quý Ly qua những con người lựa<br /> gian. Mỗi sự lựa chọn gắn với một không chọn thực hiện lý tưởng của Nho gia, muốn<br /> gian nào đó đều tự mang trong nó một làm những việc kinh bang tế thế, thực hiện<br /> thông điệp, chiêm nghiệm hay bài học. tráng chí, hoặc giữ trọn đạo của người quân<br /> Trong tiểu thuyết của Nguyễn Xuân tử. Họ ứng xử dựa trên nền tảng những tín<br /> Khánh, chúng tôi nhận thấy ông chia thành điều bất di bất dịch ấy nên khó chấp nhận<br /> các không gian điểm và đặt nhân vật của lựa chọn, lý lẽ, tư tưởng của phe đối lập/<br /> mình trong mối quan hệ mật thiết với các đối nghịch. Do vậy, họ sẽ không có bất cứ<br /> không gian đó. Qua ba tác phẩm Hồ Quý đối thoại, thỏa hiệp nào. Đó là lựa chọn của<br /> Ly, Mẫu Thượng Ngàn và Đội gạo lên các nhân vật Trần Nghệ Tông, Duệ Tông,<br /> chùa, chúng tôi nhận thấy có ba nhóm chủ Hồ Quý Ly, Hồ Hán Thương, Trần Khát<br /> thể lựa chọn gắn với những luận đề tư Chân, Trần Nguyên Hàng, Nguyễn Cẩn.<br /> tưởng, những bài học lịch sử, mà thực chất Nhưng chính từ trong nhóm nhân vật lựa<br /> đó là việc lựa chọn cách hành xử trước lịch chọn lối sống nhập thế này lại phân hóa<br /> <br /> <br /> 6<br /> NGÔ THANH HẢI TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC SÀI GÒN<br /> <br /> <br /> thành hai phe đối lập, xung đột gay gắt với của chúng sinh, không chỉ là máu để lập<br /> nhau trên quan điểm chính trị, tham vọng công mà còn là máu, nước mắt của những<br /> quyền lực và lý tưởng đạo đức riêng. Bởi sự trả giá, của những sự tiêu hủy từ lòng<br /> hệ tư tưởng nền tảng chi phối lối sống, cách tham và sự thù hận. Sự lựa chọn của những<br /> hành xử của họ không phải là hướng nội mà cá nhân nhập thế, dù trực tiếp hay gián tiếp<br /> là hướng ngoại, đưa họ đến những hành sẽ thành một động lực tạo nên sự xoay<br /> động quyết liệt và kết cục là sự tranh giành, chuyển của xã hội và thời thế. Và để dựng<br /> tước đoạt, chiến tranh đẫm máu. xây một cái mới, cái khác thì trước đó luôn<br /> Cho nên, các không gian kinh thành luôn diễn ra quá trình phá hoại, hủy diệt,<br /> Thăng Long hay Tây Đô, những cung vua thậm chí là tận diệt kiệt cùng cái cũ. Cho<br /> phủ chúa gắn liền với cuộc xung đột, tranh nên, chữ “biến” và “dịch” không phải của<br /> đoạt này, trở thành bãi chiến trường. Cái riêng một thời kỳ nào, của một quốc gia<br /> đẹp của lầu son gác tía, của cảnh sắc nguy nào mà nó là quy luật chung của lịch sử<br /> nga tự chứa trong nó bao cơ mưu, tội ác. nhân loại.<br /> Những sự hủy hoại và xây dựng cứ nối 2.2.2. Kiểu nhân vật/ chủ thể của lối<br /> tiếp, đan xen tạo nên một bức tranh liên tục sống tùy duyên<br /> trong loạn ly, biến động, chết chóc. Tất cả Một đối cực khác của chủ thể nhập<br /> các không gian dù rộng hay hẹp đều trở thế, để cân bằng lại, làm hài hòa âm –<br /> thành những đấu trường để người ta đấu dương cho mạch truyện kể trong tiểu<br /> trí, thử lòng, chinh chiến, giành giật bằng thuyết của Nguyễn Xuân Khánh, là sự lựa<br /> sức mạnh, bằng bản năng ác của mình. Vì chọn của những chủ thể với lối sống an<br /> vậy, sự lựa chọn của các chủ thể gắn với nhàn, tự tại – cách ứng xử “tùy duyên”. Họ<br /> không gian đặc thù ở đây đã cấu thành một không hẳn quay lưng với cuộc đời, không<br /> lớp truyện đặc thù, trong tổng thể cấu trúc phải tất cả đều ẩn dật nhưng họ không<br /> truyện kể Hồ Quý Ly nói riêng và các tiểu tham gia vào những mưu đồ chính trị,<br /> thuyết của Nguyễn Xuân Khánh nói chung. những tranh chấp, không có những hành<br /> Mẫu Thượng Ngàn và Đội gạo lên chùa động gây hấn, hoặc là tránh tất cả các cuộc<br /> cũng có những chủ thể lựa chọn tương tự, chiến ấy. Họ sống an nhiên và chấp nhận<br /> lựa chọn sống nhập thế, hành động đấu nhiều điều, kể cả thiệt thòi về bản thân để<br /> tranh quyết liệt. Tuy nhiên, sự giành giật và được làm điều mình mong muốn, được<br /> những mâu thuẫn ở đây không phải là sống hòa hợp, sống đúng là mình. Rất<br /> trong nội bộ của thế lực tiếm quyền và giữ nhiều chủ thể này đã tìm về với Phật, chọn<br /> quyền, mà là xung đột của dân tộc, văn không gian của nhà Phật làm điểm tựa để<br /> hóa, ý thức hệ. Tất cả vẫn dẫn đến những nuôi dưỡng Phật tính, nuôi dưỡng cho<br /> loạn ly, mạt vận và hủy diệt. mình lòng từ, bi, hỉ, xả.<br /> Như vậy, sự lựa chọn lối sống nhập thế Trong hai tác phẩm Hồ Quý Ly và Đội<br /> của các chủ thể hành động gắn với một gạo lên chùa, ta thấy nhà văn dành một sự<br /> trường nghĩa, tạo nên một lớp truyện kể quan tâm đặc biệt cho Phật giáo, cho các<br /> đặc trưng trong tiểu thuyết Nguyễn Xuân nhân vật sống theo nguyên tắc và tư tưởng<br /> Khánh. Nó khiến người ta thấm thía một của nhà Phật mà điều cơ bản nhất ấy chính<br /> điều: lịch sử thấm đẫu máu và nước mắt là “Tùy duyên lạc đạo”. Đó là các nhân vật<br /> <br /> <br /> 7<br /> SCIENTIFIC JOURNAL OF SAIGON UNIVERSITY No. 63 (03/2019)<br /> <br /> <br /> như nhà sư Vô Trụ, Sử Văn Hoa trong Hồ để cân bằng, kìm hãm dương khí ngùn ngụt<br /> Quý Ly, sư Vô Úy, Khoan Độ, cậu An của thời đại, những chém giết, biến loạn<br /> trong Đội gạo lên chùa. Quan niệm “Tùy trên khắp các không gian ngoài kia. Nó níu<br /> duyên” đã đưa đến một quan niệm sống giữ con người lại, để mỗi người biết sống<br /> khác, tích cực và nhân ái, quan niệm về bằng lòng nhân, tính nhân, bằng tính thiện<br /> khổ và nghiệp. Người ta sinh ra trên đời đã của mình. Và như thế, không gian của Phật<br /> khổ (Đời là bể khổ), sinh ra để tạo nghiệp với lối sống Phật tính giống như một sự<br /> và chịu nghiệp (có khi nghiệp từ kiếp trước hóa giải, tạo nên sự thăng bằng, ổn định lâu<br /> của mình). Sống tùy duyên, sống tìm về dài cho đất nước, thế cục. Do vậy chùa<br /> với Phật tính tức là sống với phần căn tính làng, lối sống chay tịnh, sống hướng về Phật<br /> thiện của mình, vượt lên trên tất cả những còn là một trong những cội nguồn, nhân tố<br /> “tham”, “sân”, “si”, để lòng mình thanh căn cốt nhất tạo nên tinh thần dân tộc, hồn<br /> tịnh, trong sạch, bằng an. Cõi lòng ấy như nước, cũng là cội nguồn.<br /> mặt nước phẳng lặng, không chút gợn sóng Bên cạnh những chủ thể lựa chọn<br /> trước mọi biến động của cuộc đời, xã hội. đường về với Phật, chúng ta nhận thấy còn<br /> Những con người này theo đến cùng việc những sự lựa chọn khác, hướng đến cuộc<br /> thực hiện lý tưởng sống từ bi, bác ái, sống sống an nhiên, tránh xa tục lụy, giành giật,<br /> vì cái tốt, tình thương, tránh xa cái ác, cái tranh đoạt – lối sống nhàn dật. Họ tìm cho<br /> xấu và hành động gây đau thương. Đó là mình một không gian yên tĩnh tu tâm<br /> những tâm hồn lớn lao, cao cả, luôn giang dưỡng tính, tránh phải làm điều tàn nhẫn,<br /> rộng cánh tay mình để cứu nhân độ thế, để độc ác, để tâm hồn thanh thản. Mục đích<br /> làm việc nhân đức. Dường như cả cuộc đời cuối cùng của các nhân vật này vẫn là<br /> của họ dành để cứu khổ cứu nạn cho nhân hướng thiện, giúp đời, cứu người. Họ cũng<br /> gian, để tìm ra hướng giải thoát cho con đi tìm một không gian sống thoáng khí,<br /> người hết khổ, và bản thân họ có thể chấp trong lành, tìm một điểm tựa tinh thần cho<br /> nhận hứng chịu nhiều tai ách. bản thân được sống trong bình yên, sống<br /> Cho nên, không gian của những ngôi thật với chính mình. Đây là lối sống<br /> chùa, nơi thanh tĩnh, tâm linh không cao xa “Nhàn” của các bậc trí thức bất gặp thời.<br /> vời vợi, không vắng vẻ lánh đời mà lại ở Đó là cụ lang Phạm – cha vợ Hồ Quý Ly –<br /> giữa nhân gian, ở trong cuộc đời. Không suốt đời tránh xa lầu son gác tía, cung điện<br /> gian ấy không chỉ gắn với những chủ thể nguy nga, sống với vườn thuốc, với niềm<br /> lựa chọn lối sống Phật tính, tùy duyên lạc say mê y thuật của mình; là quan tư đồ<br /> đạo, mà nó còn là nơi che chở, cứu rỗi tâm Trần Nguyên Đán, tránh xa mọi thị phi,<br /> hồn mỗi con người. Đó là nơi bình yên để tranh chấp, ẩn mình chốn Thanh Hư Động<br /> người ta nương náu, để con người bình trên núi Côn Sơn, nuôi dưỡng, dạy dỗ<br /> tâm, giải thoát khỏi bể khổ trần ai. Dường người cháu mà sau này thành người anh<br /> như không gian chùa làng là nơi bất khả hùng lỗi lạc – Nguyễn Trãi. Sư Tề bỏ kinh<br /> xâm phạm, khiến cho bất cứ ai, bất cứ kẻ thành, bỏ nghề cung kiếm, bỏ lại tất cả, lên<br /> thù nào trước khi tấn công cũng phải đắn núi làm ông già tiều phu cũng là một sự lựa<br /> đo, suy nghĩ, hay kiêng dè. Ngôi chùa, từ chọn như thế.<br /> trong ý nghĩa của sự sống, như một đối cực Một kiểu chủ thể tùy duyên khác là<br /> <br /> <br /> 8<br /> NGÔ THANH HẢI TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC SÀI GÒN<br /> <br /> <br /> những con người tìm về với đạo Mẫu trong thù hằn, hướng đến một sự cân bằng, duy<br /> Mẫu Thượng Ngàn. Tinh thần của Mẫu, trì xã hội, đất nước phát triển, nhất là thiện<br /> tấm lòng của Mẫu, không gian Mẫu luôn lương và cái tâm lành vững cho con người.<br /> tạo ra cho con người cảm giác an toàn, một Qua đó, người đọc càng thấm thía được vẻ<br /> niềm tin, sức mạnh tinh thần để vượt qua đẹp văn hóa truyền thống, những giá trị<br /> tất cả tai ách, hiểm họa. Nhìn từ một góc văn hiến đích thực của dân tộc, của đất<br /> độ nào đó, đây chính là cuốn tiểu thuyết nước trải qua bao cuộc binh đao, chiến lửa.<br /> tập trung thể hiện, ngợi ca Mẫu tính trong 2.2.3. Kiểu nhân vật/ chủ thể của lối<br /> văn hóa, trong tâm hồn của con người Việt sống trung dung<br /> Nam. Toàn bộ cuốn tiểu thuyết với nhiều Trong các tiểu thuyết của Nguyễn<br /> câu chuyện đan cài, cùng những biến cố, Xuân Khánh, bức tranh thế giới được dựng<br /> biết bao số phận, để cuối cùng nhà văn rút lên với hai nhóm chủ thể lựa chọn đối lập:<br /> ra một tâm niệm (qua lời nhân vật Nhụ): một bên là lối sống hành động, nhập thế<br /> “Đã là người ta, con ơi, ai chẳng là con của theo lý tưởng Nho gia, theo lý tưởng đấu<br /> Mẫu” (Nguyễn Xuân Khánh, 2012, tr.807). tranh và một bên là lối sống tự tại, an nhiên<br /> Cho nên, ai đi xa đâu, lưu lạc bao lâu rồi theo tư tưởng “tùy duyên lạc đạo” của Phật<br /> cũng sẽ trở về, trở về làng Cổ Đình thân giáo, tìm về Mẫu tính, đã hình thành cấu<br /> thuộc, về với Mẫu, với những gì gắn bó, trúc truyện kể độc đáo, tạo ra những mã<br /> yêu thương. Không phải ngẫu nhiên, tác nghĩa, trường nghĩa mới. Song, ở giữa hai<br /> phẩm được bắt đầu bằng chương “Người đối cực nêu trên, ta nhận thấy còn có một<br /> trở về” nói về cuộc hồi hương của Trịnh sự lựa chọn nữa (cũng có những trường<br /> Huyền và Nhụ. Họ trở về và lòng luôn hợp là buộc phải lựa chọn): con đường ở<br /> hướng về Mẫu, về một chốn bình yên cho giữa, lối sống trung dung, tư tưởng trung<br /> những khởi đầu mới. Trong tác phẩm này, lập. Số lượng nhân vật lựa chọn/ phải lựa<br /> đền Mẫu bên sông có ý nghĩa tinh thần lớn chọn chỗ đứng và lối sống này không<br /> lao với người dân Cổ Đình và những cuộc nhiều nhưng tự họ tách ra thành một lực<br /> hầu đồng ở đền Mẫu luôn luôn được chờ lượng, với hệ tư tưởng, những triết lý<br /> đợi trong niềm thành kính tuyệt đối. riêng, để lại cho người đọc những thức<br /> Sự lựa chọn của những chủ thể hướng nhận khác về lịch sử, về thời đại, về những<br /> về lối sống tĩnh tại, niềm tin tôn giáo của gì đã được phân định mặc nhiên theo kiểu<br /> Phật, đạo Mẫu tạo ra một tuyến truyện kể tư duy nhị nguyên đúng/ sai; xấu/ tốt; tích<br /> thứ hai, lồng trong tuyến truyện của những cực/ tiêu cực.v.v. Ở mỗi sự lựa chọn ấy, ta<br /> tao loạn, chiến tranh, giành đoạt. Chính thấy rõ hơn bi kịch lịch sử của những con<br /> những con người âm thầm, lặng lẽ sống người bị mắc kẹt giữa những lằn đạn trong<br /> “tùy duyên” này thể hiện cái nhìn sáng cuộc chiến quyền lực, cuộc chiến trong tư<br /> suốt, trí tuệ, bản lĩnh và khí phách hơn tưởng hệ và trong lẽ sống. Đại diện tiêu<br /> người. Họ kiến tạo, gìn giữ những khoảng biểu nhất cho sự lựa chọn này và cho bi<br /> không bình yên, đem đến niềm tin, tinh kịch này là nhân vật Hồ Nguyên Trừng<br /> thần lạc quan sống cho con người trong trong Hồ Quý Ly. Con người của Nguyên<br /> thời loạn, trong bão táp lịch sử. Sự lựa Trừng giống như một sự hội tụ của nhiều<br /> chọn của họ hóa giải những lửa tang tóc và đối cực trong tư tưởng, trong lối sống và<br /> <br /> <br /> 9<br /> SCIENTIFIC JOURNAL OF SAIGON UNIVERSITY No. 63 (03/2019)<br /> <br /> <br /> cách hành xử, trong trạng thái hòa giải/ chắc như ba đỉnh của thế chân vạc trong<br /> mâu thuẫn không thể hóa giải. Lối sống cấu trúc truyện kể lịch sử. Cái bài học sâu<br /> của Pierre Messmer trong Mẫu Thượng sắc về sự hài hòa của âm – dương, của tiếp<br /> Ngàn, nếu nhìn từ góc độ của sự lựa chọn nhận – bảo tồn, của cá nhân – cộng đồng,<br /> thì ta cũng có thể xếp vào sự lựa chọn của biến động – tĩnh tại... đã được ông đúc rút<br /> lối sống trung tính. Pierre là người ngoại từ bao vật đổi sao dời, bao phen đất nước<br /> quốc nên không hiểu và chịu ảnh hưởng nghiêng ngả, bao lẽ hưng phế.<br /> của tư tưởng Nho hay Phật, nên lối sống 2.3. Kết cấu – hình thức ngôn ngữ<br /> anh ta chọn đơn giản là sự lựa chọn một độc đáo thể hiện bài học<br /> cuộc sống theo ý thích của mình, khao khát Nếu chỉ nhìn bề mặt và về tổng thể thì<br /> tìm kiếm những điều đẹp đẽ, mới lạ ở cả ba tiểu thuyết của Nguyễn Xuân Khánh<br /> mảnh đất và con người Bắc Kỳ. đều sử dụng lối viết truyền thống theo kết<br /> Chủ thể trung dung luôn là những cấu của tiểu thuyết cổ điển. Nó vẫn là<br /> người tỉnh táo, sáng suốt, nhận rõ thời những đại tự sự với việc phân chia thành<br /> cuộc. Họ có cái nhìn, cách hành xử văn các phần lớn, nhỏ, các chương, mục với<br /> hóa, theo quan niệm tôn trọng sự khác những tên gọi cụ thể. Chúng ta có thể dễ<br /> biệt, sự lựa chọn của kẻ khác. Đó là căn dàng nhận ra điều đó khi đọc tác phẩm: Hồ<br /> cốt của tư duy đa nguyên trong nhân cách Quý Ly chia thành 13 phần và mỗi phần<br /> văn hóa. Nhưng cũng chính vì lẽ đó họ này lại chia thành các mục đánh dấu bằng<br /> sống giữa những ranh giới mong manh của các số theo thứ tự từ nhỏ đến lớn; Mẫu<br /> thiện - ác, của những lựa chọn khó khăn và Thượng Ngàn chia thành 15 chương và<br /> khốc liệt. Bản thân những chủ thể này, với được đặt tên gọi tương tự; Đội gạo lên<br /> lựa chọn của mình, luôn sống trong dằn chùa chia thành 3 phần lớn: “Trôi sông”,<br /> vặt, bi kịch và đau thương. Họ di chuyển “Bão nổi can qua” và “Về cõi nhân gian”.<br /> qua các không gian, thời gian với biến Mỗi phần lớn lại chia thành các mục, với<br /> thiên, thăng trầm của lịch sử. Kết cục bi số lượng nhiều ít không đều nhau, nhưng<br /> đát từ trong tâm thức của họ nhói lên một tất cả đều được đặt tiêu đề cụ thể. Việc bố<br /> tuyến truyện khác trong tiểu thuyết lịch sử trí các phần, các mục như trên ở trong cả ba<br /> của Nguyễn Xuân Khánh – tuyến về thân cuốn tiểu thuyết đã tạo nên một đường viền,<br /> phận con người. một khung khổ bao chứa các sự kiện, biến<br /> Ba chủ thể lựa chọn trong bức tranh thế cố, các tình tiết của các câu chuyện được kể.<br /> giới mà Nguyễn Xuân Khánh tạo nên trong Các thành tố cấu tạo nên bộ khung đó liên<br /> tác phẩm của mình đã tạo nên ba tuyến kết chặt chẽ hay lỏng lẻo là do sự lựa chọn<br /> truyện kể đan lồng vào nhau. Các chủ thể của tác giả, chuyển tải những thông điệp<br /> này vừa mang tính tương đối độc lập, vừa nghệ thuật và bài học của mình.<br /> tương tác qua lại, xung đột với nhau tạo nên Với Nguyễn Xuân Khánh, khung ông<br /> một bức tranh thế giới gồm nhiều mảng, tạo dựng cho kết cấu tác phẩm là cái khung<br /> nhiều bè đan xen, chồng xếp. Do đó, bức lớn, còn kết cấu chi tiết bên trong tương<br /> tranh thế giới mà Nguyễn Xuân Khánh tạo đối linh hoạt, cơ động, hay nói theo cách<br /> dựng là mô hình tam vị nhất thể. Ba cụm khác ông chỉ định dạng chứ không định<br /> chủ thể lựa chọn tạo nên bộ xương vững lượng cho tác phẩm của mình theo kết cấu<br /> <br /> <br /> 10<br /> NGÔ THANH HẢI TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC SÀI GÒN<br /> <br /> <br /> truyền thống. Ta dễ nhận ra ông chọn bối hiện qua lời của người kể chuyện, nhất là<br /> cảnh của một triều đại, một giai đoạn lịch qua lời của bản thân các nhân vật tự thuật.<br /> sử, với những điểm nút diễn biến chính Cho đến lúc kết thúc tác phẩm, những câu<br /> theo đúng sự thật trong diễn ngôn lịch sử chuyện đó vẫn không hết, không dừng mà<br /> giống như những cái cột, cái kèo, tạo ra còn tiếp diễn. Chính điều đó khiến nhà văn<br /> những điểm tựa cho khung kết cấu. Kết cấu viết về lịch sử, về cái đã qua nhưng thực ra<br /> tác phẩm của ông không có một truyện kể là nói về hiện thực đang diễn ra, chưa hoàn<br /> trung tâm, hành động chính yếu, xuyên kết, thể hiện được những vấn đề của ngày<br /> suốt, chi phối các hành động, truyện kể hôm nay, cả những vấn đề thời sự. Những<br /> khác. Mỗi phần, mỗi mục trong tác phẩm chuyện như cải cách, đổi mới đất nước,<br /> của ông kể một chuyện, dựng một chân tiếp thu và bảo tồn văn hóa truyền thống,<br /> dung, miêu tả một khung cảnh tạo nên cấu chuyện của cái thiện và ác... đâu chỉ là<br /> trúc nhiều bè, nhiều mảng, cấu trúc của chuyện của một thời, mà là chuyện của mọi<br /> những mảnh ghép kiến tạo bức tranh thời, mọi dân tộc trong tiến trình lịch sử<br /> chung. Các tuyến/ lớp truyện kể, các phối phát triển, tồn vong.<br /> cảnh trong tác phẩm của ông thường soi Liên quan mật thiết đến trình tự thời<br /> chiếu, tương tác trong thế đối thoại làm nới gian truyện kể là cách thức mở đầu và kết<br /> rộng khung, theo kiểu kiến trúc nhiều tầng thúc mà tác giả lựa chọn cho tác phẩm. Các<br /> bậc, chuyển tải những bài học đằng sau nó. chi tiết mở đầu và kết thúc tác phẩm được<br /> Như thế, những lớp phần của những truyện Nguyễn Xuân Khánh gia công lựa chọn, xử<br /> kể sẽ tương ứng với các lớp, phần của lý tinh tế. Chúng lặp lại nhưng không hoàn<br /> những bài học, những triết lý tương tự như toàn giống, trùng khít với nhau. Nhìn bề<br /> trong dụ ngôn và ngụ ngôn truyền thống. ngoài, ta dễ lầm tưởng Nguyễn Xuân<br /> Sáng tạo độc đáo của Nguyễn Xuân Khánh kết cấu tác phẩm của mình theo<br /> Khánh khi viết tiểu thuyết lịch sử là việc nguyên tắc hồi hoàn, đầu cuối tương ứng.<br /> tạo ra “kết cấu thời gian lỏng”. Ông phá vỡ Song khi đi sâu tìm hiểu ý nghĩa của các<br /> trật tự thời gian biên niên, không đặt những mô hình mở đầu và kết thúc này trong cấu<br /> mốc thời gian, những sự kiện lịch sử cố trúc truyện kể, ta sẽ thấy chúng tương ứng<br /> định trong mỗi tác phẩm. Ý niệm về lịch sử với một lớp truyện được đan cài, lồng xếp<br /> trong những tác phẩm này chỉ là sự chuyển vào tác phẩm. Về thực chất, theo chúng tôi<br /> giao: chuyển giao triều đại Trần sang Hồ thì đây là “kiểu kết cấu đầu cuối song trùng<br /> (Hồ Quý Ly); chuyển giao chế độ, văn hóa, mà đối lập”. Song trùng vì cả hai giống<br /> tư tưởng và hành động (Mẫu Thượng nhau ở cái hình thức bên ngoài – cùng một<br /> Ngàn); chuyển giao thời đại, giai đoạn lịch típ truyện, còn đối lập là ở ý nghĩa thực của<br /> sử (Đội gạo lên chùa). Đặc biệt, cả ba tác chúng trong cấu trúc tác phẩm. Quan sát kỹ<br /> phẩm đều được kể theo một quy trình đảo chúng ta sẽ thấy, tất cả các mô hình mở<br /> lộn trật tự thời gian tuyến tính, khởi đầu đầu đều mang ý nghĩa một cái kết cục đã<br /> bằng một sự kiện ở hiện tại, rồi ngược về rồi, một kết quả đã hoàn thành và không<br /> quá khứ, sau đến các sự kiện, tình tiết của thể khác. Còn các mô hình kết thúc lại tạo<br /> hiện tại nối tiếp đến một kết thúc. Quá khứ ra những sự bắt đầu, làm nảy sinh, tạo tác<br /> và hiện tại tiếp diễn cứ lần lượt được tái một cái mới. Theo nhà nghiên cứu Lã<br /> <br /> <br /> 11<br /> SCIENTIFIC JOURNAL OF SAIGON UNIVERSITY No. 63 (03/2019)<br /> <br /> <br /> Nguyên thì đó là hai lớp truyện: lớp đan xen nhiều lớp, nhiều tầng. Mô hình<br /> “chung cục” ở trên cùng, tương ứng với cấu trúc này có cội nguồn sâu xa từ trong<br /> phần mở đầu và tiếp theo đó là lớp “khởi kho tàng ký ức thể loại của văn học dân<br /> nguyên” ứng với phần kết thúc (Lã gian, cũng là một loại hình diễn ngôn độc<br /> Nguyên, 2018, tr.268 - 269). Như thế mở đáo về lịch sử.<br /> đầu tự nó mang trong mình một sự kết Cấu trúc dụ ngôn giúp nhà văn dung<br /> thúc, một sự phá vỡ, hủy diệt, còn kết thúc hòa được nhiều yếu tố như lịch sử, văn<br /> lại tạo ra những bắt đầu, những khởi hóa, tôn giáo, tâm linh trong tác phẩm, đặt<br /> nguyên mới của sự vật. ra những vấn đề thời sự và thời đại. Mục<br /> Như vậy, Nguyễn Xuân Khánh đã lựa đích cuối cùng của những dụ ngôn lịch sử<br /> chọn được một ngôn ngữ hữu dụng để không phải là sử mà là các thông điệp, bài<br /> chuyển tải – ngôn ngữ kết cấu. Mỗi tác học về lẽ sống, đạo lý, tư tưởng, ý thức hệ,<br /> phẩm của ông là sự đan xen, hòa quyện quy luật vận động của thời thế, xã hội. Do<br /> nhiều lớp truyện, nhiều tuyến truyện, tạo ra đó, đằng sau bề mặt cấu trúc truyện kể<br /> những mô hình kết cấu riêng có thể khái truyền thống là những vỉa tầng truyện kể<br /> quát như sau: Chủ thể (nhân vật) – Không khác, nhiều khi mới mẻ, khác lạ về các<br /> gian – sự kiện (biến cố truyện kể) gắn với nhân vật, sự kiện lịch sử đã đóng khung,<br /> các lớp nghĩa của: Cái chung cục (hoàn thành chuẩn mực. Cho nên, các tiểu thuyết<br /> tất) – cái diễn tiến của sự kiện – cái khởi của ông có ý nghĩa quan trọng trong việc<br /> đầu của những câu chuyện mới. Tất cả nhận thức về lịch sử và thực tại, hình thành<br /> được thể hiện bằng những mã truyện kể, nhãn quan, tư tưởng riêng về các vấn đề<br /> mã nghệ thuật riêng, mà nổi bật là mã lịch của thời đại, xã hội và con người.<br /> sử - văn hóa, là những câu chuyện đời Góc nhìn của ký hiệu học văn hóa và<br /> những câu chuyện thế sự chen vào chuyện lý thuyết diễn ngôn trên cơ sở đi tìm hạt<br /> của lịch sử, chính biến. nhân cấu trúc thể loại, đưa ra những mô<br /> 3. Kết luận hình ký hiệu học lịch sử sẽ tìm ra các mã,<br /> Với tư duy nghệ thuật, cách nhìn, xử các gen thể loại. Phương pháp này sẽ giúp<br /> lý chất liệu lịch sử riêng, Nguyễn Xuân ta lý giải được những hiện tượng văn học<br /> Khánh đã tạo nên một mô hình cấu trúc phức tạp, đưa ra góc nhìn mới về đặc trưng<br /> truyện lịch sử đặc thù – mô hình dụ ngôn các thể loại, chia ra từng xu hướng, phong<br /> lịch sử. Trong mô hình đó, ta thấy một cách thể loại. Khi ấy, thể loại được quan<br /> chiến lược giao tiếp diễn ngôn được thực niệm như một sự thỏa thuận giữa chủ thể<br /> hiện với những đặc điểm đặc trưng của và đối tượng tiếp nhận để thực hiện một<br /> chủ thể sở đắc chân lý, mang sẵn những chiến lược giao tiếp diễn ngôn. Do đó, bình<br /> bài học để chuyển tải, chia sẻ; bức tranh diện lịch sử văn học cũng sẽ được tổng kết,<br /> thế giới được tạo nên bởi những chủ thể nhìn nhận lại từ quá trình vận động, tiếp<br /> lựa chọn; ngôn ngữ mang tính ám dụ, tạo biến, làm mới những mô hình cấu trúc nền<br /> ra ẩn ngữ bằng các biểu tượng và kết cấu móng cổ xưa.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 12<br /> NGÔ THANH HẢI TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC SÀI GÒN<br /> <br /> <br /> TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> Chiupa, V.I. (2013). Diễn ngôn như là một phạm trù của tu từ học và thi pháp học hiện<br /> đại. Phê bình văn học phiên bản điện tử đăng ngày 08/4/2013. Lã Nguyên dịch. Truy<br /> xuất từ: http: //phebinhvanhoc.com.vn/<br /> Nguyễn Xuân Khánh (2012). Mẫu Thượng Ngàn (In lần thứ 6). Hà Nội. NXB Phụ nữ.<br /> Lã Nguyên (2018). Phê bình ký hiệu học: Đọc văn như là hành trình tái thiết ngôn từ. Hà<br /> Nội. NXB Phụ nữ.<br /> Tamarchenko, N.D. (2015). Dụ ngôn. Phê bình văn học phiên bản điện tử đăng ngày<br /> 04/02/2015. Lã Nguyên dịch từ bản tiếng Nga Поэтика//Словарь актуальных<br /> терминов и понятий.- Изд. Кулагиной, Intrada.- 2008. Cтр. 187-188. Truy xuất<br /> từ: http: //phebinhvanhoc.com.vn/<br /> <br /> TÀI LIỆU CÓ LIÊN QUAN<br /> Bakhtin, M. (2003). Lý luận và thi pháp tiểu thuyết. Phạm Vĩnh Cư tuyển chọn và dịch.<br /> Hà Nội: NXB Hội Nhà văn.<br /> Nguyễn Xuân Khánh. (2012). Hồ Quý Ly (In lần thứ 10). Hà Nội: NXB Phụ nữ.<br /> Nguyễn Xuân Khánh. (2012). Đội gạo lên chùa (In lần thứ 3). Hà Nội: NXB Phụ nữ.<br /> Lotman, Iu.M. (2016). Ký hiệu học văn hóa. Lã Nguyên – Đỗ Hải Phong – Trần Đình Sử<br /> dịch. Hà Nội: NXB Đại học Quốc gia Hà Nội.<br /> Lã Nguyên. (2012). Lý luận văn học: Những vấn đề hiện đại. Hà Nội: NXB Đại học Sư<br /> phạm Hà Nội.<br /> Trần Đình Sử. (2005). Dẫn luận thi pháp học. Hà Nội: NXB Giáo dục.<br /> <br /> <br /> Ngày nhận bài: 01/9/2017 Biên tập xong: 15/3/2019 Duyệt đăng: 20/3/2019<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 13<br />