Giải pháp khuếch tán thủy ấn trong bảo mật thông tin bản quyền sản phẩm số

Nghiên cứu khoa học công nghệ<br /> <br /> GIẢI PHÁP KHUẾCH TÁN THỦY ẤN<br /> TRONG BẢO MẬT THÔNG TIN BẢN QUYỀN SẢN PHẨM SỐ<br /> Lê Danh Tài1*, Tạ Minh Thanh2<br /> Tóm tắt: Trong bài báo này, chúng tôi đề xuất phương pháp bảo mật thông<br /> tin bản quyền bằng phương pháp khuếch tán thủy ấn trước khi nhúng vào sản<br /> phẩm số. Sau khi được nhúng vào sản phẩm, thông tin bản quyền sẽ được khuếch<br /> tán trên toàn bộ sản phẩm và có tính bảo mật cao. Phương pháp này được ứng<br /> dụng trong hệ thống phân phối sản phẩm trực tuyến với mục đích bảo vệ bản<br /> quyền sản phẩm và hạn chế phân phối bất hợp pháp các sản phẩm bản quyền<br /> trên mạng. Chúng tôi tiến hành thử nghiệm thuật toán đề xuất trên ảnh nén<br /> JPEG để chứng minh tính khả thi trên thực tế.<br /> Từ khóa: Thủy ấn, Bảo vệ bản quyền, Trải phổ, Khuếch tán thủy vân.<br /> <br /> 1. ĐẶT VẤN ĐỀ<br /> Hiện nay, kỹ thuật bảo vệ bản quyền sản phẩm số[1] đang được sử dụng phổ<br /> biến là kỹ thuật thủy ấn [2]. Kỹ thuật thủy ấn được phân loại thành hai loại chủ yếu<br /> sau: kỹ thuật thủy ấn áp dụng trên miền giá trị và kỹ thuật thủy ấn áp dụng trên<br /> miền tần số. Kỹ thuật thủy ấn trên miền giá trị là kỹ thuật được thực hiện đơn giản<br /> bằng các phương pháp thay đổi giá trị của thành phần dữ liệu (điểm ảnh, âm thanh,<br /> frame, ...); thời gian xử lý thủy ấn nhanh. Tuy nhiên, do giá trị của các thành phần<br /> dữ liệu bị thay đổi nên các giá trị này không bền vững với các kỹ thuật nén hay các<br /> kỹ thuật chỉnh sửa ảnh, âm thanh, ... Chính vì thế, các thông tin thủy ấn được giấu<br /> vào trong sản phẩm số không được bền vững và dễ bị phát hiện. Bên cạnh đó, kỹ<br /> thuật thủy ấn trên miền tần số là kỹ thuật thay đổi các giá trị trên miền tần số sau<br /> khi biến đổi dữ liệu. Chính vì vậy, kỹ thuật này giúp thông tin thủy ấn được tồn tại<br /> bền vững trước các kỹ thuật nén hay các kỹ thuật chỉnh sửa, biến đổi.<br /> Hầu hết các kỹ thuật thủy ấn hiện nay chú trọng đến vấn đề kỹ thuật giấu tin<br /> bền vững trong miền giá trị và trong miền tần số. Các kỹ thuật này đánh giá các<br /> phương pháp tấn công thông tin bản quyền và đưa ra các giải pháp để duy trì được<br /> phần lớn thông tin bản quyền trong sản phẩm số. Trên một quan điểm khác, bài<br /> báo không trọng tâm đến các kỹ thuật giấu tin trong các sản phẩm số, chúng tôi đề<br /> cập đến các kỹ thuật bảo mật thông tin bản quyền trước khi được đưa vào giấu tin<br /> trong sản phẩm số. Khi đã có được các biện pháp bảo đảm an toàn cho thông tin<br /> bản quyền thì nó có thể sử dụng trong tất cả các phương pháp thủy ấn mà dù thông<br /> tin bản quyền có bị trích rút bởi một người thứ ba thì thông tin này cũng được bảo<br /> mật hoàn toàn.<br /> Trong các kỹ thuật thủy ấn, chúng tôi đặc biệt quan tâm đến kỹ thuật trải phổ<br /> trong bảo mật thông tin bản quyền nhúng vào sản phẩm số. Trong ứng dụng kỹ<br /> thuật trải phổ, thông tin đầu vào thủy ấn sẽ được khuếch tán bởi một chuỗi giả<br /> ngẫu nhiên (pseudo-random); Sau khi được khuếch tán, các dữ liệu đặc trưng sẽ<br /> được chọn để nhúng thông tin bản quyền [3-7], [9]. Sau khi xử lý nhúng thông tin<br /> bản quyền, chuỗi giả ngẫu nhiên lại được sử dụng để thực hiện biến đổi ngược<br /> khuếch tán để tạo ra dữ liệu đầu ra là dữ liệu đã được nhúng xong thông tin thủy<br /> ấn. Như vậy, theo nguyên lý trải phổ, thông tin bản quyền sẽ được giấu vào sản<br /> phẩm số với phương thức là phân tán đều trên toàn bộ sản phẩm, dẫn đến thông tin<br /> <br /> <br /> Tạp chí Nghiên cứu KH&CN quân sự, Số 54, 04 - 2018 133<br />  Công nghệ thông tin & Cơ sở toán học cho tin học<br /> bản quyền được bảo mật khi nhúng vào sản phẩm số. Theo phương thức giấu tin<br /> trải phổ như trên, nếu không biết được chuỗi giả ngẫu nhiên là khóa trích thông tin<br /> thì sẽ không thể trích được chính xác thông tin bản quyền đã được nhúng vào sản<br /> phẩm số.<br /> Trong bài báo này, chúng tôi đề xuất phương pháp bảo mật thông tin bản quyền<br /> bằng kỹ thuật trải phổ trước khi nhúng vào sản phẩm số. Sau khi nhúng vào sản<br /> phẩm số, thông tin bản quyền sẽ được trải đều, phân bố rộng trên toàn bộ bề mặt<br /> sản phẩm và có tính bảo mật cao. Tiếp đến, bài báo sử dụng kỹ thuật trải phổ này<br /> ứng dụng vào hệ thống phân phối sản phẩm số để kiểm chứng tính ứng dụng thực<br /> tiễn của thuật toán.<br /> Trước hết, trong phần 2, bài báo trình bày thuật toán trải phổ cơ bản và mô<br /> hình nhúng thủy ấn nhiều lớp. Trong phần 3, bài báo nêu ý tưởng ứng dụng kỹ<br /> thuật đề xuất vào hệ thống DRM (Digital Rights Management) trong phân phối và<br /> quản lý sản phẩm số. Cuối cùng, các kết quả thí nghiệm trên ảnh nén JPEG sẽ làm<br /> sáng tỏ hiệu quả của thuật toán trong áp dụng thực tế.<br /> 2. KỸ THUẬT TRẢI PHỔ THỦY ẤN<br /> Trải phổ được biết đến trong kỹ thuật thông tin liên lạc như một phương thức<br /> truyền tin. Đặc điểm của hệ thống truyền thông trải phổ là độ rộng phổ của tín hiệu<br /> bị "trải" ra, lớn hơn nhiều lần so với tốc độ bit của thông tin cần truyền. Độ dư thừa<br /> của băng thông được sử dụng như một tiềm năng cho các phương pháp lập mã tự<br /> sửa sai, dẫn đến khả năng chống nhiễu cao của hệ thống thông tin trải phổ so với<br /> các phương pháp truyền tin khác. Một thành phần quan trọng trong kỹ thuật truyền<br /> tin trải phổ chính là chuỗi giả ngẫu nhiên. Vì chuỗi này mang đặc trưng của nhiễu<br /> nên tín hiệu trải phổ có ưu thế về độ bảo mật. Các ưu điểm trên được khai thác<br /> trong các hệ thống truyền tin trong môi trường có nhiễu và đòi hỏi tính bảo mật<br /> cao của thông tin, đặc biệt trong các hệ thống đa truy nhập như điện thoại di động,<br /> mạng truyền dữ liệu không dây. Ưu thế này đã được một số tác giả khai thác trong<br /> kỹ thuật giấu thông tin trong môi trường dữ liệu multimedia [11-17]. Vấn đề cơ<br /> bản cần giải quyết trong kỹ thuật truyền thông trải phổ là tính đồng bộ. Quá trình<br /> giải điều chế tương quan sẽ không còn ý nghĩa nếu tín hiệu thu được và chuỗi giả<br /> nhiễu không đồng bộ với nhau.<br /> 2.1. Kỹ thuật trải phổ thủy ấn cơ bản<br /> Trong kỹ thuật trải phổ cơ bản, chúng tôi trình bày kỹ thuật khuếch tán 1 bit<br /> thủy ấn thành n bits trước khi nhúng vào sản phẩm số.<br /> Nguyên lý của kỹ thuật trải phổ cơ bản được thể hiện trong hình 1. Trong mô<br /> hình này, tham số n được dùng để khuếch tán thông tin thủy ấn được gọi là hệ số<br /> khuếch tán. Một chuỗi giả ngẫu nhiên r(i) được chuẩn bị để khuếch tán thông tin<br /> thủy ấn là một ảnh nhị phân. Giả sử, một bit thông tin thủy ấn w được khuếch tán<br /> bởi r(i) sẽ tạo được chuỗi thông tin w’(i), trong đó i là chỉ số của một số trong<br /> chuỗi giả ngẫu nhiên (i=0,1,...,n-1). Thuật toán dùng để khuếch tán [18] và phục<br /> hồi thông tin thủy ấn được thực hiện như sau:<br /> 2.1.1. Thuật toán khuếch tán<br /> Input:<br /> - n chuỗi giả ngẫu nhiên r(i), i=0,...,n-1<br /> <br /> <br /> 134 L. D. Tài, T. M. Thanh, “Giải pháp khuếch tán thủy ấn… bản quyền sản phẩm số.”<br /> Nghiên cứu khoa học công nghệ<br /> <br /> - Thông tin thủy ấn w.<br /> Step 1. Đưa vào một chuỗi giả ngẫu nhiên r(i). Từng số trong chuỗi r(i) này sẽ<br /> được chuyển đổi thành chuỗi nhị phân. Chuỗi nhị phân này sẽ được dùng để<br /> khuếch tán thông tin thuỷ ấn.<br /> Step 2. Thông tin thủy ấn w được khuếch tán thành n lần theo công thức sau:<br /> w '(i )  w  r (i ) (1)<br /> trong đó, phép toán  là phép cộng hoặc or bit.<br /> Qua phép tính khuếch tán này, một bit thủy ấn w sẽ được khuếch tán thành n<br /> bits phụ thuộc vào chuỗi giả ngẫu nhiên r(i) (tham khảo hình 1).<br /> Step 3. Sau khi khuếch tán thông tin thủy ấn w thành n khối dữ liệu w’(i), khối dữ<br /> liệu khuếch tán này sẽ được dùng làm thông tin thủy ấn mới để nhúng vào sản<br /> phẩm số.<br /> Output:<br /> - Thông tin thủy ấn khuếch tán w’(i)<br /> Với xử lý này, thông tin thủy ấn được khuếch tán gấp n lần trước khi được<br /> nhúng vào sản phẩm số cần bảo vệ bản quyền.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Hình 1. Ví dụ về khuếch tán thủy ấn cơ bản.<br /> 2.1.2. Thuật toán phục hồi<br /> Để phục hồi lại thông tin thủy ấn ban đầu, thuật toán thực hiện theo các bước:<br /> Input:<br /> - Thông tin thủy ấn khuếch tán w’(i)<br /> <br /> <br /> Tạp chí Nghiên cứu KH&CN quân sự, Số 54, 04 - 2018 135<br />  Công nghệ thông tin & Cơ sở toán học cho tin học<br /> - n chuỗi giả ngẫu nhiên r(i), i=0,...,n-1<br /> - Giá trị ngưỡng th<br /> Với thông tin w’(i) thu được, ta sử dụng chuỗi giả ngẫu nhiên để phục hồi<br /> thông tin thủy ấn ban đầu theo công thức:<br /> n-1<br />  1( if  w '( i )  r ( i )  th )<br />  2<br /> w =  i=0 n 1<br /> th (2)<br />  0 ( if <br /> i 0<br /> w '( i )  r ( i )  )<br /> 2<br /> <br /> Các bit thủy ấn “0” và “1” sẽ được phục hồi từ thông tin thủy ấn khuếch tán<br /> một cách chính xác và tái tạo trở lại thông tin thủy ấn w ban đầu.<br /> Output:<br /> - Thông tin thủy ấn w<br /> Với kỹ thuật trải phổ thủy ấn cơ bản này, bài báo có được một số ưu nhược<br /> điểm sau:<br />  Ưu điểm: Thông tin thủy ấn được khuếch tán trước khi nhúng vào sản phẩm<br /> bản quyền sẽ có tác dụng bảo mật cao. Chỉ những người có được khóa là chuỗi<br /> giả ngẫu nhiên mới có thể trích rút được chính xác thông tin bản quyền và<br /> chứng minh được quyền sở hữu hợp pháp đối với sản phẩm.<br />  Nhược điểm: Thuật toán xử lý phức tạp và trong một vài trường hợp có thể<br /> ảnh hưởng đến chất lượng sản phẩm bản quyền sau khi nhúng.<br /> 2.2. Kỹ thuật trải phổ thủy ấn trùng lặp<br /> Ý tưởng của phương pháp trải phổ thủy ấn trùng lặp đươc mô tả trong hình 2.<br /> Trong kỹ thuật này, thông tin thủy ấn được chia thành các khối dữ liệu, sau đó, các<br /> khối dữ liệu này được khuếch tán để thu được thông tin khuếch tán trước khi<br /> nhúng vào sản phẩm số.<br /> Khi đó, một khối dữ liệu sẽ được khuếch tán thành n khối dữ liệu bởi chuỗi giả<br /> ngẫu nhiên r(i) và hệ số ngưỡng th. Thuật toán khuếch tán và phục hồi thủy ấn của<br /> phương pháp này thực hiện như sau:<br /> 2.2.1. Thuật toán khuếch tán<br /> Input:<br /> - Thông tin thủy ấn w<br /> - n chuỗi giả ngẫu nhiên r(i), i=1..n<br /> - Giá trị ngưỡng th<br /> Step 1. Đưa vào n số chuỗi giả ngẫu nhiên r(i).<br /> Step 2. Chia thông tin thủy ấn thành các khối dữ liệu kích thước M×N. Gọi các<br /> khối thông tin wMN này là khối thủy ấn. Các hệ số trong khối thủy ấn được đặt là<br /> Wml, trong đó, điều kiện của các hệ số m, n là<br /> 0 £ m £ M  1,0 £ l £ N  1<br /> Step 3. Đối với mỗi khối thủy ấn wMN này, thuật toán tiến hành khuếch tán thành n<br /> khối dữ liệu theo công thức:<br /> W 'ml (i)  Wml  r(i) (3)<br /> Trong xử lý này, mỗi một hệ số trong khối thủy ấn ban đầu Wml sẽ được khuếch<br /> tán thành n hệ số W’ml(i), i=0,…,n-1.<br /> <br /> <br /> <br /> 136 L. D. Tài, T. M. Thanh, “Giải pháp khuếch tán thủy ấn… bản quyền sản phẩm số.”<br /> Nghiên cứu khoa học công nghệ<br /> <br /> Step 4. Đối với mỗi khối dữ liệu được sinh ra, thuật toán đề xuất tiến hành chọn<br /> các khối dữ liệu dựa trên giá trị ngưỡng th. Trước hết, để xét việc chọn các khối dữ<br /> liệu này làm thông tin thủy ấn khuếch tán hay không, tổng các hệ số W’ml(i) của<br /> các khối dữ liệu w’MN(i) được lấy để kiểm tra điều kiện,<br /> M 1 N1 n1<br /> <br />   W 'ml (i) > th Û Wml  1 (4)<br /> m0 l 0 i0<br /> hoặc,<br /> M 1 N 1 n1<br /> <br />   W ' ml (i) £ th Û Wml  0 (5)<br /> m0 l0 i0<br /> Nếu không thỏa mãn các công thức này thì quay trở lại Step 3 để tạo lại các<br /> khối dữ liệu w’MN(i) bằng cách chọn lại chuỗi giả ngẫu nhiên.<br /> Output:<br /> - Các khối khuếch tán thủy ấn w’MN(i).<br /> Sau khi thu được tất cả các khối khuếch tán w’MN(i), chúng tôi sẽ sử dụng<br /> w’MN(i) để làm thông tin thủy ấn nhúng vào sản phẩm số.<br /> Với phương thức khuếch tán khối thủy ấn như trên, chúng tôi tạo ra được các<br /> khối dữ liệu khuếch tán để trải đều thông tin thủy ấn ban đầu lên toàn bộ sản phẩm<br /> số khi nhúng thông tin. Cách thực hiện khuếch tán một khối dữ liệu thay cho<br /> khuếch tán một bít dữ liệu là sự khác biệt của kết quả bài báo với các nghiên cứu<br /> trước. Việc khuếch tán một khối dữ liệu gốc thành nhiều khối dữ liệu sẽ giúp thông<br /> tin thủy ấn được tải đều trên phạm vi lớn hơn so với khuếch tán của một bít dữ<br /> liệu. Mặt khác, trong thao tác tại Step 4, nếu khéo léo tính toán để tạo khối dữ liệu<br /> khuếch tán, thuật toán đề xuất có thể tạo được các khối dữ liệu trùng nhau để ứng<br /> dụng trong giấu tin nhiều cấp.<br /> 2.2.2. Thuật toán phục hồi<br /> Thuật toán phục hồi thủy ấn ban đầu được thực hiện theo các bước sau:<br /> Input:<br /> - Các khối khuếch tán thủy ấn w’MN(i).<br /> - n chuỗi giả ngẫu nhiên r(i), i=0,…,n-1<br /> - Giá trị ngưỡng th<br /> Để trích rút được khối thủy ấn ban đầu, chúng tôi tính tổng các giá trị của các<br /> hệ số có vị trí tương ứng trong các khối thủy ấn khuếch tán và so sánh với giá trị<br /> ngưỡng th.<br /> M 1 N 1 n1<br /> <br />   W ' ml (i) > th<br /> Nếu m0 l0 i0 thì ta thu được Wml  1 (4’)<br /> M 1 N 1 n1<br /> <br />   W ' ml (i) £ th<br /> Hoặc m0 l0 i0 thì ta thu được Wml  0 (5’)<br /> Nếu tổng đó lớn hơn giá trị ngưỡng th (tương đương với công thức (4’)) thì ta<br /> trích được bít “1”. Ngược lại, ta trích được bít “0”.<br /> Output:<br /> - Thông tin thủy ấn w<br /> <br /> <br /> <br /> Tạp chí Nghiên cứu KH&CN quân sự, Số 54, 04 - 2018 137<br />  Công nghệ thông tin & Cơ sở toán học cho tin học<br /> Như vậy, nếu sử dụng phương pháp trải phổ thủy ấn trùng lặp, thuật toán có thể<br /> sử dụng chuỗi giả ngẫu nhiên r(i) để khuếch tán thông tin thủy ấn ban đầu thành<br /> nhiều khối dữ liệu khuếch tán, tạo thành thông tin thủy ấn khuếch tán. Khi đó, chỉ<br /> người nào có được chuỗi r(i) và hệ số ngưỡng th thì mới có thể trích rút được<br /> thông tin thủy ấn chính xác ban đầu.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Hình 2. Ví dụ về khuếch tán thủy ấn trùng lặp.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Hình 3. Ví dụ về thủy ấn đa cấp.<br /> 2.3. Kỹ thuật thủy ấn đa cấp<br /> Phát triển hơn nữa kỹ thuật trên, chúng tôi có thể tạo được các khối thủy ấn<br /> khuếch tán trùng lặp khiến thông tin thủy ấn ban đầu được trải rộng trên nhiều khối<br /> dữ liệu thủy ấn khuếch tán; từ đó, nâng cao độ bảo mật cho thông tin thủy ấn ban<br /> đầu. Trong các khối thủy ấn khuếch tán, thuật toán tiếp tục chọn các khối thủy ấn<br /> đặc trưng để làm khóa giấu thông tin thủy ấn khác, từ đó có thể nhúng thông tin<br /> thủy ấn đa cấp vào các khối thủy ấn đã được khuếch tán. Ý tưởng của thủy ấn đa<br /> cấp được thể hiện trong hình 3. Giả sử khối dữ liệu hình 3(a) và 3(b) được sử dụng<br /> để biểu diễn các thông tin là bit “1” và bit “0”. Các khối dữ liệu còn lại sẽ không<br /> được sử dụng làm khóa giấu thông tin. Sự khác biệt của thuật toán mục 2.3 đối với<br /> thuật toán mục 2.2 ở chỗ xuất hiện sự tồn tại của khối thủy ấn đặc trưng nhằm để<br /> giấu thủy ấn đa cấp. Khối bit 3(a) và 3(b) sẽ luôn cố định để tạo ra thông tin thuỷ<br /> ấn đa tầng, còn các khối bit khác sẽ được sinh ra phụ thuộc vào 3(a) và 3(b).<br /> <br /> <br /> 138 L. D. Tài, T. M. Thanh, “Giải pháp khuếch tán thủy ấn… bản quyền sản phẩm số.”<br /> Nghiên cứu khoa học công nghệ<br /> <br /> Như vậy, với việc giấu một nội dung thủy ấn khác trong các khối thủy ấn đã<br /> được khuếch tán giúp việc thực hiện thủy ấn đa cấp và có khả năng ứng dụng vào<br /> thực tế bảo vệ bản quyền. Thuật toán tạo thủy ấn đa cấp được thực hiện như sau:<br /> 2.3.1. Thuật toán khuếch tán<br /> Input:<br /> - Các khối khuếch tán thủy ấn w’MN(i) (kết quả khuếch tán của thuật toán<br /> mục 2.2).<br /> - Khối thủy ấn đặc trưng.<br /> - Giá trị ngưỡng th<br /> Step 1. Để giấu được thủy ấn đa cấp wT vào các khối dữ liệu đã khuếch tán w’MN(i),<br /> ta cần chọn được khối thủy ấn đặc trưng từ w’MN(i). Khối thủy ấn đặc trưng này<br /> được sử dụng làm khóa bí mật k’s. Không mất tổng quát, tác giả chọn khối thủy ấn<br /> trong hình 3(a) và 3(b) để biểu diễn thông tin các bit thủy ấn là “1” và “0”.<br /> Step 2. Trích rút từng bit thông tin từ thủy ấn đa cấp wT , bit thủy ấn này gọi là S.<br /> Step 3. Khi S=1, trước tiên khối dữ liệu 3(a) được chọn, còn lại n-1 khối dữ liệu<br /> còn lại được sinh ra theo Step 4 trong mục 2.2.1. Khi S=0, sau khi chọn khối dữ<br /> liệu 3(b), thực hiện sinh các khối dữ liệu còn lại theo Step 4 trong mục 2.2.1. Sau<br /> khi hoàn thành xong xử lý trong bước này, ta thu được thông tin thủy ấn đã khuếch<br /> tán w”MN(i) để nhúng vào sản phẩm số bản quyền.<br /> Output:<br /> - Các khối thủy ấn chứa thủy ấn đa cấp w”MN(i)<br /> Khi nhúng thông tin w”MN(i) vào sản phẩm số thì ta thu được sản phấm bản<br /> quyền có chứa thông tin w và wT.<br /> 2.3.2. Thuật toán phục hồi<br /> Trong thuật toán phục hồi thủy ấn, thay vì chỉ phục hồi một thông tin thủy ấn<br /> như trong các thuật toán giấu thông tin hiện nay, thuật toán của chúng tôi có thể<br /> phục hồi được hai thông tin thủy ấn từ các khối thủy ấn khuếch tán. Thuật toán<br /> phục hồi được mô tả sau đây:<br /> Input:<br /> - Các khối thủy ấn chứa thủy ấn đa cấp w”MN(i)<br /> - n chuỗi giả ngẫu nhiên r(i), i=0,…,n-1<br /> - Giá trị ngưỡng th<br /> - Khối thủy ấn đặc trưng<br /> Step 1. Dùng giá trị hệ số ngưỡng th để trích rút thông tin w từ w”MN(i) (giống<br /> trong thuật toán phục hồi mục 2.2).<br /> Step 2. Sử dụng khóa bí mật k’s để kiểm tra các khối thủy ấn đặc trưng trong<br /> w”MN(i) và trích rút ra thông tin thủy ấn wT.<br /> Output:<br /> - Thông tin thủy ấn w<br /> - Thông tin thủy ấn đa cấp wT<br /> Với kỹ thuật thủy ấn đa cấp, dung lượng thông tin được giấu vào trong một sản<br /> phẩm số được cải thiện và thông tin cấy vào được trải rộng trên toàn bộ sản phẩm.<br /> Mặt khác, do chỉ khi nào trích rút được thông tin w”MN(i) thì mới có thể trích được<br /> thông tin thủy ấn ban đầu là w và wT nên độ bảo mật của thông tin thủy ấn đã được<br /> nâng lên. Để trích rút được thông tin wT, người dùng cần có một khoá bí mật để<br /> <br /> <br /> Tạp chí Nghiên cứu KH&CN quân sự, Số 54, 04 - 2018 139<br />  Công nghệ thông tin & Cơ sở toán học cho tin học<br /> biết được khối đặc trưng nào dùng để biểu diễn bit “0” và bit “1” để trích rút được<br /> một cách chính xác.<br /> Trên cơ sở nghiên cứu và phát triển hệ thống phân phối sản phẩm số, chúng tôi<br /> đề xuất kỹ thuật thuỷ ấn đa cấp cho phép nâng cao hơn nữa tính bảo mật và xác lập<br /> bản quyền các sản phẩm kỹ thuật số trên mạng.<br /> 3. ỨNG DỤNG KHUẾCH TÁN THỦY ẤN<br /> TRONG PHÂN PHỐI SẢN PHẨM SỐ<br /> Mô hình thủy ấn khuếch tán được áp dụng trong hệ thống phân phối sản phẩm<br /> được đưa ra trong [2][10]. Hệ thống phân phối này được thể hiện trong hình 4.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Hình 4. Ứng dụng thủy ấn đa cấp phân phối sản phẩm số bản quyền.<br /> Đầu tiên, nhà phân phối T dùng khóa k và hàm số mã hóa E để mã hóa sản<br /> phẩm số P thành sản phẩm dùng thử C và quảng bá rộng rãi trên mạng.<br /> C  E ( P, k ) (6)<br /> Người sử dụng R sau khi dùng thử C và đăng ký thông tin người sử dụng<br /> UserID để mua sản phẩm. Nhà phân phối sẽ lấy thông tin UserID này làm thông<br /> tin thủy ấn w. Để thực hiện mục đích việc bảo mật thông tin cá nhân của R sau khi<br /> nhúng thông tin thủy ấn vào sản phẩm số, T dùng hàm số SSE có chức năng<br /> khuếch tán thủy ấn như trong mục 2.2.1 và hệ số ngưỡng th để khuếch tán thủy ấn<br /> w thành w’MN(i).<br /> Tiếp đến, để giấu thông tin thủy ấn đa cấp wT (thủy ấn đa cấp có thể là thông<br /> tin tác giả, thông tin về sản phẩm, thông tin về ngày sản xuất sản phẩm, ...), T sử<br /> dụng hàm số SSE2 có chức năng khuếch tán thủy ấn như trong mục 2.3.1 để tạo<br /> thông tin thủy ấn w”MN(i).<br /> Sau khi tạo được thông tin thủy ấn khuếch tán w”MN(i), T dùng hàm số tạo khóa<br /> phục hồi G trong [2] để tạo khóa phục hồi sản phẩm k’. Khóa k’ sẽ được gửi đến R<br /> theo con đường an toàn.<br /> R sử dụng khóa k’ và hàm giải mã D để phục hồi sản phẩm C thành sản phẩm<br /> phục hồi P’ (≠ P) có chứa thông tin bản quyền.<br /> <br /> <br /> 140 L. D. Tài, T. M. Thanh, “Giải pháp khuếch tán thủy ấn… bản quyền sản phẩm số.”<br /> Nghiên cứu khoa học công nghệ<br /> <br /> P '  D (C , k ') (7)<br /> Do R sử dụng k’ để phục hồi sản phẩm, nên sau khi phục hồi, thông tin thủy ấn<br /> w và wT được khuếch tán đều trên toàn bộ sản phẩm P’.<br /> Trong hệ thống này, thông tin thủy ấn w là thông tin cần thiết để xác định<br /> người sử dụng hợp pháp. Bởi vậy, khi cần xác định người sử dụng hợp pháp có<br /> đúng hay không, T chỉ cần trích thông tin w’ từ P’ và so sánh với thông tin w đã<br /> lưu trữ trong cơ sở dữ liệu của T.<br /> Để trích rút được thông tin w’, chỉ người nào có được khóa bí mật ks và giá trị<br /> hệ số ngưỡng th mới có thể thực hiện được. Khi đó, sử dụng ks thì ta thu được<br /> w’MN(i). Sau khi thực hiện phục hồi w’MN(i) qua hàm số SSD có chức năng phục<br /> hồi thủy ấn như trong mục 2.2.2 thì trích ra được w’. Tiếp đến, nếu sử dụng k’s là<br /> các khối thủy ấn đặc trưng, T có thể thu được thông tin thủy ấn đa cấp wT được<br /> giấu trong w’MN(i).<br /> 4. THỰC NGHIỆM TRÊN ẢNH NÉN JPEG<br /> Trong phần này, bài báo triển khai thuật toán trên ảnh nén JPEG và kiểm chứng<br /> tính khả thi của mô hình thủy ấn đa cấp trong kinh doanh sản phẩm số.<br /> 4.1. Môi trường thực nghiệm<br /> Thực nghiệm được thực hiện trên môi trường hệ điều hành Vine Linux 3.2. Bài<br /> báo sử dụng hàm số rand() của GCC phiên bản 3.3.2 để sinh khóa mã hóa KE.<br /> Để đánh giá mức độ suy giảm chất lượng ảnh trong thực nghiệm, bài báo sử<br /> dụng phương pháp PSNR (Peak Signal to Noise Ratio) để tính toán. Trong phương<br /> pháp PSNR, giả sử giá trị điểm ảnh trong một ảnh gốc có kích thước XxY là g(i,j),<br /> giá trị điểm ảnh của ảnh cần đánh giá là g’(i,j), thì ta có công thức đánh giá sau:<br /> 255<br /> PSNR  20 log [ db]<br /> MSE<br /> X 1 Y 1<br /> 1 2 (8)<br /> MSE <br /> XY<br />  {g (i, j )  g '(i, j )}<br /> i 0 j 0<br /> <br /> ( MSE : Mean Square Error )<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Hình 5. Dữ liệu thực nghiệm của Wu và W.<br /> Để đánh giá kết quả thực nghiệm, chúng tôi sử dụng ảnh thực nghiệm SIDBA<br /> [19] (Standard Image Data BAse, RGB 8bit, kích thước 256x256 pixels) theo<br /> chuẩn quốc tế để thực nghiệm thuật toán. Trong cơ sở dữ liệu ảnh SIDBA này,<br /> chúng tôi dùng 4 ảnh để làm dữ liệu thí nghiệm: Girl, Airplane, Parrots, Couple<br /> và đánh giá chất lượng ảnh sau khi nhúng thông tin thủy ấn vào ảnh để cung cấp<br /> đến người sử dụng. Trong thí nghiệm, ảnh sẽ được nén dưới định dạng ảnh nén<br /> JPEG [20] (Joint Photographic Experts Group) với chất lượng ảnh là 75 để tiến<br /> hành thí nghiệm.<br /> <br /> <br /> Tạp chí Nghiên cứu KH&CN quân sự, Số 54, 04 - 2018 141<br />  Công nghệ thông tin & Cơ sở toán học cho tin học<br /> Thông tin người sử dụng (w) dùng trong thực nghiệm là một chuỗi bit nhị phân<br /> dạng ảnh (hình 5a). Chuỗi nhị phân này sẽ được dùng để khuếch tán liên tiếp và<br /> nhúng nhiều lần vào dữ liệu ảnh JPEG. Thông tin thủy ấn đa cấp (wT) là một chuỗi<br /> ký tự được chuyển thành chuỗi nhị phân để sử dụng làm thủy ấn đa tần phân tán<br /> trong w. Thông tin thủy ấn đa cấp được nhúng vào ảnh có nội dung là<br /> “TaMinhThanh_NDA” (hình 5b). Hai thông tin w và wT sau khi được xử lý bằng<br /> thuật toán sinh thủy ấn đa cấp sẽ được dùng để nhúng vào ảnh JPEG thực nghiệm<br /> và đánh giá tính đúng đắn của thuật toán.<br /> 4.2. Các mô hình thực nghiệm<br /> 4.2.1. Ứng dụng kỹ thuật trải phổ thủy ấn cơ bản<br /> Hình 6 mô tả quá trình trải phổ thủy ấn cơ bản. Thông tin người dùng w được<br /> khuếch tán làm 5 lần (n=5) bằng chuỗi giả ngẫu nhiên r(i). Kết quả thu được là một<br /> chuỗi các thông tin thủy ấn khuếch tán trong hình 6. Các thông tin này được nhúng<br /> liên tiếp vào ảnh JPEG và thu được một ảnh chứa thông tin bản quyền được trải<br /> đều trên toàn bộ mặt ảnh. Để phục hồi lại thông tin thủy ấn ban đầu w, ta sử dụng<br /> công thức (2) với n=5 để phục hồi lại thông tin thủy ấn ban đầu.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Hình 6. Kỹ thuật trải phổ thủy ấn cơ bản (n=5).<br /> 4.2.2. Ứng dụng kỹ thuật trải phổ thủy ấn trùng lặp<br /> Mô hình sinh thủy ấn đa tầng được mô tả cụ thể trong hình 7. Trước tiên, trích<br /> một khối dữ liệu kích thước 2x2 (M=2, N=2) làm khối đơn vị dữ liệu w22. Tiếp<br /> theo, sinh một chuỗi số ngẫu nhiên r(i), và dùng chuối số ngẫu nhiên r(i) để<br /> khuếch tán khối đơn vị dữ liệu lên gấp 4 lần để tạo chuỗi dữ liệu w’22(i).<br /> Mặt khác, trong thực nghiệm sử dụng giá trị ngưỡng th=2 để quyết định chọn<br /> các khối dữ liệu được sinh ra sau quá trình khuếch tán khối dữ liệu w22. Điều kiện<br /> để xét chọn các khối dữ liệu khuếch tán là phải thỏa mãn một trong hai công thức<br /> (4) hoặc (5) với th=2.<br /> Có nghĩa là, trong trường hợp Wmn=1, tổng các hệ số cùng vị trí của 4 khối dữ<br /> liệu được sinh ra phải có giá trị lớn hơn th=2 (tham khảo hình 7). Mặt khác, trong<br /> trường hợp Wmn=0, tổng giá trị của các hệ số cùng vị trí của 4 khối dữ liệu được<br /> sinh ra phải có giá trị nhỏ hơn giá trị ngưỡng th. Theo các bước xét duyệt các giá<br /> trị của các khối dữ liệu khuếch tán như trên, ta tạo được các khối dữ liệu khuếch<br /> tán w’22(i). Như vậy, giá trinh ngưỡng th cũng chính là khóa để trích rút thông tin<br /> w. Khi muốn trích thông tin w từ sản phẩm số, ta lần lượt lấy 4 khối dữ liệu và tính<br /> tổng giá trị của các hệ số cùng vị trí để so sánh với th. Nếu giá trị tổng lớn hơn th<br /> thì ta trích được bit thông tin là “1”, ngược lại thì ta trích được bit thông tin là “0”.<br /> 4.2.3. Ứng dụng kỹ thuật trải phổ thủy ấn đa cấp<br /> <br /> <br /> 142 L. D. Tài, T. M. Thanh, “Giải pháp khuếch tán thủy ấn… bản quyền sản phẩm số.”<br /> Nghiên cứu khoa học công nghệ<br /> <br /> Tiếp đến, để giấu được thông tin đa cấp wT vào các khối dữ liệu đã khuếch tán,<br /> thuật toán sẽ chọn hai khối dữ liệu đặc trưng trong các khối dữ liệu đã được sinh ra<br /> để làm khóa để giấu thông tin tác giả. Trong ví dụ hình 7, bài báo chọn khối dữ<br /> liệu hình 7(a) để giấu bít “0”, khối dữ liệu hình 7(b) để giấu bit “1”. Ngoài ra, các<br /> khối dữ liệu khác sẽ không là đối tượng được chọn để biểu diễn thông tin.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Hình 7. Trải phổ thủy ấn trùng lặp và thủy ấn đa cấp.<br /> Như vậy, hai khối dữ liệu đã được chọn này sẽ được lưu trữ cẩn thận làm khóa<br /> bí mật k’s để trích thông tin tác giả từ các khối dữ liệu khuếch tán.<br /> Với việc chuẩn bị khóa k’s như trên, ta có thể tiến hành tạo thủy ấn đa tầng để<br /> nhúng vào sản phẩm số. Từng bit thông tin S sẽ được lấy ra từ wT, đối chiếu với khóa<br /> k’s để tạo thủy ấn đa tầng w”22(i). Với thủy ấn đa tầng w”22(i) được tạo ra, bản thân<br /> w”22(i) đã chứa trong nó thông tin của w và wT mà chỉ người nào sở hữu tập khóa bí<br /> mật {th, k’s} mới có thể trích rút được chính xác thông tin bản quyền này.<br /> 4.3. Kết quả thực nghiệm và đánh giá<br /> Kết quả thực nghiệm được thể hiện trong bảng 1, bảng 2 và bảng 3. Từ kết quả<br /> này ta nhận thấy, sản phẩm dùng thử C có chất lượng ảnh đã bị giảm xuống mức<br /> độ khoảng 20dB, phù hợp để làm sản phẩm quảng cáo trên mạng. Bên cạnh đó, sản<br /> phẩm phục hồi P’ sau khi được giải mã đã được phục hồi về trạng thái có chất<br /> lượng gần với bản gốc P (chất lượng khoảng 30dB). Một ví dụ cho kết quả của<br /> thực nghiệm được thể hiện ở hình 8.<br /> Bảng 1. PSNR[dB] and Embedded bits (khuếch tán thủy ấn cơ bản).<br /> P C P’ w[bits]<br /> Airplane 30.20 21.67 28.94 3420<br /> Girl 32.71 22.34 31.78 2626<br /> Parots 34.25 24.35 32.39 2792<br /> Couple 34.06 21,19 32.89 2605<br /> Bảng 2. PSNR[dB] and Embedded bits (khuếch tán thủy ấn trùng lặp).<br /> P C P’ w[bits]<br /> Airplane 30.20 21.67 28.02 4272<br /> <br /> <br /> Tạp chí Nghiên cứu KH&CN quân sự, Số 54, 04 - 2018 143<br />  Công nghệ thông tin & Cơ sở toán học cho tin học<br /> Girl 32.71 22.34 30.81 3280<br /> Parots 34.25 24.35 30.70 3488<br /> Couple 34.06 21,19 31.80 3268<br /> Bảng 3. PSNR[dB] and Embedded bits (thủy ấn đa cấp).<br /> P C P’ w[bits] wT[bits]<br /> Airplane 30.20 21.67 28.12 4272 1068<br /> Girl 32.71 22.34 30.94 3280 820<br /> Parots 34.25 24.35 30.88 3488 872<br /> Couple 34.06 21,19 31.91 3268 817<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Hình 8. Ví dụ về kết quả thực nghiệm.<br /> <br /> <br /> 144 L. D. Tài, T. M. Thanh, “Giải pháp khuếch tán thủy ấn… bản quyền sản phẩm số.”<br /> Nghiên cứu khoa học công nghệ<br /> <br /> Qua kết quả này ta nhận thấy, từ ảnh P’ (hình 8c), nhà phân phối có thể lọc<br /> được thông tin w”22(i) song do dữ liệu đã được khuếch tán nên chỉ thu được thông<br /> tin không có ý nghĩa (hình 8d). Với lý do đó, nếu một người thứ ba có ý định lọc<br /> thông tin, chỉnh sửa thông tin bất hợp pháp, thì dù có trích được thông tin từ P’<br /> cũng không thể nào đoán được thông tin bản quyền chính xác. Đây cũng chính là<br /> ưu điểm của thuật toán để có thể nâng cao tính bảo mật của thông tin nhúng vào<br /> trong sản phẩm số và bảo vệ được thông tin khỏi sự thám mã bởi một người thứ ba.<br /> Mặt khác, nếu sử dụng tham số ngưỡng th=2 để xử lý w”22(i) thì ta thu được<br /> thông tin người sử dụng w (hình 8e). Để trích rút thông tin thủy ấn đa cấp (thông<br /> tin tác giả), khi đó ta sử dụng k’s để đối chiếu với các khối dữ liệu trong w”22(i) và<br /> lọc ra được thông tin wT đầy đủ là chuỗi ký tự “TaMinhThanh_NDA”.<br /> 5. KẾT LUẬN<br /> Bài báo đã đề ra phương pháp khuếch tán thủy ấn dựa trên ý tưởng là các bit<br /> thuỷ ấn được trải đều trên sản phẩm nhằm khắc phục hạn chế của các hệ thống<br /> phân phối sản phẩm số hiện nay và phát huy tính chặt chẽ trong quản lý sản phẩm<br /> bản quyền, đồng thời đưa ra được giải pháp có thể lần được dấu vết khi xảy ra hiện<br /> tượng phân phối sản phẩm bản quyền bất hợp pháp.<br /> Với các kỹ thuật khuếch tán thủy ấn, phương thức nhúng thông tin bản quyền<br /> vào sản phẩm số không chỉ bị hạn chế bởi cách thức nhúng thủy ấn sao cho bền<br /> vững nhất mà nhà sản xuất có thể chủ động bảo vệ thông tin bản quyền bằng trước<br /> khi nhúng vào đối tượng bản quyền. Chính vì thông tin bản quyền trước khi nhúng<br /> vào sản phẩm đã được khuếch tán qua phương pháp trải phổ nên tính bảo mật của<br /> thông tin bản quyền được nâng cao.<br /> Thực nghiệm trên các ảnh mẫu được trích rút từ nguồn dữ liệu tiêu chuẩn trên<br /> mạng đã minh chứng cho khả năng nhúng thuỷ ấn và tách chúng để kiểm tra là khá<br /> hiệu quả.<br /> Ngoài ra, với phương thức phục hồi sản phảm bằng phương pháp mã hóa kết<br /> hợp thủy ấn, nhà sản xuất có thể tạo được các sản phẩm phục hồi có chất lượng cao<br /> gần giống với sản phẩm gốc. Hơn nữa, với việc giấu thông tin người sử dụng trong<br /> quá trình tạo khóa để tạo sản phẩm phục hồi, nhà sản xuất có thể hạn chế được<br /> người sử dụng phân phối bất hợp pháp sản phẩm đã mua trên mạng.<br /> TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> [1]. Hiệp hội ảnh số Nhật bản, “Kỹ thuật DRM”, Advanced Image Serminar 2003,<br /> 2003. (references)<br /> [2]. Nguyễn Thiện Luận, Tạ Minh Thanh, Trần Hồng Quang, “Phương pháp mã<br /> hoá không hoàn toàn kết hợp thuỷ ấn trong bảo vệ sản phẩm kỹ thuật số”,<br /> Chuyên san BCVT & CNTT, ISSN 0866-7039, I-2006.<br /> [3]. I. Cox, J. Killian, T. Leighton, and T. Shamoon, “Secure spread spectrum<br /> watermarking for images, audio and video”, In Proceedings of the IEEE Int.<br /> Conf. on Image Processing ICIP-96, pages 243–246, Lausanne, Switzerland,<br /> 1996.<br /> [4]. Morita Yuji, Seto Hidetoshi, Kang Seok, Aoki Yoshinao, “Digital<br /> Watermarking Technique Using the Average of DCT Coefficients”, Technical<br /> report of IEICE, Vol. 100, No. 209, pp. 37–42 (2000). (in Japanese)<br /> <br /> <br /> Tạp chí Nghiên cứu KH&CN quân sự, Số 54, 04 - 2018 145<br />  Công nghệ thông tin & Cơ sở toán học cho tin học<br /> [5]. Yamaguchi Hideo, Tanada Yoshihiro, Mastumoto Takahiro, “Digital<br /> Watermarking for Image Using Real-Valued Orthogonal Pseudonoise<br /> Sequence”, Technical report of IEICE, Vol. 101, No. 491, pp. 7–12 (2001).<br /> (in Japanese)<br /> [6]. Onishi Junji, Ozawa Shinji, “One of Watermarking Schemes by Using Both<br /> Spread Spectrum and Wavelet Transform”, Proceedings of the Society<br /> Conference of IEICE, D-11-49, pp. 164 (1998). (in Japanese)<br /> [7]. Darko Kirovski and Henrique S. Malvar, “Spread-Spectrum Watermarking of<br /> Audio Signals”, In Proceedings of the IEEE Int. Special issue on data hiding,<br /> 2000. (in Japanese)<br /> [8]. Yamamoto Susumu, Nakamura Takao, Katayama Atsushi, Yasuno Takayuki,<br /> “Temporal Desynchronization-Resistant Video Watermarking Using Single<br /> Frequency Plane Spread Spectrum”, The IEICE transactions on information<br /> and systems, Vol. J90-D, No. 7, pp. 1755–1764(2007). (in Japanese)<br /> [9]. Xin Li, Hong-heather Yu, “Transparent and Robust Audio Data Hiding in<br /> Spectrum Domain”, IEEE Int. Conf. on Multimedia and Expo (ICME),<br /> USA(2000).<br /> [10]. Tạ Minh Thanh, Iwakiri Munetoshi, “Khảo sát ứng dụng của hệ mã hoá<br /> không hoàn toàn”, Hội thảo công nghệ thông tin toàn Nhật bản, 2005.<br /> [11]. Tạ Minh Thanh, “Thuật toán giấu tin trên ảnh ký tự dựa trên các bảng thay<br /> thế tiếng Việt”, Tạp chí Khoa học và Kỹ thuật, số 128, Học viện Kỹ thuật<br /> Quân sự, 6/2009.<br /> [12]. Agrawal, N. Gupta, “DCT Domain Message Embedding in Spread-Spectrum<br /> Steganography System”, Data Compression Conference, ISSN: 1068-0314,<br /> 2009. DCC '09<br /> [13]. Rongrong Ji, Hongxun Yao, Shaohui Liu, Liang Wang, Jianchao Sun, "A New<br /> Steganalysis Method for Adaptive Spread Spectrum Steganography," iih-msp,<br /> pp.365-368, 2006 International Conference on Intelligent Information Hiding<br /> and Multimedia Signal Processing (IIH-MSP'06), 2006<br /> [14]. Gkizeli M, Pados DA, Medley MJ., “Optimal signature design for spread-<br /> spectrum steganography”, IEEE Trans Image Process. Vol.16, No. 2,<br /> pp.391-405, 2007.<br /> [15]. D. Kirovski and H. S. Malvar, “Spread-Spectrum Watermarking of Audio<br /> Signals”, IEEE International Conference on Acoustics, Speech and Signal<br /> Processing-Proceedings,Vol. 3, 2001.<br /> [16]. N. F Johnson, S. Katzenbeisser, “A Survey of Steganographic Techniques”,<br /> in S. Katzenbeisser and E Petitcoals Information Hiding. Artech House,<br /> Norwood, MA, 2000.<br /> [17]. J.K.Su and B. Girod, “Power-spectrum condition for energyefficient<br /> watermarking”, in Proc. Int. Conf. on Image Proc., Kobe, Japan, Oct. 1999,<br /> pp. 301-305.<br /> [18]. M. I. Youssef, A. E. Emam, and M. Abd Elghany, “Direct Sequence Spread<br /> Spectrum Technique with Residue Number Syste”, in International Journal of<br /> Electrical, Computer, and Systems Engineering,2009, pp. 223-230.<br /> <br /> <br /> 146 L. D. Tài, T. M. Thanh, “Giải pháp khuếch tán thủy ấn… bản quyền sản phẩm số.”<br /> Nghiên cứu khoa học công nghệ<br /> <br /> [19]. SIDBA images database: http://sampl.ece.ohio-state.edu/data/stills/sidba<br /> /index.htm<br /> [20]. JPEG format: http://www.jpeg.org/jpeg/index.html<br /> ABSTRACT<br /> SPREAD SPECTRUM WATERMARKING FOR COPYRIGHT PROTECTION<br /> OF MULTIMEDIA PRODUCTS<br /> In this paper, we proposed security measures copyrights by spread<br /> spectrum watermarking technical before embedded multimedia products.<br /> After watermarking embedded in the multimedia products, copyright<br /> information will widely distributed over the multimedia products and higher<br /> security. This paper uses spread spectrum watermarking technique is applied<br /> to the distribution system of products to test the practical applicability of the<br /> algorithm. Perfomance of proposal method is evaluated by affection of<br /> decoding process makes a watermarked contents based on incomplete<br /> cryptography with JPEG algorithm.<br /> Keywords: Watermarking, Copyright protection, Spread spectrum watermarking.<br /> <br /> Nhận bài ngày 28 tháng 02 năm 2018<br /> Hoàn thiện ngày 06 tháng 03 năm 2018<br /> Chấp nhận đăng ngày 10 tháng 04 năm 2018<br /> 1<br /> Địa chỉ: Học viện Hải quân;<br /> 2<br /> Khoa CNTT, Học viện Kỹ thuật quân sự.<br /> *<br /> Email: ledanhtai@gmail.com.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Tạp chí Nghiên cứu KH&CN quân sự, Số 54, 04 - 2018 147<br />