Giáo trình Hóa sinh học miễn dịch trong lâm sàng: Phần 1

Chia sẻ: Lê Thị Na | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:108

Thêm vào BST

Báo xấu

177
lượt xem 50
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Phần 1 giáo trình trình bày các kiến thức đại cương về hóa sinh học miễn dịch trong lâm sàng; việc lấy các bệnh phẩm, chất thử để xét nghiệm; về mối liên quan giữa bệnh nhân, thầy thuốc và người làm công tác sinh hóa; vai trò các xét nghiệm hoá sinh trong lâm sàng,... Mời các bạn cùng tham khảo nội dung chi tiết của tài liệu.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình Hóa sinh học miễn dịch trong lâm sàng: Phần 1

Hãa sinh häc miÔn dÞch trong l©m sµng
Tr−êng ®¹i häc y hμ néi Hãa sinh häc miÔn dÞch trong l©m sµng Nhμ xuÊt b¶n y häc
phÇn I: më ®Çu
ch−¬ng 1 ®¹i c−¬ng S¬ qua vÒ Ho¸ sinh y häc vμ Ho¸ sinh l©m sμng (HSLS) Ho¸ sinh lμ mét ngμnh Khoa häc nghiªn cøu c¬ b¶n vμ øng dông c¸c ®èi t−îng sèng ë møc ®é nguyªn tö vμ ph©n tö - Ho¸ sinh, nh− tªn gäi ®· bao hμm néi dung ho¸ häc cña sinh häc, lμ sù héi nhËp cña 2 ngμnh réng lín lμ Ho¸ sinh häc vμ c¸c ngμnh cña sinh häc. Trong nh÷ng thËp kû qua, nhê sù tiÕp thu ®−îc c¸c thμnh tùu to lín cña c¸c ngμnh nh− Tin häc, vËt lý, ho¸ lý, sinh häc hiÖn ®¹i, ®iÖn tö vμ th«ng tin... Ho¸ sinh ®· ph¸t triÓn nhanh chãng, tiÕn nh÷ng b−íc dμi, t¹o nh÷ng kh¶ n¨ng phong phó cho nhiÒu ngμnh khoa häc liªn quan, cïng nhau ph¸t triÓn vμ thóc ®Èy sù ra ®êi cña nhiÒu ph¸t sinh míi nhiÒu thμnh tùu míi g¾n bã mËt thiÕt víi sinh häc ph©n tö, víi c«ng nghÖ sinh häc. 1. Ho¸ sinh y häc. Nãi chung, HSLS ®· thÓ hiÖn ®−îc vai trß vμ vÞ trÝ cña m×nh mét c¸ch xøng d¸ng, ®i s©u vμo lÜnh vùc nghiªn cøu b¶n chÊt cña sù sèng con ng−êi, nghiªn cøu b¶o vÖ vμ kh«ng ngõng n©ng cao søc khoÎ, kÐo dμi tuæi thä, phßng chèng c¸c bÖnh tËt. Lμ Khoa häc nghiªn cøu vÒ cÊu tróc cña c¸c ph©n tö sèng, nång ®é cña chóng ë c¸c tÕ bμo, ë c¸c dÞch sinh häc, sù t¹o thμnh (tiÕn biÕn, tæng hîp), vËn chuyÓn, tho¸i biÕn (phÇn lòng, ho¸ gi¸ng), sù chuyÓn ho¸ cña chóng vμ liªn quan gi÷a c¸c chuyÓn ho¸..., nã kh«ng chØ dõng ë c¸c cÊu tróc vμ c¸c ph¶n øng chuyÓn ho¸ mμ cßn h−íng më ra c¸c quy luËt chung cho phÐp nèi liÒn gi÷a chóng vμ kh¸m ph¸ më ra c¸c hiÖn t−îng ch−a biÕt hoÆc cña c¸c ngo¹i lÖ míi, bæ xung c¸c c¬ chÕ ®iÒu hoμ... Vμ nh− vËy, c¸c ph−¬ng ph¸p kü thuËt vÒ sinh ho¸ ®· ph¶i ph¸t triÓn ®i tõ c¸c kü thuËt cæ ®iÓn vÒ ho¸ häc (sö dông èng oong, buret, pipet... Thao t¸c tay ë nh÷ng giai ®o¹n ®Çu, v−ît lªn b»ng c¸c ph−¬ng ph¸p kü thuËt ho¸ sinh hiÖn t¹i, cã hiÖu lùc, cã ®é nhËy cao nh− c¸c ph−¬ng ph¸p vÒ s¾c ký, vÒ diÖn di, vÒ ph©n tÝch quang phæ, siªu ly t©m, kÝnh hiÓn vi ®iÖn tö, c¸c ph−¬ng ph¸p vÒ miÔn dÞch, vÒ ®ßng vÞ phãng x¹, vÒ gen víi nh÷ng trang bÞ kü thuËt hiÖn ®¹i, tù ®éng, cã kh¶ n¨ng ph©n tÝch tinh vi, tõ lóc kÕt qu¶ chØ biÓu thÞ cao nhÊt lμ mÝligam, 10-3 g th× nay th−êng lμ microgam (, 10-6) tíi tíi mengam (ng, 10-9 picogam (pg, 1-12g) C¸c nghiªn cøu Khoa häc ngμy cμng ë møc s©u h¬n, kh«ng nh÷ng c¸c c¬ quan, tæ chøc mμ ë møc ®é tÕ bμo, c¸c thμnh phÇn d−íi tÕ bμo, ADN, gen, ghÐp gen... trong ®iÒu kiÖn b×nh th−êng vμ bÊt th−êng, bÖnh lý. Trong nh÷ng thËp kû qua, Ho¸ sinh ®· th©m nhËp vμo nhiÒu ngμnh Khoa häc vμ vμ ®−îc c¸c ngμnh nμy tiÕp nhËn nh− mét cong cô s¾c bÐn sÏ gi¶i quyÕt c¸c nhiÖm vô cña m×nh,gãp phÇn vμo sù tiÕn bä vμ c¸c thμnh tùu cña nhiÒu ngμnh sinh häc - PhÇn lín c¸c gi¶i th−ëng lín, gi¶i th−ëng Nobel ®Òu cã vai trß cña Ho¸ sinh. Ngμnh Ho¸ sinh y häc nãi riªng còng ®· ph¸t triÓn chuyªn s©u, ph¸t triÓn Ho¸ sinh l©m sμng, Ho¸ sinh miÔn dÞch, Ho¸ sinh D−îc lý, Ho¸ sinh sinh d−ìng, Ho¸ sinh ®éc häc, Ho¸ sinh phãng x¹, Ho¸ sinh vi sinh, m«i tr−êng... 2. VÒ Ho¸ sinh l©m sµng: Víi nhiÖm vô vËn dông c¸c kiÕn thøc, c¸c quy luËt ho¸ sinh phôc vô nghiªn cøu c¸c qu¸ tr×nh bÖnh lý tõ c¨n nguyªn, bÖnh sinh, c¸c yÕu tè lμm tiªu chuÈn chÈn ®o¸n, theo dâi ®iÒu trÞ, tiªn l−îng bÖnh, h−íng ®μo vμ tham gia vμo c«ng t¸c ®iÒu trÞ... phôc vô cho l©m sμng, cho ®iÒu trÞ vμ dù phßng, sím vμ cã hiÖu qu¶. B»ng c¸c xÐt nghiÖm th−êng ngμy vμ chuyªn s©u ®−îc chÝnh x¸c, kÞp thêi, ngμy mét n©ng cao vÒ sè l−îng vμ chÊt l−îng, ®é nhËy, ®é ®Æc hiÖu, b»ng c¸c biÖn ph¸p ho¸ sinh ®Ó ®iÒu trÞ vμ n©ng cao søc khoÎ con ng−êi lμm râ c¨n nguyªn nhiÒu bÖnh bÈm sinh bÖnh lý ph©n tö, gen .... C¸c xÐt nghiÖm cã thÓ ®−îc thùc hiÖn ë c¸c tÕ bμo, c¸c thμnh phÇn d−íi tÕ bμo (chñ yÕu lμ ë khu vùc nghiªn cøu vÒ ho¸ sinh l©m sμng), cßn th−êng xuyªn phæ biÕn lμ tiÕn hμnh ë c¸c dÞch sinh häc ®Ó phôc vô c«ng t¸c th−êng ngμy cña l©m sμng (chñ yÕu lμ m¸u, n−íc tiÓu). B×nh th−êng, nh− ®· biÕt, sù nghiªn cøu vÒ ho¸ sinh ë c¸c c¬ thÓ sèng ®· chøng minh lμ thμnh phÇn ho¸ häc cña chóng lu«n b»ng dÞch trong mét giíi h¹n nμo ®ã. Mét tÕ bμo sèng b×nh th−êng cã mét sù b»ng ®Þnh con sè c¸c ph©n tö cña mçi chÊt chuyÓn ho¸ (t−ëng chõng nh− ë tr¹ng th¸i tØnh) - Thùc ra, nã cã nh÷ng c¬ chÕ ®iÒu hoμ ®Ó duy tr× sù b»ng ®Þnh Êy vμ sù thay ®æi chØ xuÊt hiÖn. 1 - Khi c¸c tÕ bμo ph¶i thÝch nghi víi sù thay ®æi c¸c ®iÒu kiÖn m«i tr−êng quanh nã. VÝ dô: Khi mét tÕ bμo cã sÏ thùc hiÖn mét mÖnh lÖnh cña hÖ thèng thÇn kinh, t×nh tr¹ng n¨ng l−îng cña nã thay ®æi vμ c¸c chÊt chuyÓn ho¸ cã nhiÖm vô cung cÊp n¨ng l−îng còng biÕn ®æi (ATP, PCR,...) 2 - ë sù tr−ëng thμnh vμ ph¸t triÓn - §©y lμ mét nguyªn nh©n quan träng. Trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn, c¸c tÕ bμo ph¶i tæng hîp nh÷ng l−îng ®¸ng kÓ c¸c chÊt chuyÓn ho¸ vμ sö dông chóng ®Ó cã kh¶ n¨ng tù ph©n chia.
C¸c tÕ bμo ®−îc nu«i d−ìng b»ng c¸c chÊt chuyÓn ho¸ ë c¸c dÞch sinh häc nh− huyÕt t−¬ng - Nh−ng ë c¸c dÞch sinh häc còng cã c¶ c¸c chÊt chuyÓn ho¸ mμ c¸c tÕ bμo kh«ng cÇn vμ c¶ nh÷ng chÊt cÇn th¶i lo¹i. B×nh th−êng th× lu«n cã mét l−îng chÊt nμo ®ã cña c¸c chuyÓn ho¸ cã Ých ra khái tÕ bμo, qua mμng tÕ bμo ra ngoμi bëi c¸c lý do kh¸c nhau. 2. ë ho¹t ®éng chÕ tiÕt cña c¸c tÕ bμo: t¹o ra c¸c chÊt chuyÓn ho¸ cã Ých cho c¸c tÕ bμo kh¸c nh− c¸c acid bÐo kh«ng ?? ho¸, c¸c chÊt t¹o n¨ng l−îng (ereatin), c¸c hortmon.. Qua ®ã, cã thÓ kÕt luËn lμ thμnh phÇn ho¸ häc cña c¸c dÞch sinh häc ph¶n ¶nh nhiÒu hay Ýt ho¹t ®éng chuyÓn ho¸ c¶ tÕ bμo, b×nh th−êng th× nã æn ®Þnh nh−ng nã sÏ thay ®æi khi ho¹t ®éng chuyÓn ho¸ cña tÕ bμo thay ®æi. ViÖc sinh l−îng c¸c chÊt chuyÓn ho¸ kh¸c nhau cã thÓ ë c¸c tÕ bμo (khi cã ®iÒu kiÖn)hoÆc dÔ thùc hiÖn h¬n lμ ë c¸c dÞch sinh häc, cho phÐp thÊy ®−îc h×nh ¶nh vÒ ho¹t ®éng chuyÓn ho¸ cña c¬ thÓ mét c¸ch trung thμnh - Sù h»ng ®Þnh cña nhiÒu th«ng sè (hay cßn ®−îc gäi lμ h»ng sè) nãi lªn lμ c¬ thÓ ë tr¹ng th¸i c©n b»ng chuyÓn ho¸. Bªn c¹nh sù thay ®æi cña c¸c th«ng sè sinh häc do viÖc thÝch nghi víi m«i tr−êng bªn ngoμi (cã c¸c thay ®æi sinh lý), cßn cã thÓ nh÷ng thay ®æi lín h¬n, qu¸ møc mang tÝnh chÊt bÖnh lý, ®Æc tr−ng cho c¸c t×nh tr¹ng bÖnh lý. Vμ viÖc ®Þnh l−îng mét hoÆc mét sè th«ng sè vÒ ho¸ sinh. Dùa trªn møc ®é thay ®æi cña nã gióp ta ®Þnh xÐt ®¸nh gi¸ mét t×nh tr¹ng bÖnh lý cña c¬ thÓ hoÆc c¸c c¬ quan ®Æc tr−ng bëi sù kh¸c nhau ë nh÷ng th«ng sè ®ã, qua ®ã mμ ph¸t hiÖn chÈn ®o¸n ®iÒu trÞ, theo dâi ®iÒu trÞ còng nh− tiªn l−îng bÖnh, phôc vô cho l©m sμng (lμ c¸c néi dung quan träng cña Ho¸ sinh l©m sμng) 3. ViÖc sö dông c¸c xÐt nghiÖm ho¸ sinh l©m sµng: Kh«ng kÓ c¸c xÐt nghiÖm víi c¸c kü thuËt dïng trong nghiªn cøu sè l−îng c¸c xÐt nghiÖm ho¸ sinh l©m sμng ngμy cμng nhiÒu, ®¾t tiÒn, ®ßi hái viÖc sö dông sao cho cã hiÖu qu¶, ®ì tèn kÐm - Nh− vËy cÇn cã kiÕn thøc vμ kinh nghiÖm cña ng−êi thÇy thuèc - chóng ta biÕt chØ riªng c¸c xÐt nghiÖm c¸c lo¹i ®· ®−îc tù ®éng ho¸ ®· lªn tíi trªn d−íi hμng tr¨m vμ xÐt nghiÖm dïng trong mçi lo¹i bÖnh còng kh¸ nhiÒu, nhÊt lμ c¸c xÐt nghiÖm cao cÊp ®¾t tiÒn. V× thÕ khi dïng ph¶i cã sù lùa chän, chØ ®Þnh phèi hîp bæ trî c¸c xÐt nghiÖm mét c¸ch khoa häc nh»m sím ph¸t hiÖn gióp chÈn ®o¸n vμ chÈn ®o¸n ph©n biÖt, theo dâi ®−îc diÔn biÕn, tiªn tiÕn cña bÖnh theo dâi ®¸nh gi¸ kÕt qu¶ viÖc sö trÝ ®iÒu trÞ bÖnh - ViÖc sö dông c¸c xÐt nghiÖm ph¶i dùa trªn sù ®Æc hiÖu vμ ®é nhËy cña xÐt nghiÖm ®èi víi bÖnh víi giai ®o¹n cña bÖnh. VÝ dô: ë tr−êng hîp nhåi m¸u c¬ tim cÊp, lóc míi th× nªn dïng crcatinkinase, izozym CKP-MB, Troponin T, GoT (t¨ng sím nh÷ng ngμy ®Çu). Nh−ng nh÷ng ngμy sau th× cã gi¸ trÞ l¹i lμ xÐt nghiÖm, LDH, X HBDH (c¸c enzyes nμy cã sù t¨ng kÐo dμi khi nhåi m¸u tæn th−¬ng c¬ tim) Víi c¸c c¬n t¸i ph¸t th× cã gi¸ trÞ lμ ®Þnh l−îng CPK - izozym CPK-MB... CÇn phèi hîp víi ®iÖn t©m ®å th× hiÖn ë sù thay ®æi cña sãng Q Tuy nhiªn còng cÇn l−u ý vÒ ®« nhËy cña sãng Q mÆc dÇu rÊt ®Æc hiÖu víi nhåi m¸u c¬ tim cÊp cã th× kh«ng b»ng CK. 3.1. Ph©n lo¹i c¸ch sö dông c¸c xÐt nghiÖm ho¸ inh: Dùa theo môc ®Ých sö dông c¸c xÐt nghiÖm ng−êi ta cã thÓ ph©n ra viÖc dïng c¸c xÐt nghiÖm ®Ó sμng läc, ®Ó chÈn ®o¸n vμ ®Ó theo dâi ®iÒu trÞ. 1 - XÐt nghiÖm ®Ó sμng läc: ph¸t hiÖn nh÷ng ng−êi cã c¸c yÕu tè nguy hiÓm cã m¾c bÖnh nh−ng kh«ng biÓu hiÖn c¸c triÖu chøng nh»m: - Ph¸t hiÖn vμ ®iÒu trÞ sím c¸c bÖnh tiÒm Èn ®Ó lμm gi¶m tû lÖ ng−êi m¾c bÖnh, phßng chãng c¸c bÖnh x· héi, nguy hiÓm truyÒn nhiÔm, phßng ®Þnh, gi¶m ®−îc tö vong. - Ph¸t hiÖn c¸c yÕu tè nguy c¬ ®Ó cã thÓ can thiÖp sím, ng¨n chÆn bÖnh kh«ng ®Ó xÈy ra hoÆc ng¨n chÆn di chøng. - §èi víi nh÷ng bÖnh cã tÝnh chÊt gia ®×nh, x¸c ®Þnh c¸c thμnh viªn kh«ng cã biÓu hiÖn bÖnh hay kh«ng cã yÕu tè nguy c¬ ®Ó cung cÊp cho hä lêi t− vÊn vÒ di truyÒn häc. ViÖc thùc hiÖn xÐt nghiÖm ®Ó s¸ng lôc th−êng ph¶i tèn kÐm, do vËy cÇn c©n nh¾c quyÕt ®Þnh vμ nªn dùa theo c¸c nguyªn t¾c h−íng dÉn sau: a) VÒ bÖnh tËt:
- Phæ biÕn, ®¸ng ®Ó tËp trung cè g¾ng ph¸t hiÖn. - Tû lÖ bÖnh tËt vμ tö vong cao nÕu kh«ng ®−îc ®iÒu trÞ - cã s½n ph−¬ng ph¸p ®iÒu trÞ cã hiÖu qu¶ vμ chÊp nhËn ®−îc ®Ó lμm thay ®æi diÔn biÕn tù nhiªn cña bÖnh. - Cã giai ®o¹n tiÒn chøng ®Ó cã thÓ ph¸t hiÖn vμ ®iÒu trÞ - Ph¸t hiÖn vμ ®iÒu trÞ trong giai ®o¹n tiÒn triÖu sÏ cho kÕt qu¶ tèt h¬n so víi viÖc ®iÒu trÞ trong giai ®o¹n triÖu chøng. b) VÒ xÐt nghiÖm: - Cã thÓ chÊp nhËn ®−îc ®èi víi bÖnh nh©n - XÐt nghiÖm ®ñ nh¹y ®Ó ph¸t hiÖn bÖnh ë nh÷ng ng−êi cã tiÕn triÓn (©m tÝnh gi¶ Ýt) - XÐt nghiÖm ®ñ ®Æc hiÖu ®Ó lo¹i trõ bÖnh ë ng−êi b×nh th−êng, khoÎ m¹nh (Ýt d−¬ng tÝnh gi¶). c) VÒ céng ®ång sù ®Þnh lµm xÐt nghiÖm sµng läc: - Cã tû lÖ l−u hμnh bÖnh ®ñ cao - TiÕp cËn ®−îc. - Cã thÓ −ng thuËn c¸c xÐt nghiÖm chÈn ®o¸n vμ ®iÒu trÞ ®−îc khuyÕn c¸o vÒ sao. 2. XÐt nghiÖm ®Ó chÈn ®o¸n: ®Ó x¸c ®Þnh hay lo¹i trõ bÖnh, nh»m: - ChÈn ®o¸n x¸c ®Þnh bªnh - - Ph¸t hiÖn sím ngay sau khi bøt ®Çu cã c¸c dÊu hiÖu, triÖu chøng. - ChÈn ®o¸n ph©n biÖt. - X¸c ®Þnh c¸c giai ®o¹n tiÕn triÓn cña bÖnh. 3. XÐt nghiªm ®Ó theo dâi ®iÒu trÞ XÐt nghiÖm thuéc ph¹m vi ¸p dông nμy nh»m: - §¸nh gi¸ kh¸ch quan vμ l−îng ho¸ møc ®é nÆng cña bÖnh vμ t×m l−îng bÖnh. - Theo dâi qu¸ tr×nh diÔn biÕn cña bÖnh (tiÕn triÓn, æn ®Þnh hay thuyªn gi¶m). 3.1. Lùa chän hay ®iÒu chØnh c¸ch ®iÒu trÞ ®Ó tr¸nh ngé ®éc vµ ®¶m b¶o ®ñ t¸c dông ®iÒu trÞ. - Theo dâi ®¸p øng ®iÒu trÞ. - ph¸t hiÖn sù t¸i ph¸t cña bÖnh. 3.2. VÊn ®Ò ®¸nh gi¸ vµ lùa chän c¸c kü thuËt xÐt nghiÖm Trong viÖc sö dông c¸c kü thuËt ®Þnh l−îng ë ho¸ sinh lμm s¸ng th−êng cã sù c©n nh¾c ®Õn c¸c yÕu tè: - §¬n gi¶n ë møc ®é cã thÓ, tiÕt kiÖm, cã lîi v× thêi gian vμ nh©n lùc. - Cã ®ñ ®é nhËy cÇn thiÕt, ®Ó nhËn biÕt khi cã sù thay ®æi chót Ýt vÒ nång ®é, vÒ ho¹t tÝnh - sím ph¸t hiÖn khi cã bÖnh, kh«ng cã ©m tÝnh gi¶. - Cã thÓ ph¸t hiÖn ®−îc ë c¶ nång ®é ë møc kh¸ thÊp, l−îng Ýt. - Kü thuËt æn ®Þnh, ch¾c ch¾n tèt, lÆp l¹i ®−îc c¸c kÕt qu¶ nªn cïng mét mÉu ch÷ gièng nhau hoÆc chØ giao ®éng ë møc cho phÐp - Ph−¬ng ph¸p ph¶i chÝnh x¸c, cho c¸c kÕt qu¶ kh«ng qu¸ kh¸c biÖt gi÷a c¸c phßng xÐt nghiÖm. - Kü thuËt cÇn ®Æc hiÖu, chØ ®Ó xÐt nghiÖm chÊt cÇn th×m, kh«ng chÞu ¶nh h−ëng, t¸c ®éng cña c¸c chÊt kh¸c, phÇn tö kh¸c. KÕt qu¶ xÐt nghiÖm lμ d−¬ng tÝnh, b¾t ph−êng cho phÐp chÈn ®o¸n x¸c ®Þnh cã bÖnh cßn nÕu kÕt qu¶ lμ ©m tÝnh th× cho phÐp lo¹i trõ kh«ng cã bÖnh. Thùc tÕ th× hiÕm cã mét xÐt nghiÖm nμo dïng trong l©m sμng lμ ®Æc hiÖu hoμn toμn hoÆc cã ®é nhËy hoμn toμn v× vËy ng−êi thμy thuèc cÇn biÕt sö dông phèi hîp c¸c xÐt nghiÖm kh«ng nh÷ng vÒ ho¸ inh mμ c¶ c¸c xÐt nghiÖm cËn l©m sμng kh¸c. 3.3. BiÓu thÞ kÕt qu¶ xÐt nghiÖm theo hÖ thèng ®¬n vÞ quèc tÕ si (Systeme international) Qua c¸c Héi nghÞ quèc tÕ vÒ lÜnh vùc ®o l−îng tõ 1957 ®· thèng nhÊt quy ®Þnh 6 vÞ quèc tÕ SI. §ã lμ c¸c ®¬n vÞ c¬ b¶n: mÐt (m) mpe (a) Candela (cd). Kilogram (Kg) Kelvin (K), giÊy (s) vμ cã c¸c ... ®¬n vÞ pascal (Pa).
Newton (N). Víi mçi ®¬n vÞ c¬ b¶n hoÆc thø ®¬n vÞ t−¬ng øng cã c¸c béi sè vμ l−íi béi sè víi c¸c tiÕp ®Çu ngò vμ c¸c ký hiÖu ®−îc giíi thiÖu trong b¶ng d−íi ®©y: Sè cã mò TiÕp ®Çu ngò Ký hiÖu 12 10 Tera T 9 10 Giga G 6 10 Mega M 103 Kilo K §¬n vÞ c¬ b¶n 3 10 Milli m μ 6 10 Micro 9 10 Nano n 12 10 Pico p 15 10 Femto f 1018 Atto a Tíi Héi nghÞ lÇn thø 14 "Poids et mesures" 1971 ë Paris ®· chän Mole lμ ®¬n vÞ SI thø 7. TiÕp tíi 1-1- 1971, Liªn ®oμn ho¸ häc l©m sμng quèc tÕ ®μ giíi thiÖu hÖ thèng ®¬n vÞ míi ®Ó thèng nhÊt biÓu thÞ kÕt qu¶ xÐt nghiÖm vμ b¾t ®Çu ®−a vμo sö dông, kh¾c phôc t×nh tr¹ng nhiÒu ®¬n vÞ kh¸c nhau, ch−a khoa häc, khã chuyÓn ®æi vμ ®«i khi thiÕu sù râ rμng. 1. - §èi víi c¸c chÊt lμ Mol hoÆc c¸c d−íi ®¬n vÞ Mol: millimol (mmol) = 10-3 mol micromol ( mol) = 10-6 mol nanomol (nmol) = 10-9 picomol (pmol) = 10-12 2 - §èi víi thÓ tÝch lμ lÝt hoÆc d−íi ®¬n vÞ lÝt: decilit (dl) = 10-1l millilit (ml) = 10-3l microlit (ml) = 10-6l nanolit (nl) = 10-9l picolit (pl) = 10-12l femtolit(fl) = 10-15l 3 - §èi víi nång ®é lμ mol hoÆc c¸c d−íi ®¬n vÞ mol trong lÝt (biÓu thÞ nång ®é dung dÞch hoÆc chÊt xÐt nghiÖm). C¸c d−íi ®¬n vÞ chØ chän tèi ®a lμ 3 con sè vμ dÊu phÈy ®Ó biÓu thÞ c¸c kÕt qu¶ xÐt nghiÖm, ph©n tÝch: VÝ dô: thay vμo 0,402 mmol ta viÕt 402 mol 3200 mmol ta viÕt 3,20 mol Khi sö dông víi c¸c chÊt ë c¸c dÞch sinh häc n−íc tiÓu, mËt, c¸c chÊt kh¸c... ph©n cßn cã thÓ tÝnh ra mol hoÆc d−íi ®¬n vÞ mol trong 24 giê. Ngoμi ra, kh«ng dïng tû lÖ phÇn tr¨m mμ dïng c¸c sè lÎ cña ®¬n vÞ nh− 50% thay b»ng 0,5 vμ 15% thay b»ng 0,15. 4 - PhÇn chó thÝch Víi c¸c cnzym, thay dÇn c¸c ®¬n vÞ cò cña c¸c t¸c gi¶ cßn dïng vμ thèng nhÊt quy vÒ ®¬n vÞ quèc tÕ IU. HU (®¬n vÞ quèc tÕ) b»ng 1 mol c¬ chÊt bÞ ph©n huû trong mét phót ë ®iÒu kiÖn tèt nhÊt (®−îc quy ®Þnh). 1 mIU (mili ®¬n vÞ quèc tÕ) = 10-3 IU
§¬n vÞ IU tuy ®· quen dïng nh−ng hiÖn nay l¹i chuyÓn sang ®¬n vÞ míi SI lμ Katal (Kat). Kat lμ l−îng enzym xóc t¸c sù biÕn ®æi mét mol c¬ chÊt trong mét gi©y (s) trong ®iÒu kiÖn xÐt nghiÖm quy ®Þnh: 1 Kat = 1 mol/s C¸c ®¬n vÞ d−íi dïng ë sinh ho¸ l©m sμng: Microkat pKat = 106 Kat = l−îng enzym xóc t¸c sù biÕn ®æi 1 micromol c¬ chÊt/1" nanoKat nKat = 109 Kat = l−îng enzym xóc t¸c sù biÕn ®æi namomol c¬ chÊt/1". - Víi c¸c chÊt lμ mét tËp hîp c¸c chÊt nhÊt ®Þnh nh−ng cïng tån t¹i víi c¸c tû lÖ cã thÓ thay ®æi nh− protid lipid... th× vÉn dïng c¸c ®¬n vÞ cò ®ang dïng: g/l. - ChuyÓn ®æi gi÷a c¸c hÖ thèng ®¬n vÞ: Dùa vμo hai c«ng thøc chÝnh ®Ó chuyÓn mmol/l sang mg/l hoÆc ng−îc mg/l 1000 x g/l mmol/l = = ph©n tö l−¬ng ph©n tö l−îng mg/l = mmol/l x Ph©n tö l−îng Tõ c¸c c«ng thøc nμy sÏ tÝnh c¸c hÖ sè chuyÓn ®æi ra ®¬n vÞ SI vμ c¶ trong viÖc chuyÓn ra mEp. Cã thÓ dïng c¸c c«ng thøc chuyÓn ®æi d−íi ®©y: Gi¸ trÞ cÇn t×m Gi¸ trÞ ®· cã TÝnh chuyÓn dæi Mol G g Mol = Ph©n tö l−îng Ep hoÆc ho¸ trÞ = Ep/Ho¸ trÞ Eq hoÆc ho¸ trÞ g Ho¸ trÞ Ep = g ph©n tö l−îng Mol = Mol. Ho¸ trÞ g Mol g = Mol.Ph©n tö l−îng Ho¸ trÞ Ph©n tö l−îng = Ep. Ho¸ trÞ D−íi Ep (Equivalent) lμ Ep (milliequivalent) = 103 Ep th−êng vÉn dïng tÝnh nång ®é chÊt ®iÖn gi¶i (trong lÝt). Víi c¸c khÝ ®−îc tÝnh theo ®¬n vÞ Pa (Pascal) thuéc hÖ thèng ®¬n vÞ SI, lμ ®¬n vÞ ¸p lùc. §¬n vÞ dïng tr−íc ®©y lμ mmhg trong c¸c xÐt nghiÖm pO2 PcO2 1mmHg = 0.113 KPa - 1KPa = 7,5 mmHg Chó thÝch: ë xÐt nghiÖm cô thÓ cßn ®Ó c¸c kÕt qu¶ theo ®¬n vÞ cò th−êng dïng - §¬n vÞ ngoμi SI cßn ®−îc sö dông VÒ thêi gian: Phót (møc), giê (h), ngμy (d) VÒ thÓ tÝch: LÝt (l) dm3.10-3m3 VÒ ®é dμi: ¨ngstrom ¨ 0,1 mm.10-10 m
B¶ng qui ®æi theo ®¬n vÞ quèc tÕ C¸c chÊt sinh-ho¸ Quy ®æi ra mol/l Quy ®æi ra g/l, mEq/l I. M¸u Acid ascorbic mg/1 x 5.68 (μmol) μmol/l x 0,176 (mg) Acid folic mg/l x 2,27 (nmol) mnol/l x 0,441 (mg) -3 Acid lactic mg/l x 1,1 x 10 nmol/l x 90,1 (mg) (mmol) Acid pyruvic mg/l x 11,4 (μmol) μmol/l x 88 x 10-3 (mg) Acid uric mg/1 x 5,95 (μmol) μmol/l x 0,168 (mg) Amoniac mg/l x 58,8 (μmol) μmol/l x 0,168 (mg) BEI, PBI μg/l x 7,87 (nmol) nmol/l x 0,127 (mg) Bilirubin mg/l x 1,71 (μmol) μmol/l x 0,585 (mg) Calci mEg/l x 0,5 (mmol) mmol /l x 2 (mEq) Ch× mg/l x 4,826 (μmol) μmol/l x 0,207 (mg) Clo mg/l x 1 (mmol) mmol /l x 1 (mEq) Cholesterol g/l x 2,58 (mmol) mmol /l x 0,387 (q) Creatinin mg/l x 8,85 (μmol) μmol/l x 0,113 (mg) §ång (Cu) mg/l x 15,7 (μmol) μmol/l x 0,0635 (mg) Fibrinogen g/l x 0,340 (μmol) μmol/l x 2,94 (g) Glucose g/l x 5,56 (mmol) mmol/l x 0,18 (g) -3 HuyÕt s¾c tè g/lx62,1x10 mmol) mmol/l x 16,11 (g) Kali mEq/l x 1 (mmol) mmol/l x 1 (mEq) Magiª mEq/l x 0,5 (mmol) mmol/l x 2 (mEq) Natri mEq/l x 1 (mmol) mmol/l x 1 (mEq) Phospholipid g/l x 1,29 (mmol) mmol/l x 0,774 (g) -3 Phospho v« c¬ mg/l x 32,3x10 (mmol) mmol/l x 31 (mg) S¾t mg/l x 17,9 (μmol) μmol/l x 55,8 10-3 (mg) Testosteron μg/l x 3,47 (nmol) nmol/l x 0,288 (μg) Thyroxin μg/l x 1,29 (nmol) nmol/l x 0,777 (μg) Triglycerid g/l x 1,14 (mmol) mmol/l x 0,875 (g) Urª g/l x 16,6 (mmol) mmol/l x 60X10-3 (g) Vitamin A μg/l x 3,5x10-3 (μmol) μmol/l x 286(ng) “ B12 ng/l x 0,737(pmol) pmol/l x 1,355(ng) “E mg/l x 2,40 (μmol) μmol/l x 0,416(mg) II – N−íc tiÓu (24 giê) Adrenalin μg x 5,46(nmol) nmol x 0,183(μg) 5-HIAA mg x 5,24(μmol) μmol/l x 0,191(mg) -3 Acid urc mg x 5,95 x 10 (mmol) mmol/l x 168 (mg)
C¸c chÊt sinh-ho¸ Quy ®æi ra mol/l Quy ®æi ra g/l, mEq/l Aldosteron μg x 2,77(nmol) nmol x 0,364(μg) Amoniac g x 58,8 (mmol) mmol x 0,017(g) Calci mEq x 0,5 (mmol) mmol x 2(mEq) Creatin mg x 7,63(μmol) μmol x 0,131(mg) Creatinin g x 8,85(μmol) μmol x 0,113(g) §ång (Cu) μg x 15,7 (nmol) nmol x 0,0635(μg) DHA mg x 3,46(μmol) μmol x 0,288(mg) Kali mEq x 1(mmol) mmol x 1(mEq) Magiª mEq x 0,5(mmol) mmol x 2(mEq) Natri mEq x 1(mmol) mmol x 1(mEq) Nor-adrenalin μg x 5,92(nmol) nmol x 0,169(μg) Estradiol μg x 3,68(nmol) nmol x 0,272(μg) Estron μg x 3,47 (nmol) nmol x0,270(μg) Phospho g x 32 (mmol) mmol x 32,2x10-3(g) Pregnandiol mg x 3,13 (μmol) μmol x 0,320(mg) 17-OHCS mg x 2,76(μmol) μmol x 0,362 (mg) 17-cetosteroid mg x3,47(μmol) μmol x 0,288(mg) Urª g x 16,6 (mmol) mmol x 60X10-3(mg) VMA mg x 5,04 (μmol) μmol x 0,198(mg) 4. VÒ thèng kÕ trong Ho¸ sinh y häc vµ Ho¸ sinh l©m sµng: Trong Ho¸ sinh th−êng ¸p dông lo¹i thèng kª so s¸nh (so s¸nh mét mÉu nμy víi mét mÉu hoÆc nhiÒu mÉu kh¸c, so s¸nh mét mÉu nghiªn cøu víi mét chuÈn, nghiªn cøu nh÷ng mèi t−¬ng quan gi÷a c¸c mÉu...) vμ dïng lo¹i thèng kª m« t¶ ( ???), d÷ kiÖn thu thËp ®−îc m« t¶ b»ng ®å ho¹ (hoÆc to¸n häc) Nghiªn cøu th−êng ®−îc tiÕn hμnh trªn mét tËp hîp (???) mét nhãm tiªu biÓu ®¹i diÖn t¸ch ra, chän läc ra tõ mét tËp hîp - Thùc tÕ th× kiÕm khi cã ®iÒu kiÖn nghiªn cøu ®−îc toμn bé mét tËp hîp mμ chØ cã ®iÒu kiÖn nghiªn cøu mét vμi mÉu trong tËp hîp råi tõ ®ã ®−a ra nh÷ng nhËn ®Þnh cã ý nghÜa cho c¶ tËp hîp. ViÖc chän mÉu lμ hÕt søc quan träng. Tuú theo tÝnh chÊt nghiªn cøu mμ x¸c ®Þnh c¸c chØ tiªu chän vμi mÉu cho thÝch hîp - CÇn chó ý tíi c¸c yÕu tè nh− tuæi, giíi nghÒ nghiÖp, m«i tr−êng sèng, sinh ho¹t vμ chän sao cho mÉu ®óng lμ tiªu biÓu cho tËp hîp, mÉu ®¸p øng ®−îc chØ tiªu c¬ b¶n cña c«ng tr×nh nghiªn cøu. C¸c chØ tiªu ®¸nh gi¸ trong Ho¸ sinh y häc th−êng cã thÓ biÓu thÞ d−íi c¸c d¹ng d÷ liÖu sau. - D÷ liÖu ®Þnh l−îng (quantitative data) - D÷ liÖu ®Þnh tÝnh (qualitative data) - D÷ liÖu b¸n ®Þnh l−îng (sem quantitative data) + D÷ liÖu ®Þnh l−îng: C¸c d÷ liÖu thÓ hiÖn b»ng nh÷ng con sè, biÕn thiªn liªn tôc (continusus) hoÆc rêi r¹c (discretc) Nh÷ng con sè biÕn thiªn liªn tôc gäi lμ biÕn sè liªn tôc (continuone variable) hoÆc biÕn thiªn kh«ng liªn tôc th× gäi lμ biÕn sè rêi r¹c - BiÕn sè trong thèng kª lμ mét bé c¸c sè hiÖu vÒ mét chØ tiªu nghiªn cøu nμo ®ã vμ ta cã thÓ ph©n biÖt biÕn sè ®éc lËp (independent varicble) vμ biÕn sè phô thuéc (???). ViÖc x¸c ®Þnh lμ ®éc lËp hay phô thuéc còng chØ lμ t−¬ng ®èi tuú theo yªu cÇu cña nghiªn cøu. + C¸c d÷ liÖu ®Þnh tÝnh, b¸n ®Þnh l−îng còng ®−îc sö dông trong to¸n thèng kª nh−ng kh«ng nhiÒu.
Tõ c¸c d÷ liÖu ®−îc ®−a vμo thèng kª tÝnh to¸n hoÆc dïng m¸y tÝnh (comfutor) cã cμi ®Æt m¸y mét phÇn mÒm, ch−¬ng tr×nh STATA cã thÓ gi¶i quyÕt ®−îc tÊt c¶ c¸c bμi to¸n trong thèng kª y häc. §Æc ®iÓm cña STATA lμ linh ho¹t - Ng−êi sö dông cã thÓ thªm bít, thay ®æi tuú theo yªu cÇu, cã thÓ nhËp sè liÖu thμnh lËp (file) hoÆc tÝnh nhanh b»ng c¸ch trùc tiÕp ( ??? ) vμ dïng thuËn tiÖn. D−íi ®©y xin nãi qua vÒ thèng kª m« t¶, lo¹i thèng kª th−êng ¸p dông trong Ho¸ sinh, dïng víi mÉu nghiªn cøu ®Þnh l−îng, b¸n ®Þnh l−îng hoÆc ®Þnh tÝnh - Thèng kª m« t¶ lμ b−íc c¬ b¶n vμ còng lμ b−íc khëi ®Çu cña nhiÒu c«ng tr×nh tÝnh to¸n thèng kª c¸c viÖc ph¶i lμm lμ: 1 - Chän −íc tö ( esSinator) trong hμng chôc, hμng tr¨m sè liÖu thu nhËn ®−îc, cÇn t×m ra sè nμo tiªu biÓu, ®¹i diÖn nhÊt, ®ã lμ −íc tö - Cã nhiÒu lo¹i −íc tö trong nghiªn cøu cã tÝnh ®Þnh l−îng nh−ng hay dïng nhÊt lμ trung b×nh céng (mean) råi ®Õn trung vÞ (median). 2 - Kh¶o s¸t sù ph©n bè: Mét d·y sè ®−îc coi lμ ph©n bè chuÈn nÕu trung b×nh céng, trung vÞ vμ "mèt" (made) cïng ë vÞ trÝ chÝnh gi÷a (mèt biÓu thÞ sè nμo gÆp nhiÒu nhÊt). - Víi mÉu nghiªn cøu cã d¹ng ph©n bè chuÈn th× dïng trung b×nh céng lμ hîp lý vμ thuËn tiÖn. Trung b×nh céng (x) ®Æc tr−ng cho kÕt qu¶ cña c¸c phÐp ®o tu©n theo luËt Garess x..... Xi = gi¸ trÞ thu ®−îc cña mèi lÇn ®o. n = sè lÇn ®o Tæng sè. NÕu ph©n bè lÖch vÒ mét bªn (ph¶i hoÆc tr¸i) th× kh«ng nªn dïng trung b×nh céng mμ dïng trung vÞ lμ thÝch hîp v× trung vÞ kh«ng tÝnh ®Õn nh÷ng sè liÖu qu¸ nhá hoÆc qu¸ lín. §¸nh gi¸ sù ph©n bè b»ng m¸y tÝnh ta dïng mét sè thuËt to¸n trong ch−¬ng tr×nh STATA. 3 - T×m c¸c sè ngo¹i lÖ (outliers): Trong nghiªn cøu y sinh häc sè liÖu cã thÓ biÕn ®éng kh¸ lín lμm sai lÖch kÕt qu¶ nghiªn cøu, nh÷ng tr−êng hîp ®ã ®−îc gäi lμ ngo¹i lÖ, chóng ta ®−îc phÐp lo¹i bá nÕu thÊy cÇn thiÕt vμ h÷u Ých. 4 - TÝnh ®é t¶n m¹n (spread) - §é t¶n m¹n cμng lín th× trung b×nh céng cμng Ýt gi¸ trÞ tiªu biÓu. V× vËy cÇn x¸c ®Þnh ®« t¶n m¹n cña d·y sè liÖu - §é t¶n m¹n ®−îc ®¸nh gi¸ b»ng 1 tham sè: ®é lÖch chuÈn (Stadar¬ deviation - SD-), ®é sai chuÈn (Standar¬ error) nÕu chØ thèng kª m« t¶ th× chØ cÇn tÝnh ®é lÖch chuÈn - NÕu muèn tõ mÉu nghiªn cøu suy ra cho c¶ tËp hîp th× ph¶i tÝnh ®é sai chuÈn. C«ng thøc tÝnh ®é lÖch chuÈn SD - nh− sau: SD = Tr−êng hîp dïng −íc tö lμ trung vÞ th× ®é t¶n m¹n ®−îc ®¸nh gi¸ b»ng tö ph©n d−íi (laner quartile), tö ph©n trªn (nyper quartih) vμ kho¶ng liÒn tö ph©n (interpuartile) 5 - Kho¶ng tin cËy (Confidence interval - CI). Trong y häc th−êng dïng kho¶ng tin cËy 95% 6 - x¸c suÊt (Probability- B -) vμ ®é tin cËy (Confidence level - CL). Trong y th−êng dïng x¸c suÊt 5% ( Pc = 0,05) cã nghÜa lμ chÊp nhËn 5% kh«ng phï hîp víi kÕt luËn - khi nãi x¸c suÊt 5% cã nghÜa lμ ®é tin cËy ®¹t møc 95% - NÕu x¸c suÊt lμ 1% th× ®é tin cËy lμ 99%. Víi c¸ch dïng m¸y tÝnh thoe ch−¬ng tr×nh STATA cã thÓ gióp ta nhanh chãng tÝnh trung b×nh céng, ®é lÖch chuÈn, ®é sai chuÈn, kho¶ng tin cËy hoÆc tÝnh trung vÞ, tö ph©n, vÒ ®−êng ph©n bè chuÈn, ph¸t hiÖn ngo¹i lÖ, vÏ ®å thÞ cét... trong thèng kª m« t¶ mÉu nghiªn cøu cã ®Æc tÝnh ®Þnh l−îng, mét mÉu, hai mÉu, so s¸nh... vμ ë ®©y kh«ng ®Ò cËp tíi thèng kª vμ tÝnh to¸n kh¸c.
TÇn sè 10 §−êng cong kiÓu Gauss (§Þnh l−îng cïng mét ph©n tö 100 lÇn) A - §Þnh l−îng tèt B - §é chÝnh x¸c kÐm 5 b A 0 75 80 85 Nång ®é ®o ®−îc TÇn sè A b C M c M c log M log c mmol mmol Sù ph©n bè cña mét tËp hîp dïng tham chiÕu. A - Ph©n bè b×nh th−êng B- Ph©n bè kh«ng ®èi xøng (tr−êng hîp cho huyÕt t−¬ng) trë thμnh logmo... ë ®å thÞC.
TÇn sè TÇn sè A C Nång ®é Nång ®é TÇn sè b So s¸nh tËp hîp tham chiÕu víi tËp hîp ng−êi èm: A - Hoμn toμn kh¸c biÖt B -Cã mét vïng phñ lªn nhau. Vïng nμy kh«ng cã gi¸ trÞ sö dông C - Kh«ng sö dông ®−îc. Nång ®é 5. VÒ chÊt l−îng xÐt nghiÖm tèt nhÊt, chÝnh x¸c nhÊt bao giê còng ph¶i lμ môc tiªu phÊn ®Êu cña mçi phßng xÐt nghiÖm chÊt l−îng xÐt nghiÖm phô thuéc vμo nhiÒu yÕu tè. - Trang bÞ ph−¬ng tiÖn ho¸ chÊt, tõ m¸y xÐt nghiÖm, c¸c dông cô phßng thÝ nghiÖm cho ®Õn n−íc cÊt, ho¸ chÊt (®é tinh khiÕt) thêi h¹n sö dông cho phÐp) l−u, b¶o qu¶n. - Kü thuËt ®Þnh l−îng ®−îc ¸p dông. - ChuÈn bÞ, lÊy bÖnh phÈm, b¶o qu¶n bÖnh phÈm ®Ó xÐt nghiÖm. - Thùc hiÖn viÖc ®Þnh l−îng, thao t¸c vμ qui tr×nh kü thuËt. ë mçi kh©u ®Òu cã sù l−u ý riªng ®Ó ®¶m b¶o ®−îc chÊt l−îng (QA ???0 vμ khi chóng ta nãi vÒ chÊt l−îng th−êng chØ ®Ò dμnh cho nãi vÒ kÕt qu¶ xÐt nghiÖm nh− mét s¶n phÈm cña mét qu¸ tr×nh s¶n xuÊt cña phßng xÐt nghiÖm. ViÖc kiÓm tra chÊt l−îng (QS -Quality conirol) nh»m ®¶m b¶o chÊt l−îng xÐt nghiÖm, ®é x¸c thùc (???) vμ ®é tin cËy (??) cña xÐt nghiÖm. Qu¸ tr×nh ®¶m b¶o chÊt l−îng ph¶i tiÕn hμnh tõ kh©u: - ChuÈn bÞ sè thùc hiÖn xÐt nghiÖm: vÒ bÖnh nh©n, bÖnh phÈm, vÒ m¸y mãc, dông cô, ho¸ chÊt mÉu thö, vμ thñ tôc... - Thùc hiÖn xÐt nghiÖm (trong ®ã cã kü thuËt ®Þnh l−îng) - KÕt qu¶ vμ ph©n tÝch kÕt qu¶, sö dông kÕt qu¶. ViÖc kiÓm tra chÊt l−îng còng cÇn hÖ thèng nh− vËy nh−ng tuú theo yªu cÇu néi dung cÇn gi¶i quyÕt mμ cã sù tËp trung vμo nh÷ng vÊn ®Ò cÇn ®−îc quan t©m mμ quyÕt ®Þnh. c«ng t¸c kiÓm tra chÊt l−îng cã thÓ lμ th−êng xuyªn ®Þnh kú nh»m duy tr× vμ n©ng cao chÊt l−îng xÐt nghiÖm, uy tÝn cña phong xÐt nghiÖm hoÆc lμ khi cã bÊt th−êng vÒ kÕt qu¶ xÐt nghiÖm (do ph¸t hiÖn cña ng−êi lμm kü thuËt, ký phiÕu hoÆc th«ng tin tõ l©m sμng..) cã nghi ngê vi sù chÝnh x¸c cña xÐt nghiÖm. H×nh thøc vμ ph−¬ng ph¸p kiÓm tra cã thÓ lμ: 1 - Néi kiÓm chÊt l−îng (Internal quality control IQC) §©y lμ viÖc kiÓm tra trong néi bé phßng xÐt nghiÖm, nh»m th−êng xuyªn theo dâi chÊt l−îng cña c«ng t¸c xÐt nghiÖm. 2 - Ngo¹i kiÓm chÊt l−îng (Exlomasl quality control - EQC hoÆc Interlaboratong quality control).
H×nh thøc nμy ®−îc ¸p dông phèi hîp viÖc kiÓm tra chÊt l−îng gi÷a c¸c phßng xÐt nghiÖm, víi mét labo qui chiÕu, lo¹i trõ t×nh tr¹ng chñ quan trong KICL cña mçi labo. Héi dung lμ kiÓm tra ®é chÝnh x¸c cña xÐt nghiÖm, ®é x¸c thùc cña xÐt nghiÖm. (Xem tiÕp ë d−íi ®−îc ®Ò cËp trong mét phÇn riªng). 1 - Vai trß cña c¸c xÐt nghiÖm ho¸ sinh trong l©m sμng 2 - KiÓm tra chÊt l−îng t¹i c¸c phßng xÐt nghiÖm l©m sμng) H×nh thøc Ngo¹i kiÓm chÊt l−îng cã thÓ ®−îc tæ chøc theo ®Þnh kú, cã ý nghÜa ®èi víi viÖc phÊn ®Êu ®Ó n©ng cao chÊt l−îng xÐt nghiÖm cÊp ??? dÞch vô y tÕ nh− sang lμm ë nhiÒu n−íc ph¸t triÓn. ViÖc ®¸nh gi¸ ®é chÝnh x¸c cña kÕt qu¶ xÐt nghiÖm th−êng dïng c¸c chØ sè. Trung bÞnh céng (x), ®é lÖch chuÈn (SD-6) hÖ sè biÕn thiªn (CV ???) ViÖc ®¸nh gi¸ ®é x¸c thùc lμ mét viÖc khã, xem xÐt dùa vμo sù sai kh¸c víi gi¸ trÞ thùc vμ sù sai kh¸c nμy cμng nhá cμng tèt. Gi¸ trÞ thùc th−êng dùa vμo dung dÞch mÉu chuÈn hoÆc huyÕt thanh kiÓm tra ®· ®−îc biÕt râ nång ®é do mét labo quy chiÕu x¸c ®Þnh, c¶ b×nh th−êng vμ bÖnh lý. ViÖc kiÓm ta chÊt l−îng th−êng xuyªn hμng ngμy. KiÓm tra ®« chÝnh x¸c cña xÐt nghiÖm. Mçi phßng xÐt nghiÖm cßn thùc hiÖn mçi ngμy Ýt nhÊt mét lÇn víi mÉu chøng. MÉu nμy cã thÓ ®Î l©u - Thùc tÕ, cã thÓ thu gãp tõ c¸c huyÕt thanh kiÓm tra, ®−îc dãng vμo c¸c lä nhá vμ ®−îc ®«ng kh« - Hμng ngμy, khi dïng ®Õn lä nμo th× ng−êi ta lÊy mét l−îng n−íc cÊt x¸c ®Þnh ®Ó hoμ tan vμ sö dông. ViÖc tiÕn hμnh ®Þnh l−îng trªn huyÕt thanh nμy ®−îc lμm cïng víi huyÕt thanh bÖnh nh©n trong cïng ®iÒu kiÖn vμ cïng thêi gian -KÕt qu¶ sÏ ®−îc ®−a vμo ®å thÞ ®Ó theo dâi vμ ®¸nh gi¸, ph©n tÝch. ë trôc tung lμ tæng hîp (hμm l−îng, nång ®é) vμ trôc hoμnh lμ thêi gian (ngμy). NÕu kÕt qu¶ hμng ngμy ®−îc lÆp l¹i, sÏ thÓ hiÖn ë ®å thÞ nh− mét ®−êng ngay nÕu ta nèi c¸c ®iÓm l¹i. KÕt qu¶ Êy cã thÓ ®−a vμo lμm theo c¸ch thèng kª ë mçi th¸ng vμ nh− vËy cã thÓ kiÓm tra sù lÆp l¹i cñ kü thuËt - Mét phßng xÐt nghiÖm tèt ph¶i ®−îc thÓ hiÖn ë ®−êng ngang trªn ®å thÞ víi mçi mét chÊt ®Þnh l−îng hoÆc ë thèng kª t−¬ng øng. Còng cã thÓ dïng c¸ch nμy sÏ ®¸nh gi¸ mét bé phËn cña phßng xÐt nghiÖm. Nång ®é ®o ®−îc (mmol) a 0.200 B¶ng ch©m kÕt qu¶ ®Þnh l−îng 10 20 30 ngμy hμng ngμy cña mét kü thuËt ®Ó tù theo dâi kiÓm tra ®¸nh gi¸ chÊt l−îng. b A - C¸c kÕt qu¶ tèt B - Chªnh sai cña kü thuËt tõ ngμy thø 13. 0.200 0 10 20 30 ngμy §iÒu kiÖn cÇn thiÕt ®Ó viÖc kiÓm tra chÊt l−îng th−êng xuyªn hμng ngμy cã kÕt qu¶ lμ bao giê còng ph¶i ®¶m b¶o ®−îc c¬ huyÕt thanh mÉu chøng t−¬ng tù. ViÖc s¶n xuÊt huyÕt thanh mÉu chøng tõng "l« víi chÊt l−îng tèt ®Ó cung cÊp ®· ®−îc thùc hiÖn b»ng ph−¬ng ph¸p c«ng nghÖ. V× vËy lμ vÊn ®Ò ®· ®−îc gi¶i quyÕt vμ kh«ng cßn lμ viÖc khã kh¨n nh− lóc ph¶i thu gãp huyÕt thanh lμm theo c¸ch thñ c«ng.
VÊn ®Ò cßn cÇn ph¶i l−u ý lμ b¶o qu¶n sao cho tèt chÊt l−îng ®Æc biÖt víi nh÷ng chÊt kÐm bÒn v÷ng nh− c¸c enzym th× cã thÓ sö dông cïng mét l« s¶n xuÊt trong c¶ n¨m. Th−êng c¸c huyÕt thanh mÉu chøng ®−îc b¶o qu¶n ë 200C. §©y lμ ph−¬ng ph¸p kiÓm tra dïng cho Néi kiÓm chÊt l−îng, cho phÐp s¸ch gi¸ c¸c kÕt qu¶ sù lÆp l¹i cña c¸c ®Þnh l−îng trong mét phßng xÐt nghiÖm nhÊt ®Þnh mμ kh«ng dïng ®em so s¸nh víi kÕt qu¶ cña c¸c labo kh¸c ®−îc. Khi cã kÕt qu¶ bÊt th−êng, ngoμi møc giao ®éng cho phÐp ph¶i t×m nguyªn nh©n ®· g©y ra sù mÊt chÝnh x¸c, kh¾c phôc nguyªn nh©n g©y c¸c sai sè ®ã, lμ sai sè th« b¹o hiÓn nhiªn, sai sè ngÉu nhiªn hay sai sè hÖ thèng.
ch−¬ng 2 viÖc lÊy c¸c bÖnh phÈm, chÊt thö ®Ó xÐt nghiÖm ViÖc lÊy c¸c chÊt thö ®Ó xÐt nghiÖm ®−îc tèt, sÏ ®¶m b¶o cho viÖc xÐt nghiÖm vμ c¸c kÕt qu¶ xÐt nghiÖm ®−îc tèt, chÝnh x¸c. HiÖn nay, tuú n¬i, tuú tr−êng hîp viÖc lÊy m¸u xÐt nghiÖm lμ do c¸c bÖnh phßng lμm rßi ®−a ®Õn c¸c labo hoÆc lÊy m¸u trùc tiÕp ë labo. Dï tr−êng hîp nμo còng cÇn thèng nhÊt theo c¸c h−íng dÉn thèng nhÊt ®Ó ®¹t ®−îc yªu cÇu c¸c xÐt nghiÖm chÝnh x¸c. 1. LÊy m¸u xÐt nghiÖm: CÇn biÕt lμ viÖc xÐt nghiÖm cÇn tiÕn hμnh víi toμn phÇn, huyÕt thanh hoÆc huyÕt t−¬ng - NÕu lμ huyÕt t−¬ng th× ph¶i chèng ®«ng vμ chèng ®«ng b»ng chÊt g× lμ theo yªu cÇu cña xÐt nghiÖm. Tr−êng hîp cÇn xÐt nghiÖm trªn c¸c thμnh phÇn h÷u h×nh (vÝ dô choliesterase hång cÇu) th× còng ph¶i chän chÊt chèng ®«ng cho phï hîp - C¸c chÊt chèng ®«ng th−êng dïng theo nh− sau: 1 Heparin (d−íi d¹ng muèi ammoni, Li, Na, K) - Dïng 25 IU cho 1 mm m¸u - HuyÕt t−¬ng chèng ®«ng b»ng Heparin cã thÓ g©y nhiÔu cho xÐt nghiÖm do g©y vì hång cÇu nhÑ - Kh«ng nªn dïng trong xÐt nghiÖm Phosgihatase acid- cÇn l−u ý lμ c¸c heparin ë thÞ tr−êng cã thÎ gÆp l¹i kh«ng ®−îc thËt tinh khiÕt vμ nªn chän lo¹i Heprin dïng cho xÐt nghiÖm. 2. Nacitrat: 5mg/ml m¸u - T¸c dông chèng ®«ng b»ng c¸ch kÕt g¾n víi ion Ca2+ - còng cã c¸c bÊt tiÖn nh− Oxalat (nãi ë d−íi, Dung dÞch ACD (acid citric -citrat - dextrose) gåm: acid citric 47g, tri Natri citrat 1H2O 160 g, gluose 250g trong 1000 ml n−íc - chèng ®«ng dïng 0,15 mg ACD cho 1 ml m¸u - Dung dÞch nμy dïng sÏ b¶o qu¶n hång cÇu. 3. Oxalat (muèi Na, li, K) øc chÕ ®«ng m¸u do phøc hîp víi c¸c ion Ca2+. Th−êng dïng dung dÞch Na Oxalat khan 200g do hoμ lo·ng lμ 1% cho 1 ml m¸u - Sai sè g©y ra chÊt chèng ®«ng Oxalat th× ph¶i xÊy kh« ë nhiÖt ®é d−íi 800C ®Ó tr¸nh bÞ ph©n huû, mÊt t¸c dông. Khi cã mÆt Oxalat, n−íc trong hång cÇu tho¸t vμo huyÕt t−¬ng g©y mét sai sè hoμ lo·ng vμo kho¶ng 5%, c¶ ®èi víi hematocrit - MÆt kh¸c, ë nång ®é cao cã thÓ g©y vì hång cÇu - cuèi cïng, c¸c ion )xalat lμm thay ®æi Ph m¸u, kh«ng cho phÐp ®Þnh l−îng Ca, c¸c ion Na, Li hoÆc K (vμ mèi Oxalat) còng nh− kh«ng cho phÐp thùc hiÖn ®Þnh ho¹t ®é cña mét sè enzym. 4. Fluorua (d¹ng mèi Na) - Dóng 2 mg cho 1ml m¸y, víi t¸c dông chèng ®«ng vμ chèng sù ph©n huû Glucose do øc chÕ mét sè ynzym ph©n huû ®−êng qua t¸c dông víi Mg2+ mét ion cÇn thiÕt cho ho¹t ®éng cña mét sè enzym ph©n huû ®−êng Fluorua th−êng dïng cho xÐt nghiÖm ®Þnh l−îng ®−êng m¸u. T¸c dông chèng ®«ng cña Pluorua (liªn kÕt víi Ion Ca2+) yÕu nªn cÇn cã sù kÕt hîp víi Oxalat. Chèng ®«ng b»ng Fluorua th× kh«ng ®−îc dïng trong ®Þnh l−îng urª b»n urease. 5. EDTA (ethylen diamin tetracetic acid) d¹ng muèi dinatri hoÆc dipotassic - phøc hîp víi Ca2+ vμ ng¨n trë sù ®«ng m¸u. Dïng 2mg EDTA cho 1ml m¸u. Kh«ng dïng trong ®Þnh l−îng Ca m¸u, mét sè enzym corulo plosmin, phosphatase kiÒm (bÞ øc chÕ), Phosphatase acid (®−îc ho¹t ho¸), vμ bilirubin (øc chÕ ph¶n øng diazo). 1.1. ViÖc t¸ch lÊy huyÕt t−¬ng: M¸u sau khi chèng ®«ng, cÇn ®−îc s¸ch sím b»ng ly t©m (ë ®é gia tèc tõ 1000 - 3000g; 1800 g - 4000 vßng/phót) sÏ s¸ch c¸c huyÕt cÇu vμ sÏ tr¸nh c¸c vÕt huû huyÕt, ®Æc biÖt tr−êng hîp ®Þnh l−îng Kali m¸u. NÕu cã sù tho¸t Kali tõ huyÕt cÇu sÏ g©y sai sè lín. BÊt lîi cña viÖc ph¶i ®−a thªm c¸c chÊt chèng ®«ng vμo lμ cã thÓ g©y nhiÔu cho xÐt nghiÖm mét sè chÊt (xem thªm phÇn c¸c chÊt chèng ®«ng) ViÖc ®Þnh l−îng fibrinogen ph¶i lμm trªn huyÕt t−¬ng. 1.2. ViÖc t¸ch lÊy huyÕt thanh M¸u lÊy ra, kh«ng dïng chÊt chèng ®«ng, cã thÓ b¾t ®Çu ®«ng trong vßng vμi phót vμ th−ên chê tiÕt huyÕt thanh (kh«ng cã fibrinogen) råi ®em ly t©m trong vßng 2y - g¹n hoÆc hót lÊy huyÕt thanh chuyÓn sang 1 èng nghiÖm kh¸c ®Ó lμm c¸c xÐt nghiÖm - C¸i lîi cña viÖc sö dông huyÕt thanh lμ kh«ng ®«ng l¹i ®−îc nh− huyÕt t−¬ng vμ trong nh÷ng tr−êng hîp cã t¨ng sù ®«ng huyÕt t−¬ng, nÕu nh− khi dïng c¸c m¸y tù ®éng ®Ó thùc hiÖn
c¸c xÐt nghiÖm, huyÕt t−¬ng cã thÓ ®Ó bÞ ®«ng ë c¸c ®−êng dÉn cña c¸c vi qu¶n vμ g©y sai sè hoÆc t¾c - Còng cã c¸i bÊt lîi lμ lÊy huyÕt thanh th× ph¶i kÐo dμi thêi gian tiÕp xóc gi÷a dÞch thÓ cña m¸u vμ c¸c huyÕt cÇu cã thÓ cã thay ®æi nμo ®ã qua l¹i vμ cã thÓ cã nguy c¬ g©y vì hång cÇu. 1.3. Dïng m¸u toµn phÇn: §©y lμ tr−êng hîp víi mét sè chÊt nång ®é ë huyÕt t−¬ng còng gÇn gièng nh− ë hång cÇu - VÝ dô nh− Gluose vμ Urª- chØ kh¸c lμ ë huyÕt t−¬ng n−íc chiÕm khoμng 93% cßn ë m¸u toμn phÇn lμ kho¶ng 81%. V× vËy c¸c chÊt trªn ë huyÕt t−¬ng cao h¬n ë m¸u toμn phÇn mét chót, ®é 1,12 lÇn. 2. Nh÷ng ®iÒu cÇn chó ý khi lÊy m¸u xÐt nghiÖm: Tuú theo yªu cÇu chÊt cÇn xÐt nghiÖm mμ cã thÓ lÊy m¸u: -§éng m¹ch (sè ®Þnh l−îng c¸c th«ng sè v× khÝ m¸u, vÒ c©n b»ng acid - base) - TÜnh m¹ch (th−êng dïng nhÊt ®èi víi hÇu hÕt c¸c xÐt nghiÖm). - Mao m¹ch (dïng víi c¸c xÐt nghiÖm chØ cÇn Ýt m¸u, lÊy m¸u b»ng c¸ch chän ®Çu ngãn tay, d¸i tai hoÆc gãt ch©n - ®Æc biÖt víi c¸c nhò nhi -) 2.1. ChuÈn bÞ bÖnh nh©n tr−íc khi lÊy m¸u xÐt nghiÖm. -BÖnh nh©n ë tr¹ng th¸i sinh lý tù nhiªn, nghØ ng¬i, n»m dμi th− d·n, kh«ng ®−îc vËn ®éng m¹nh - VËn ®éng cã thÓ g©y t¨ng c¸c enzym nh− creatinphosphoKinase, lactardehydrogenase, GOT... hoÆc t¨ng c¸c chÊt nh− acid lactic. C¨ng th¼ng cã thÓ lμm t¨ng Catecholarmin... - ¨n b÷a ¨n chiÒu h«m tr−íc xong, tõ sau ®ã kh«ng ®−îc ¨n g× thªm cho tíi lóc lÊy m¸u xÐt nghiÖm s¸ng h«m sau - (Thêi gian nhÞn ®èi lμ 12 h) - ViÖc lÊy m¸u th−êng nªn vμo kho¶ng 7-8giê s¸ng (vμo mét giê nhÊt ®Þnh, buæi s¸ng dËy, kh«ng ¨n uèng g×), sÏ tr¸nh sù thay ®æi theo thêi ®iÓm trong ngμy cña mét sè chÊt nh− c¸c homon th−îng thËn, cortisol... NÕu nh− ®· cã ¨n tr−íc lÊy m¸u xÐt nghiÖm th× g©y t¨ng nhiÒu chÊt nh− ®−êng, triglycenid, phosphat vμ cã thÓ nhiÒu chÊt kh¸c n÷a nh− bilarubin, cholestrerol, Kali, calri, wat, Protein, phosphatase kiÒm... nªn cÇn tr¸nh lÊy m¸u xÐt nghiÖm sau khi ®· ¨n. 2.2. Kü thuËt khi lÊy m¸u: - Gar« chØ nªn võa ph¶i, kh«ng qu¸ chÆt, vÉn c¶m nhËn ®−îc m¹ch quay, tr¸nh g©y nh÷ng thay ®æi gi÷a hång cÇu vμ huyÕt t−¬ng. - Tr¸nh tÊt c¶ c¸c t×nh tr¹ng g©y huû huyÕt v× c¸c thμnh phÇn c¸c chÊt ë huyÕt cÇu nÕu vμo huyÕt t−¬ng sÏ lμm thay ®æi thμnh phÇn ë huyÕt t−¬ng vμ mÇu cña hemoglobin ®Æc biÖt sÏ cã thÓ ¶nh h−ëng tíi nhiÒu ®Þnh l−îng theo ph−¬ng ph¸p so m¸u - C¸c ®iÒu cô thÓ cÇn l−u ý lμ: -S¸t trïng: VÒ lý thuyÕt th× tÊt c¶ c¸c chÊt dïng s¸t trïng dμnh ªte, cån... ®Òu cã thÓ g©y huû huyÕt - V× vËy ng−êi ta cã sù h−íng dÉn thªm lμ sau ®ã, dïng b«ng thÊm n−íc mèi sinh lý v« trïng ®Ó lau l¹i - Tuy nhiªn trong thùc tÕ th−êng chØ lμ chê mét chót cho kh« chÊt s¸t trïng råi lÊy m¸u. - Khi lÊy m¸u kh«ng dïng b¬m tiªm hót qu¸ m¹nh hoÆc Ðp piston b¬m qu¸ m¹nh, v× g©y c¸c thay ®æi m¹nh, ®ét ngét vÒ ¸p lùc cã thÓ lμm vì hoÆc tho¸t ra khái hång cÇu c¸c chÊt cã trong nã. - NÕu m¸u ch−a dïng tíi, cÇn b¶o qu¶n th× cÇn nhanh chãng ly t©m t¸ch huyÕt thanh hoÆc huyÕt t−¬ng, råi ®Ó ë l¹nh 40C hoÆc ë - 200C tuú theo yªu cÇu. - Víi c¸c chÊt ®Þnh l−îng lμ c¸c chÊt kÐm bÒn v÷ng còng cÇn nhanh chãng sÏ vμo ®¸ vμ cø thÓ chuyÓn nhanh tíi phßng xÐt nghiÖm - ë nhiÖt ®é 40C trong kho¶ng thêi gian ng¾n th× còng ch−a g©y ¶nh h−ëng g× ®¸ng kÓ. - NÕu bÖnh phÈm (m¸u) cÇn ®−îc vËn chuyÓn th× cÇn t¸ch riªng hång cÇu tr−íc v× rung l¾c cã thÓ g©y huû huyÕt. 2.3. Ngoµi ra còng cÇn biÕt lµ hiÖn nay ë thÞ tr−êng nh÷ng lo¹i èng ®ùng m¸u ®∙ chuÈn bÞ s½n: - Lo¹i cã c¸c chÊt chèng ®«ng víi nh÷ng chØ dÉn, ký hiÖu thuËn lîi cho viÖc sö dông lÊy m¸y chèng ®«ng, huyÕt t−¬ng, huyÕt cÇu. - Lo¹i èng ®Ó lÊy huyÕt thanh (cã c¸c h¹t nhá Ploicthylen hoÆc nh÷ng èng ch©n kh«ng hót m¸u vμ ph©n líp SST) 2.4. ViÖc b¶o qu¶n huyÕt thanh: NÕu b¶o qu¶n huyÕt thanh chØ ®Ó dïng ng¾n ngμy th× chØ ®Ó ë l¹nh 40C.
NÕu b¶o qu¶n huyÕt thanh ®Ó dïng dμi ngμy th× cÇn ®Ó l¹nh s©u h¬n -200C. Thêi gian cho phÐp víi mçi chÊt, ®Æc biÖt c¸c hormon, c¸c enzym cã nh÷ng theo dâi vμ quy ®Þnh riªng (xem thªm ë c¸c phÇn liªn quan). Mét sè chÊt kh«ng æn ®Þnh nh− Lactat, Pyrurat... th× nªn nÐt nghiÖm ngay - NÕu cÇn ®Ó l¹i th× cÇn xö lý, lo¹i bá protein sím b»ng acid trcloracetic hoÆc acid periloric tr−íc. Ngoμi ra còng ph¶i ®−îc ®Ëy nót kÝn hoÆc tr¸nh ¸nh s¸ng víi mét sè chÊt nh− biliubrin... 3. ViÖc lÊy n−íc tiÓu xÐt nghiÖm: NÕu lμ xÐt nghiÖm ®Þnh tÝnh mét sè chÊt th−êng cã thÓ lμm víi mét mÉu n−íc tiÓu t−¬i, bÊt kú lÊy xong lμm ngay. Khi ®i tiÓu nªn bá mét chót ë phÇn ®Çu råi lÊy phÇn tiÕp theo ®Ó xÐt nghiÖm. NÕu lμ ®Ó xÐt nghiÖm ®Þnh l−îng, mét chÊt nμo ®ã th× kh«ng thÓ tiÖn lμm trªn mét thÓ tÝch n−íc tiÓu kh«ng x¸c ®Þnh v× nh− vËy kh«ng cã ý nghÜa mμ ph¶i tu©n thñ c¸c qui ®Þnh - N−íc tiÓu lÊy ph¶i trong mét kho¶ng thêi gian nhÊt ®Þnh (3h, 6h hoÆc 24h...), dông cô ®ùng n−íc tiÓu ph¶i s¹ch, cÇn th× ph¶i ®−îc b¶o qu¶n l¹nh víi ho¸ chÊt sÏ tr¸nh sù ph©n huû cña c¸c chÊt cÇn xÐt nghiÖm, h¹n chÕ sù ph¸t triÓn cña c¸c vi khuÈn, hoÆc kÕt qu¶ cña mét chÊt. TÊt nhiªn lμ c¸c chÊt b¶o qu¶n ph¶i kh«ng ®−îc g©y nhiÔu cho ph¶n øng ph©n tÝch vμ sau ®ã ph¶i ®−îc l¾c ®Òu vμ ®o thÓ tÝch. ViÖc lÊy n−íc tiÓu 24h th−êng kh«ng dÔ dμng ®Ó cã sù chÝnh x¸c (vÝ dô ph¶i lÊy c¶ n−íc tiÓu tr−íc vμ kÕt thóc ®i ®¹i tiÖn). §Ó ®¶m b¶o cho viÖc xÐt nghiÖm tèt nªn thùc hiÖn theo mét qui tr×nh nh− sau: 3.1. ChuÈn bÞ cho viÖc lÊy n−íc tiÓu: Tuú theo cÇn thiÕt ®èi víi chÊt xÐt nghiÖm mμ bÖnh nh©n ph¶i tu©n thñ mét quy ®Þnh vÒ ¨n uèng vμ dïng thuèc nhÊt ®Þnh . VÝ dô: Kh«ng ¨n chuèi tiªu, b¸nh ngät, cã vani, uèng thuèc... khi lÊy n−íc tiÓu ®Ó ®Þnh l−îng VMA (Vanyl mandelic acid) hoÆc tr−êng hîp xÐt nghiÖm acid uric th× kh«ng ¨n nhiÒu ®¹m (protid nhËn thÞt c¬ b¾p) chocolat. .. 3.2. LÊy n−íc tiÓu 24h S¸ng thøc dËy (vÝ dô lμ 7h s¸ng) ®i tiÓu thËt hÕt, bá ®i vμ b¾t ®Çu tÝnh tõ giê nμy thu gãp tÊt c¶ n−íc tiÓu cho ®Õn 7 h s¸ng h«m sau. Gäi ®ã lμ n−íc tiÓu 24 h. N−íc tiÓu ®−îc b¶o qu¶n l¹nh vμ ho¸ chÊt tuú yªu cÇu - L¾c hoÆc khuÊy ®Òu tæng l−îng n−íc tiÓu 24h. §o, ghi l¹i thÓ tÝch vμ ®ong khoμng 50 ml n−íc tiÓu ®Ó lμm xÐt nghiÖm vμ cÇn xÐt nghiÖm sím - kÕt qu¶ ®−îc tÝnh víi l−îng n−íc tiÓu 24h. V× viÖc thu gãp n−íc tiÓu 24h khã ®¶m b¶o chÝnh x¸c, ng−êi ta th−êng ®Þnh l−îng thªm creatinin niÖu lμ mét chÊt ®−îc bμi xuÊt hμng ngμy cña mét ng−êi hÇu nh− h»ng ®Þnh ®Ó kiÓm tra l¹i sè l−îng n−íc tiÓu ®· ®−îc thu gãp mét c¸ch gi¸n tiÕp cã ®−îc chÝnh x¸c kh«ng? Tuy nhiªn còng cÇn nh¾c l¹i lμ l−îng cretinin niÖu cã thÓ cã sù thay ®æi theo khèi l−îng c¬ b¾p, tuæi, t×nh tr¹ng cña thËn mÆc dÇu vÉn ®−îc dïng mét c¸ch th« ®¹i ®Ó lμm chøng cho sù bμi niÖu. 3.3 VÒ viÖc dïng chÊt b¶o qu¶n víi n−íc tiÓu: - ViÖc b¶o qu¶n n−íc tiÓu Th−êng lμ c¸c hçn Kali acid Phosphat, na benzoat, Na, bicarbonat, Metheamin, oxyd thuû ng©n ®á. Hçn hîp b¶o qu¶n gi¶i phãng ra formol, h¹ thÊp pH n−íc tiÓu, diÖt khuÈn dïng ®−îc c¶ cho xÐt nghiÖm ho¸ inh vμ vi sinh. V× trong thμnh phÇn cã c¶ nati Kali nªn kh«ng dïng cho ®Þnh l−îng Natri, Kali khi b¶o qu¶n b»ng hçn hîp nμy. - Formalin: Dïng b¶o qu¶n ®−îc nh−ng cã bÊt lîi lμ ë nång ®é cao sÏ tña urª vμ øc chÕ mét sè ph¶n øng dïng enzym nh− thanh thö dïng esterase ®Ó t×m b¹ch cÇu. - Dung dÞch HoÆc l 6 mol/l: dïng 10 ml ®Ó acid ho¸ n−íc tiÓu, ®−a pH xuèng d−íi 3 ®Ó b¶o qu¶n n−íc tiÓu 24h. Th−êng dïng cho c¸c ®Þnh l−îng Cali, c¸c steroid, VMA - BÊt lîi lμ g©y tña urat vμ kh«ng dïng cho ®Þnh l−îng acid uric - Dïng acid boric còng g©y tña acid uric. - Thymol, chloroforon: dïng b¶o qu¶n cã c¸i bÊt lîi lμ ph¶i xÐt nghiÖm ngay , nhiÒu tr−êng hîp l¹i thÓ hiÖn lμ kh«ng cã t¸c dông vμ lμ nguån g©y nhiÔu cho mét sè ph¶n øng ph©n tÝch - V× vËy nhiÒu n¬i kh«ng dïng n÷a.
- Toluen: lμ mét dung m«i h÷u c¬, dÔ ch¸y, liªn quan ®Õn an toμn lao ®éng phßng thÝ nghiÖm. Toluen ®−îc sö dông ®Ó t¹o mét mμng máng trªn mÆt, chèng c¸c vi khuÈn nh−ng kh«ng cã t¸c dông víi c¸c vi khuÈn kþ khÝ - Còng Ýt ®−îc sö dông. - Natri Carlonat: dïng b¶o qu¶n Porphyrin vμ arobilinogen víi l−îng 5g Natricarbonat cho n−íc tiÓu 24h. 4. ViÖc lÊy c¸c dÞch sinh häc kh¸c C¸c dÞch sinh häc kh¸c ®−îc lÊy xÐt nghiÖm khi thùc hiÖn c¸c nghiÖm ph¸p lÊy dÞch vÞ, dÞch t¸ trμng, dÞch mËt, khi lÊy dÞch n·o tuû hoÆc c¸c dÞch bÊt th−êng, bÖnh lý nh− dÞch mμng bông (cæ ch−íng), mμng phæi, mμng tim hoÆc dÞch b»ng chäc dß nh»m phôc vô cho chÈn ®o¸n ®iÒu trÞ hoÆc nghiªn cøu. Cã thÓ lμ xÐt nghiÖm thμnh phÇn c¸c chÊt, c¸c tÕ bμo, ph©n biÖt dÞch thÊm, dÞch tiÕt... Tuú tr−êng hîp cã thÓ kÕt hîp, viÖc lÊy dÞch xÐt nghiÖm th−êng do l©m sμng lμm göi tíi vμ cã sù trao ®æi tr−íc ®Ó labo cã sù chuÈn bÞ. 5. ViÖc lÊy c¸c tæ chøc ®Ó xÐt nghiÖm: ë mét sè n¬i cã lÊy tæ chøc khi mæ hoÆc sinh thiÕt (da, d¹ dμy, gan, nghi khèi u...) ®Ó xÐt nghiÖm theo nh÷ng yªu cÇu chuyªn s©u ë c¸c lab« ®Æc biÖt - cã thÓ lóc nμy viÖc míi chØ lμ lóc míi b¾t ®Çu nh−ng lμ ph−¬ng ph¸p cã ý nghÜa víi sau nμy. C«ng viÖc cÇn cã sù phèi hîp bμn b¹n chuÈn bÞ tr−íc gi÷a l©m sμng vμlab« ®Ó khi tiÕn hμnh lab« cã thÓ xÐt nghiÖm ngay ®−îc. Cã nh÷ng tr−êng hîp cßn ph¶i qua c¸c b−íc nu«i cÊy tÕ bμo hoÆc c¸c kü thuËt phøc t¹p h¬n vÒ sinh häc ph©n tö. Cã nh÷ng tr−êng hîp, tæ chøc lÊy ra cÇn ®−îc ®«ng l¹nh ngay trong huyÕt carbonic. 6. ViÖc lÊy ph©n ®Ó xÐt nghiÖm: CÇn cã lä kh«, s¹ch, ®Ëy n¾p - Tuú yªu cÇu chÊt cÇn xÐt nghiÖm mμ cã h−íng dÉn riªng. Th−êng lÊy ph©n ë phÇn gi÷a hoÆc cã nghi ngê bÊt th−êng, bÖnh lý: cã m¸u, mËt, chÊt nhÇy hoÆc nghiªn cøu ®¸nh gi¸ vÒ tiªu ho¸ tiÕp thu c¸c chÊt dinh d−ìng glucid, lipid, Protid... ViÖc lÊy ph©n ®Ó xÐt nghiÖm nhiÒu khi còng cÇn ph¶i cã sù chuÈn bÞ vÒ ¨n uèng vμ dïng thuèc. VÝ nh− tr−êng hîp cÇn ph¸t hiÖn m¸u ë ph©n do xuÊt huyÕt ®−êng tiªu ho¸ th× tr−íc 3 ngμy lμm xÐt nghiÖm kh«ng ¨n thÞt, c¸, rau qu¶ cã chøa chÊt diÖp lôc, chuèi cã chøa Peroxydase, ngõng kh«ng dïng c¸c thuèc cã Fe, Cu.
ch−¬ng 3 vÒ mèi liªn quan gi÷a bÖnh nh©n, thÇy thuèc vμ ng−êi lμm c«ng t¸c sinh hãa §©y lμ mét vÊn ®Ò th−êng ngμy, tÕ nhÞ v× lμ liªn quan gi÷a nh÷ng ng−êi cã c¸c vÞ trÝ vμ ho¹t ®éng rÊt kh¸c nhau vμ ¶nh h−ëng tíi hiÖu qu¶ cña c¸c xÐt nghiÖm vμ nghiÖm ph¸p - Mèi liªn quan gi÷a bÖnh nh©n - thÇy thuèc vμ ng−êi lμm c«ng t¸c xÐt nghiÖm ®−îc thÓ hiÖn ë h×nh d−íi ®©y: ThÇy thuèc BiÖn luËn Kh¸m bÖnh BÖnh nh©n Ghi kÕt qu¶ XN Yªu cÇu xÐt nghiÖm KiÓm tra chÊt l−îng LÊy bÖnh phÈm Lμm xÐt nghiÖm Xö lý bÖnh nh©n 1. Trong vÊn ®Ò chØ ®Þnh yªu cÇu c¸c xÐt nghiÖm: Tr−íc tiªn lμ sù tiÕp xóc gi÷ bÖnh nh©n vμ thÇy thuèc. Sau khi th¨m kh¸m, thÇy thuèc sÏ chØ ®Þnh c¸c xÐt nghiÖm vμ cÇn ®Õn phßng xÐt nghiÖm. ViÖc chØ ®Þnh c¸c xÐt nghiÖm kh«ng thÓ tuú tiÖn mμ cÇn cã sù chØ ®Þnh chÝnh x¸c ®èi víi mçi t×nh tr¹ng bÖnh lý kh¸c nhau ë mçi ng−êi bÖnh. XÐt nghiÖm sÏ gióp g× cho viÖc chÈn ®o¸n vμ ®iÒu trÞ bÖnh. NÕu nh− kh«ng gióp Ých g× th× kh«ng nªn ®ßi hái lμm xÐt nghiÖm. Cã nh÷ng xÐt nghiÖm ®¬n gi¶n kh«ng phøc t¹p tèn kÐm, qua kinh nghiÖm cña c¸c thÇy thuèc vμ phßng xÐt nghiÖm ®· trë thμnh th−êng qui nh− gluucose, protein, bilinbin, crobilingges n−íc tiÓu - HoÆc ph¶i cho c¸c bÖnh nh©n cã c¸c dÊu hiÖu bÖnh tiÓu ®−êng ®Þnh l−îng ®−êng m¸u, ®«i khi ®Ó ph¸t hiÖn tiÓu ®−êng ë mét ng−êi bÞ môn nhät ®i l¹i nhiÒu lÇn. Cã nh÷ng bÖnh ®Ó thμnh mét qui tr×nh s¸ng tá vμ gÇn nh− thμnh c«ng thøc c¸c xÐt nghiÖm nh− víi c¸c bÖnh vÒ gan, thËn th× viÖc chØ ®Þnh ®«i khi kh«ng khã kh¨n nh−ng còng cã thÓ ph¶i phøc t¹p h¬n khi cÇn chÈn ®o¸n ph©n biÖt, cÇn x¸c ®Þnh giai ®o¹n tr−íc tiªn cña bÖnh, chøc n¨ng nμo bÞ th−¬ng tæn vμ do nguyªn nh©n g×. Cã khi cÇn sù chØ ®Þnh c¸c xÐt nghiÖm míi hoÆc cÇn kü thuËt cã ®é ®Æc hiÖu, ®é nhËy cao h¬n ®Ó ph¸t hiÖn mét tr−êng hîp bÖnh lý mμ ng−êi thÇy thuèc ch−a tù gi¶i ®¸p ®−îc. Tèt h¬n lμ cã sù trao ®æi phèi hîp gi÷a l©m sμng vμ xÐt nghiÖm ë tr−êng hîp nμy. - ViÖc chØ ®Þnh cho bÖnh nh©n xÐt nghiÖm hÖ thèng lμ rÊt quan träng - Tuy nhiªn ë c¸c ng−êi b×nh th−êng, khoÎ m¹nh th× kh«ng cÇn lμm, Ýt nhÊt còng kh«ng nªn cho lμm hμng lo¹t vμo thêi ®iÓm hiÖn nay. Cã mét sè tr−êng hîp cÇn xÐt nghiÖm hÖ thèng nh»m khai th¸c t×nh tr¹ng bÖnh lý ®Ò phßng tr¸nh khi ph¸t bÖnh, th× ®· muén vμ cã thÓ ®· cã tai biÕn, hËu qu¶ xÊu th× vÉn ph¶i lμm mÆc dÇu ph¶i chi phÝ tèn kÐm v× nÕu kh«ng cã thÓ sÏ ph¶i tèn kÐm h¬n. VÝ dô: §¸i th¸o ®−êng Phenyleton niÖu T×nh tr¹ng t¨ng vμ rèi lo¹n Lipid m¸u... Ngoμi ra cã thÓ cho bÖnh nh©n xÐt nghiÖm hÖ thèng khi vμo ViÖn hoÆc Ýt nhÊt lμ ®èi víi c¸c bÖnh nh©n nÆng (cã chän läc ®èi víi bÖnh nh©n cña mét sè bÖnh nhÊt ®Þnh nh»m ®Ó cã ®−îc c¸i hÕt qu¶, tËp hîp nhiÒu