Giáo trình Mĩ học đại cương: Phần 2

Chia sẻ: Bin Bin | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:56

Thêm vào BST

Báo xấu

242
lượt xem 51
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Phần 2 của cuốn Giáo trình Mĩ học đại cương có nội dung trình bày về các phạm trù thẩm mĩ, các loại hình nghệ thuật, vấn đề giáo dục thẩm mĩ. Tổng hợp các nội dung được khái quát trong 3 chương cuối. Cuối cuốn giáo trình còn có phần hướng dẫn ôn tập sẽ giúp người học nắm các kiến thức một cách cụ thể nhất.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình Mĩ học đại cương: Phần 2

Ch−¬ng III: C¸c ph¹m trï thÈm mÜ Ph¹m trï thÈm mÜ lµ kh¸i niÖm thÓ hiÖn nhËn thøc kh¸i qu¸t cña con ng−êi vÒ nh÷ng hiÖn t−îng thÈm mÜ trong tù nhiªn vµ trong x3 héi, ë con ng−êi vµ trong nghÖ thuËt. Ph¹m trï réng nhÊt lµ ph¹m trï c¸i thÈm mÜ ®−îc x¸c ®Þnh trong sù tån t¹i cô thÓ cña c¸c ph¹m trï hÑp h¬n nh−: c¸i ®Ñp, c¸i bi, c¸i hµi, c¸i cao c¶, v.v... Theo ý nghÜa ®ã, c¸i thÈm mÜ lµ ph¹m trï chung nhÊt, kh¸i qu¸t nhÊt bao gåm c¶ c¸c ph¹m trï thÈm mÜ phæ biÕn (c¸i ®Ñp, c¸i cao c¶) tån t¹i trong thiªn nhiªn, trong s¶n phÈm lao ®éng, ë con ng−êi vµ trong nghÖ thuËt; còng nh− c¸c ph¹m trï thÈm mÜ ®Æc tr−ng cho nghÖ thuËt (c¸i bi, c¸i hµi,...). HÖ thèng vµ sè l−îng c¸c ph¹m trï thÈm mÜ cho ®Õn nay vÉn lµ vÊn ®Ò ch−a ®−îc nghiªn cøu ®Çy ®ñ vµ cßn ®ang tranh c3i. Bªn c¹nh mét sè ph¹m trï ®3 ®−îc thõa nhËn réng r3i tõ l©u nh− c¸i ®Ñp, c¸i cao c¶, c¸i toµn vÑn, c¸i hµi hoµ, v.v... còng ®ang ®−îc kh¶o s¸t vµ ®i dÇn vµo c¸c s¸ch gi¸o khoa mÜ häc. D−íi ®©y chóng ta chØ dõng l¹i mét sè ph¹m trï chÝnh. I. C¸i ®Ñp C¸i ®Ñp lµ ph¹m trï trung t©m cña mÜ häc. VÞ trÝ ®ã kh«ng ph¶i do c¸c nhµ lÝ luËn x¸c lËp mµ do chÝnh vai trß cña c¸i ®Ñp trong ®êi sèng quy ®Þnh. §iÒu ®ã còng cã nghÜa r»ng c¸i ®Ñp tr−íc hÕt chÝnh lµ nh÷ng ®Æc tÝnh cña thÕ giíi tån t¹i trong thiªn nhiªn, trong x3 héi, trong s¶n xuÊt vËt chÊt vµ tinh thÇn, trong nghÖ thuËt,... Ph¹m trï c¸i ®Ñp b¾t nguån tõ hiÖn thùc, cã c¬ së kh¸ch quan trong ®êi sèng, nh−ng ®ång thêi nã còng lµ mét h×nh thøc kh¸i qu¸t cña t− duy, thÓ hiÖn nhËn thøc cña con ng−êi vÒ ®Æc tÝnh thÈm mÜ nµy cña c¸c sù vËt, hiÖn t−îng. NhËn thøc nµy bao gåm nhiÒu mÆt. Nh−ng th«ng th−êng nã b¾t ®Çu tõ viÖc tr¶ lêi c©u hái: c¸i ®Ñp lµ g×? Tõ nh÷ng quan s¸t b×nh th−êng chØ ra xem c¸i g× ®Ñp, c¸i g× xÊu, ®Õn chç rót ra ®Þnh nghÜa c¸i ®Ñp lµ g×, nhËn thøc con ng−êi ph¶i tr¶i qua mét chÆng ®−êng dµi tõ trùc quan sinh ®éng ®Õn t− duy trõu t−îng, tõ cô thÓ ®Õn kh¸i qu¸t. Qu¸ tr×nh nµy vèn ®3 hÕt søc phøc t¹p, l¹i trë nªn phøc t¹p vµ khã kh¨n h¬n ®èi víi lÜnh vùc c¸i ®Ñp Ýt nhÊt còng cã hai nh©n tè sau ®©y. Tr−íc hÕt, c¸i ®Ñp bao gåm rÊt nhiÒu hiÖn t−îng thuéc c¸c lo¹i kh¸c nhau: cã c¸i ®Ñp cña ng«i nhµ, cña lêi nãi, cö chØ, c¸i ®Ñp cña t©m hån, t− t−ëng; cã c¸i ®Ñp ë trong tù nhiªn, cã c¸i ®Ñp ë trong x3 héi; cã c¸i ®Ñp do con ng−êi lµm ra, cã c¸i ®Ñp n»m ngay trong chÝnh b¶n th©n con ng−êi, v.v... §©u lµ mÉu sè chung cho tÊt c¶ hiÖn t−îng Êy, ®©u lµ c«ng thøc ®óng cho mäi c¸i ®Ñp? MÆt kh¸c, c¸i ®Ñp thuéc lo¹i hiÖn t−îng rÊt tinh tÕ, ®Õn víi con ng−êi tr−íc hÕt qua c¶m gi¸c, trùc gi¸c. Cã ng−êi vÝ c¸i ®Ñp víi t×nh yªu, c¶m nhËn th× ®−îc nh−ng rÊt khã lÝ gi¶i, c¾t nghÜa. VËy cã cÇn vµ cã thÓ cã ®−îc mét kh¸i niÖm, mét ®Þnh nghÜa vÒ c¸i ®Ñp kh«ng, hay ë ®©y chØ nªn ®Ó mÆc nã trong “v−¬ng quèc” cña c¶m gi¸c, dµnh hoµn toµn cho sù th−ëng thøc trùc tiÕp ®Ó khái ph¶i ph¸ vì tÝnh toµn vÑn, ®¸nh mÊt vÎ t−¬i nguyªn cña nã, nh− mét sè ng−êi quan niÖm? LÞch sö t− t−ëng thÈm mÜ cña nh©n lo¹i chøng tá r»ng con ng−êi lu«n lu«n t×m c¸ch kh¾c phôc nh÷ng khã kh¨n trªn ®©y ®Ó n¾m b¾t b¶n chÊt c¸i ®Ñp. Goethe ®3 tõng kh¼ng ®Þnh: “Cã thÓ 30
cã ®−îc kh¸i niÖm vÒ c¸i ®Ñp vµ cã thÓ diÔn ®¹t ®−îc kh¸i niÖm Êy”(1). Nh−ng trong qu¸ tr×nh ®i t×m lêi gi¶i cho bµi to¸n trªn ®©y, do sù ®a d¹ng cña ®èi t−îng còng nh− do nh÷ng quan niÖm, nh÷ng c¸ch tiÕp cËn kh¸c nhau, ®3 cã nhiÒu ®¸p sè, nhiÒu ®Þnh nghÜa kh¸c nhau vÒ c¸i ®Ñp. Ch¼ng h¹n, nhµ triÕt häc Hy L¹p Aristote viÕt “C¸i ®Ñp n»m trong kÝch th−íc vµ trong trËt tù, bëi vËy kh«ng cã vËt nµo qu¸ nhá... còng nh− qu¸ lín... mµ l¹i cã thÓ coi lµ ®Ñp”(2). Nhµ lÝ luËn §øc thÕ kØ XVIII lµ Herder th× nãi: “Cèt lâi cña toµn bé c¸i ®Ñp lµ ch©n lÝ, bÊt k× c¸i ®Ñp nµo còng cÇn dÉn tíi ch©n lÝ vµ ®iÒu thiÖn”(1). Cßn Gorki th× x¸c ®Þnh: “C¸i ®Ñp lµ sù phèi hîp c¸c chÊt liÖu kh¸c nhau còng nh− c¸c ©m, mµu, tõ ng÷ sao cho t¸c phÈm t¹o ra cã ®−îc mét h×nh thøc cã thÓ t¸c ®éng lªn t×nh c¶m vµ lÝ trÝ nh− mét søc m¹nh kh¬i dËy ë con ng−êi sù ng¹c nhiªn, lßng kiªu h3nh vµ niÒm sung s−íng tr−íc kh¶ n¨ng s¸ng t¹o cña m×nh”(2). Cßn cã thÓ dÉn ra ®©y rÊt nhiÒu ®Þnh nghÜa vÒ c¸i ®Ñp. Cã tr−êng hîp nã ®−îc gi¶i thÝch nh− c¸i cã Ých, cã tr−êng hîp nã ®−îc ®ång nhÊt víi c¸i ch©n hay c¸i thiÖn, cã tr−êng hîp l¹i ®−îc hiÓu nh− sù c©n ®èi, hµi hoµ,... VËy b¶n chÊt cña c¸i ®Ñp n»m ë ®©u? §Ó lÜnh héi ®−îc b¶n chÊt nµy, tèt nhÊt lµ xem xÐt ®èi t−îng d−íi gãc ®é triÕt häc, bëi v× chØ trong h×nh diÖn nµy chóng ta míi tho¸t khái Ên t−îng vÒ v« sè biÓu hiÖn cô thÓ cña c¸i ®Ñp ®Ó ®¹t tíi sù kh¸i qu¸t vÒ nã. NÕu lµm nh− vËy, ë ®©y, thay vµo c©u hái: C¸i ®Ñp lµ g×? SÏ xuÊt hiÖn c©u hái kh¸c: C¸i ®Ñp do ®©u mµ cã? Mét vËt ®Ñp lµ do nã cã nh÷ng phÈm chÊt g× ®ã hay do thiÖn c¶m cña con ng−êi? C¸c nhµ duy vËt cho r»ng c¸i ®Ñp b¾t nguån tõ ®êi sèng, to¸t ra tõ nh÷ng phÈm chÊt vËt lÝ, ho¸ häc cña sù vËt, hiÖn t−îng. Tõ ®©y hä th−êng nhÊn m¹nh ®Õn c¸c kh¸i niÖm vÒ kÝch th−íc, møc ®é, tØ lÖ,... Ch¼ng h¹n nhµ mÜ häc thêi Phôc h−ng ë Itali lµ Alberti viÕt: “C¸i ®Ñp lµ sù phï hîp, sù hoµ nhÞp nh− thÕ nµo ®ã gi÷a c¸c phÇn trong c¸i tæng thÓ mµ chóng t¹o thµnh, sù hoµ hîp vµ hoµ nhÞp nµy ph¶i ®¸p øng nh÷ng sè liÖu chÆt chÏ, ®¸p øng sù tæ chøc vµ bµi trÝ mµ sù hµi hoµ - tøc c¸i nguyªn lÝ tuyÖt ®èi vµ khëi nguyªn cña tù nhiªn – ®ßi hái”. Ng−îc l¹i, c¸c nhµ duy t©m th× xem c¸i ®Ñp nh− ®−îc mang tõ bªn ngoµi vµo sù vËt, chø kh«ng cã c¬ së kh¸ch quan. Ng−êi theo quan ®iÓm duy t©m chñ quan th× kh¼ng ®Þnh: “C¸i ®Ñp kh«ng ph¶i lµ phÈm chÊt tån t¹i trong b¶n th©n sù vËt; nã tån t¹i chñ yÕu trong t©m linh ng−êi quan s¸t nã”(1). Cßn ®èi víi c¸c nhµ triÕt häc duy t©m kh¸ch quan th× ®ã hoÆc lµ h×nh ¶nh, håi quang cña mét c¸i g× siªu nhiªn, thÇn th¸nh (Platon) hoÆc lµ phÈm chÊt ®Æc biÖt cña ý niÖm tuyÖt ®èi khi nã t×m ®−îc h×nh thøc thÓ hiÖn phï hîp nhÊt (Hegel). Khi nghiªn cøu b¶n chÊt c¸i ®Ñp, râ rµng chóng ta kh«ng thÓ bá qua nh÷ng tiªn ®Ò duy vËt, kh¼ng ®Þnh nh÷ng c¬ së kh¸ch quan cña c¶m gi¸c thÈm mÜ. §ång thêi còng kh«ng nªn tuyÖt ®èi ho¸ vai trß cña nh÷ng nh©n tè kh¸ch quan t¹o nªn phÈm chÊt thÈm mÜ cña sù vËt, hiÖn t−îng, xem (1) Goethe, J.W, VÒ nghÖ thuËt, M¸t xc¬va, tr. 325. (2) Aristote, Poetics, dÉn theo Poetry, Theory and Practice, New York, 1962, tr. 14. (1) , (3) M. èpsannhicèp, LÞch sö t− t−ëng thÈm mÜ, M¸txc¬va, 1978, tr. 186, 65 (trÝch l¹i). (2) M. Gorki, TËp hîp t¸c phÈm, M¸txc¬va, 1953, tr. 27, tr. 5. (1) Hutcheson – Hume – Smith, MÜ häc, M¸txc¬va, 1973, tr. 306. 31
®ã lµ nguån gèc duy nhÊt quyÕt ®Þnh vÎ ®Ñp cña chóng. CÇn chó ý r»ng, c¸i ®Ñp lµ mét ph¹m trï gi¸ trÞ. Mét vËt ®−îc coi lµ ®Ñp hay xÊu phô thuéc kh«ng chØ vµo nh÷ng phÈm chÊt nã vèn cã, mµ cßn vµo quan hÖ cña chóng víi con ng−êi, víi sù ®¸nh gi¸ c¨n cø vµo nh÷ng th−íc ®o thùc tiÔn x3 héi trong tõng thêi k× lÞch sö ®Æt ra. Sù ®¸nh gi¸ nµy râ rµng mang tÝnh chñ quan – mét thø chñ quan tÊt yÕu mµ nÕu thiÕu nã sÏ kh«ng cã ngay c¶ thùc tiÔn x3 héi con ng−êi – song ®ång thêi kh«ng ph¶i lµ thø chñ quan tuú tiÖn, bëi v× nã g¾n liÒn kh«ng ph¶i víi ý muèn cña mçi c¸ nh©n riªng lÎ mµ víi tiªu chuÈn x3 héi – thùc tiÔn cã tÝnh kh¸ch quan râ rÖt. Thõa nhËn c¬ së tù nhiªn cña c¸i ®Ñp tøc lµ tr−íc hÕt thõa nhËn vÎ ®Ñp kh¸ch quan cña mµu s¾c, ©m thanh, ®−êng nÐt, m¶ng phèi, nhÞp ®iÖu, v.v. Tõ ®©y xuÊt hiÖn nh÷ng kh¸i niÖm vÒ tiªu chuÈn thÈm mÜ nh−: sù c©n ®èi, tØ lÖ phï hîp, tÝnh chÊt cã møc ®é, sù hµi hoµ... C¸c tiªu chuÈn nµy vÒ c¸i ®Ñp trong nhiÒu tr−êng hîp th−êng cã c¶ c¬ së sinh lÝ cña nã. Ch¼ng h¹n, mét b¶n nh¹c ªm dÞu lµm thÇn kinh bít c¨ng th¼ng, mét bøc tranh cã mµu s¾c hµi hoµ, t−¬i míi lµm cho con ng−êi thÊy phÊn khëi, dÔ chÞu. §iÒu nµy gi¶i thÝch v× sao hiÖn t−îng c©y thÝch “nghe” nh¹c, r¾n nghe nh¹c, c¸ nh¶y móa theo nh¹c... NÕu c¨n cø vµo ®©y ®Ó nãi r»ng sinh vËt còng cã c¶m gi¸c thÈm mÜ th× ®iÒu ®ã míi chØ ®óng mét phÇn nhá. Qu¶ thËt sinh vËt còng “thÝch” c¸i ®Ñp, nh−ng chóng chØ thÝch nh÷ng yÕu tè tù nhiªn nµo phï hîp víi sinh lÝ, b¶n n¨ng cña chóng mµ th«i. §èi víi con ng−êi kh«ng ph¶i chØ nh− vËy. B»ng cí lµ cã nh÷ng c¸i rÊt c©n ®èi, hµi hoµ nh−ng kh«ng g©y nªn c¶m xóc thÈm mÜ; trong khi nhiÒu sù vËt, hiÖn t−îng kh«ng mang ®Æc tÝnh g× ®Æc biÖt cã thÓ g©y nªn c¶m gi¸c dÔ chÞu vÒ sinh lÝ th× vÉn ®−îc xem lµ ®Ñp. Plekhanov dÉn ra tµi liÖu cña nhµ d©n téc häc kÓ l¹i r»ng, ë nhiÒu bé l¹c ch©u Phi, phô n÷ th−êng ®eo vßng s¾t ë tay vµ ch©n. §«i khi c¸c thiÕu phô nhµ giµu cßn ®eo vµo m×nh h¬n 16kg ®å trang søc lo¹i ®ã. Khi cã ng−êi hái v× sao ®eo nhiÒu s¾t thÕ, hä tr¶ lêi: ®Ó cho ®Ñp. L¹i cã tr−êng hîp kh¸c, ë miÒn th−îng l−u s«ng D¨mber¬, ng−êi ®µn «ng nµo kh«ng bÎ g3y c¸c r¨ng cöa hµm trªn th× bÞ coi lµ xÊu xÝ(1). §iÒu ®ã chøng tá r»ng c¸i ®Ñp kh«ng ph¶i chØ cã c¬ së tù nhiªn mµ cßn cã c¬ së x3 héi. B¶n chÊt cña c¬ së x3 héi nµy n»m ë chç con ng−êi ®¸nh gi¸ sù vËt hiÖn t−îng theo quan niÖm cña m×nh. Nhµ mÜ häc d©n chñ c¸ch m¹ng Nga næi tiÕng SÐcn−sepxki ®3 ph¸t biÓu mét t− t−ëng rÊt s©u s¾c: “Mét tån t¹i ®−îc gäi lµ ®Ñp, – «ng viÕt, – lµ tån t¹i trong ®ã chóng ta nh×n thÊy cuéc sèng ®óng nh− quan niÖm cña m×nh...”(2). Cã thÓ xuÊt hiÖn c©u hái: NÕu c¸i ®Ñp lµ c¸i phï hîp víi quan niÖm cña con ng−êi th× ®ã lµ quan niÖm nµo? Bëi v×, quan niÖm cña con ng−êi rÊt nhiÒu mÆt: c¸i ®Ñp cã thÓ g¾n víi quan niÖm vÒ ch©n lÝ, vÒ ®¹o ®øc, vÒ sù duyªn d¸ng, v.v... Thùc tÕ cho thÊy, quan niÖm vÒ c¸i ®Ñp lµ mét quan niÖm cã tÝnh tæng qu¸t rÊt cao. C¸i ®Ñp g¾n liÒn víi ý niÖm vÒ nh÷ng ®iÒu mong −íc, vÒ c¸i cã tÝnh lÝ t−ëng. Nh÷ng g× lµ h×nh ¶nh, dÊu hiÖu biÓu hiÖn cña c¸i mµ con ng−êi thiÕt tha mong muèn, khao kh¸t ®¹t tíi th−êng gîi ra c¶m xóc vÒ c¸i ®Ñp. C¸nh ®ång lóa chÝn vµng ®Ñp v× nã n»m trong liªn t−ëng vÒ mét mïa béi thu høa hÑn, vÒ sù no ®ñ mµ ng−êi lµm ruéng h»ng mong mái, chê ®îi. C¸i c©y t−¬i tèt, cµnh l¸ sum suª v× nã lµ h×nh ¶nh cña sù sung m3n mµ con ng−êi (1) Plªkhanèp, NghÖ thuËt vµ ®êi sèng x· héi, NXB V¨n ho¸ - NghÖ thuËt H., 1963, tr.134 – 135. (2) N. SÐcn−sepxki, Quan hÖ thÈm mÜ cña nghÖ thuËt víi hiÖn thùc, NXB V¨n ho¸ - NghÖ thuËt H., 1962, tr. 22. 32
bao giê còng m¬ −íc ®¹t tíi. Nhµ v¨n Ph¸p Stendhal nãi: “c¸i ®Ñp lµ sù mêi gäi h¹nh phóc” cã lÏ còng chÝnh trong nghÜa nh− vËy. C¸i ®Ñp lµ mét h×nh thøc m¬ −íc cña lÝ t−ëng, nã th−êng mang trong m×nh nh÷ng yÕu tè cña c¸i ®−îc ®¸nh gi¸ ë møc cao nhÊt, tøc lµ nh÷ng c¸i Ýt nhiÒu mang tÝnh chÊt lÝ t−ëng. ChÝnh v× vËy c¸i ®Ñp g¾n rÊt chÆt víi kh¸i niÖm vÒ sù hoµn thiÖn. Hoµn thiÖn lµ tiªu chuÈn cao nhÊt cña c¸i ®Ñp. Nh÷ng g× ®¹t tíi sù ph¸t triÓn cao nhÊt, tr×nh ®é cao nhÊt so víi sù vËt, hiÖn t−îng cïng lo¹i víi chóng th−êng gîi ra c¸i ®Ñp. Trong mét hµng c©y, c¸i c©y ®Ñp lµ c©y ph¸t triÓn ®Çy ®ñ, dåi dµo søc sèng. Trong nhiÒu ng−êi, ng−êi ®Ñp lµ ng−êi mµ sù sèng ®¹t tíi møc ph¸t triÓn cao, khoÎ m¹nh, c©n ®èi, hoµn thiÖn vÒ c¶ h×nh thÓ vµ ®êi sèng tinh thÇn. §iÒu nµy gi¶i thÝch v× sao sù hµi hoµ th−êng ®−îc xem lµ ®Ñp. CÊu tróc vÒ sù hµi hoµ chÝnh lµ cÊu tróc lÝ t−ëng cña tù nhiªn vµ ®êi sèng x3 héi. Kh«ng hµi hoµ lµ tr¹ng th¸i t¹m thêi, cßn hµi hoµ lµ nguyªn lÝ phæ biÕn cña sù sèng, lµ c¸i ®Ých lÝ t−ëng mµ mäi cÊu tróc, tõ thÕ giíi v« c¬ ®Õn h÷u c¬ ®Òu v−¬n tíi. Mét sù vËt cã h×nh d¸ng hoÆc tæ chøc bªn trong hµi hoµ th−êng kh¬i gîi c¶m xóc thÈm mÜ cã lÏ v× trong c¬ së s©u xa cña m×nh nã gîi ra ý niÖm vÒ sù hoµn thiÖn, vÒ c¸i mang tÝnh chÊt lÝ t−ëng lµ mét trong nh÷ng ®Æc ®iÓm v« cïng quan träng cña c¸i ®Ñp. §ètxt«iÐpxki cã mét c©u nãi næi tiÕng: “C¸i ®Ñp cøu thÕ giíi”. Nã kh«ng cøu thÕ giíi b»ng søc m¹nh vËt chÊt, nh−ng nã cøu b»ng c¸ch lµm cho nh©n lo¹i kh«ng bao giê mÊt lßng tin vµo nh÷ng ®iÒu tèt ®Ñp, vµo t−¬ng lai. Cßn −íc m¬, cßn hi väng cßn tin vµo t−¬ng lai, con ng−êi sÏ v−ît qua khã kh¨n, c¶i t¹o hoµn c¶nh, biÕn ®æi thÕ giíi. ë ®©y, khi x¸c ®Þnh c¸i ®Ñp nh− trªn, chóng ta sÏ gi¶i quyÕt ®−îc vÊn ®Ò mèi quan hÖ gi÷a c¸i ®Ñp, c¸i ch©n vµ c¸i thiÖn. C¸i ®Ñp g¾n liÒn víi c¶ hai. So víi sù gi¶ dèi, ch©n lÝ lµ c¸i ®Ñp, còng nh− so víi ®iÒu ¸c, c¸i thiÖn lµ ®Ñp. Cßn trong néi bé c¸i ch©n hoÆc c¸i thiÖn th× c¸i ®Ñp lµ tuú thuéc vµo møc ®é tÝnh hoµn thiÖn, sù hµi hoµ, tÝnh lÝ t−ëng cña chóng. §ång thêi, khi xem xÐt c¸i ®Ñp nh− mét ph¹m trï gi¸ trÞ, g¾n nã kh«ng chØ víi thuéc tÝnh vËt chÊt kh¸ch quan mµ cßn víi quan niÖm cña con ng−êi vÒ c¸i mong −íc, chóng ta ph¶i tÝnh ®Õn vai trß cña c¸c yÕu tè x3 héi – lÞch sö mµ quan niÖm nµy tÊt yÕu ph¶i cã. Nãi c¸ch kh¸c, nÕu c¸i ®Ñp lµ ý niÖm th× nã nhÊt ®Þnh cã quan hÖ thÕ nµy hoÆc thÕ kia víi c¸c quan ®iÓm chÝnh trÞ – x3 héi, víi ®Æc ®iÓm t©m lÝ d©n téc, víi së thÝch c¸ nh©n cña mçi ng−êi còng nh− víi sù thay ®æi cña lÞch sö. Tr−íc hÕt ph¶i thõa nhËn r»ng ý niÖm vÒ c¸i ®Ñp, trong nh÷ng møc ®é kh¸c nhau, th−êng mang dÊu Ên quan ®iÓm chÝnh trÞ – giai cÊp cña con ng−êi. §iÒu nµy hoµn toµn dÔ hiÓu, bëi v× mçi khi c¸i ®Ñp lµ sù ®¸nh gi¸ sù vËt, hiÖn t−îng theo tiªu chuÈn vÒ møc ®é hoµn thiÖn vµ tÝnh lÝ t−ëng, th× trong mét chõng mùc nµo ®ã quan niÖm vÒ sù hoµn thiÖn vµ lÝ t−ëng còng cã nh÷ng néi dung rÊt kh¸c nhau ë nh÷ng ng−êi cã ®Þa v× vµ quyÒn lîi x3 héi kh¸c nhau. Nãi nh− vËy kh«ng cã nghÜa lµ chóng ta phñ nhËn tÊt c¶ c¸c yÕu tè thÈm mÜ chung ®èi víi con ng−êi vµ bao giê còng ph©n ®Þnh thËt r¹ch rßi mäi hiÖn t−îng theo ranh giíi giai cÊp ®Ó råi tõ ®ã ®i ®Õn kÕt luËn r»ng c¸i ®Ñp ®èi víi giai cÊp nµy kh«ng thÓ cã bÊt cø khÝa c¹nh nµo ®Ñp víi giai cÊp kh¸c. Quan niÖm vÒ c¸i ®Ñp còng mang s¾c th¸i d©n téc rÊt râ nÐt, nhÊt lµ vÒ ý niÖm vÒ sù hµi hoµ cô thÓ, vÒ c¸c phÈm chÊt tù nhiªn cña c¸i ®Ñp. Ch¼ng h¹n, víi d©n téc nµy mµu vµng ®−îc −a chuéng nh−ng ë d©n téc kh¸c, mµu vµng l¹i g¾n liÒn víi mét ®Þnh kiÕn nµo ®ã kh«ng hay. Ng−êi n−íc nµy −a c¸i ®Ñp nhuÇn nhÞ kÝn ®¸o, ng−êi n−íc kia l¹i thÝch c¸i ®Ñp ån 3, s«i ®éng. Nh÷ng ®iÒu kiÖn tù nhiªn – x3 héi, t©m lÝ vµ tÝnh c¸ch d©n téc ®Ó l¹i dÊu vÕt rÊt s©u trong quan niÖm vÒ c¸i ®Ñp. 33
Riªng trong lÜnh vùc thÈm mÜ, bªn c¹nh c¸c yÕu tè trªn ®©y, cÇn ph¶i chó ý c¶ ®Õn vai trß cña së thÝch c¸ nh©n khi ®¸nh gi¸ c¸i ®Ñp. Ng−êi ta cã thÓ kh«ng thÝch c¸i mµ mäi ng−êi thÝch, hoÆc ng−îc l¹i, thÝch c¸i mµ nhiÒu ng−êi kh«ng −a chuéng. §iÒu ®ã nªn ®−îc t«n träng. Song ë ®©y tuyÖt nhiªn kh«ng ®−îc ®ång nhÊt së thÝch c¸ nh©n víi gi¸ trÞ thÈm mÜ kh¸ch quan cña sù vËt hiÖn t−îng. ThÝch hay kh«ng thÝch tuú anh, nh−ng kh«ng nªn xem ®iÒu ®ã ®3 lµ ch©n lÝ. Trong mét bøc th− göi b¹n, L. T«nxt«i cã viÕt: “MÊy h«m råi, ®Ó kiÓm tra nhËn xÐt cña m×nh vÒ Shakespeare, t«i ®äc Vua Lia vµ Hamlet, vµ nÕu t«i ®3 tõng cã ®«i chót hoµi nghi r»ng m×nh ®3 ghÐt Shakespeare mét c¸ch kh«ng ®óng, th× b©y giê nghi ngê Êy hoµn toµn biÕn mÊt. Hamlet qu¶ thùc lµ mét t¸c phÈm th« b¹o, phi ®¹o ®øc, bØ æi vµ v« nghÜa”(1). Chóng ta thÊy râ rµng ë ®©y nhµ v¨n vÜ ®¹i ®3 kh«ng ®óng. Cuèi cïng lµ sù biÕn ®æi lÞch sö quan niÖm vÒ c¸i ®Ñp. Mét thÓ th¬ tr−íc ®©y ®−îc xem lµ hay b©y giê kh«ng ®−îc −a thÝch n÷a; c¸ch h¸t Êy tr−íc ®©y ®−îc −a chuéng, ngµy nay Ýt ng−êi cßn thÝch, v.v... §iÒu ®ã hoµn toµn hîp quy luËt. Nã chØ chøng tá sù phong phó vµ ®a d¹ng cña trÝ tuÖ vµ t©m hån con ng−êi mµ th«i. Cã ®iÒu, ë ®©y cÇn l−u ý r»ng, sù biÕn ®æi cña quan niÖm vÒ c¸i ®Ñp, kh«ng cã nghÜa lµ cã c¸i ®Ñp sau cao h¬n c¸i ®Ñp tr−íc, c¸i ®Ñp h«m nay cao h¬n c¸i ®Ñp h«m qua. VÊn ®Ò tiÕn bé cña c¸c gi¸ trÞ thÈm mÜ hÕt søc phøc t¹p. Khi xem xÐt vÊn ®Ò nµy ph¶i cã quan ®iÓm lÞch sö – cô thÓ vµ ph¶i nh×n con ng−êi nh− mét chñ thÓ n¨ng ®éng, phong phó, lu«n lu«n ph¸t triÓn th«ng qua sù t¸c ®éng qua l¹i víi hoµn c¶nh thùc tiÔn. Trong qu¸ tr×nh béc lé dÇn dÇn víi tÝnh chÊt ®éc ®¸o, kh«ng lÆp l¹i nh−ng ®ång thêi còng mçi ngµy mét ®a d¹ng h¬n, s©u s¾c h¬n. C¸i ®Ñp lµ mét trong nh÷ng hiÖn t−îng thÈm mÜ v« cïng phong phó vµ ph¹m vi béc lé réng r3i. Nã bao gåm c¸c lÜnh vùc sau ®©y: Thiªn nhiªn lµ n¬i b¾t ®Çu cña mäi c¸i ®Ñp. VÎ ®Ñp cña m©y, giã, tr¨ng, hoa, nói, s«ng,... lµ nguån c¶m høng vµ ®ång thêi lµ ®èi t−îng m« t¶ cña nghÖ thuËt. VÎ ®Ñp cña thiªn nhiªn ngµy mét phong phó lµ nhê ho¹t ®éng thùc tiÔn cña con ng−êi. ChÝnh trong mèi quan hÖ víi thùc tiÔn ®ã, thiªn nhiªn mçi ngµy l¹i cã thªm mét nÐt ®Ñp míi. NhiÒu hiÖn t−îng thiªn nhiªn trë thµnh ®èi t−îng trùc tiÕp cña c¶m thô thÈm mÜ, ®i vµo nghÖ thuËt lµ nhê quan hÖ cña chóng víi thùc tiÔn. Chinh phôc tù nhiªn vµ b¶o vÖ thiªn nhiªn ®ang lµ mét trong nh÷ng vÊn ®Ò sèng cßn cña thêi ®¹i chóng ta vµ mai sau. Gi÷ g×n c¸i ®Ñp cña phong c¶nh, m«i tr−êng lµ nghÜa vô x3 héi cña mçi c«ng d©n trong thêi ®¹i hiÖn nay. ë ®©y, thÈm mÜ ®ang trë thµnh ®¹o ®øc cña ngay ngµy h«m nay. Nh÷ng s¶n phÈm do con ng−êi lµm ra lµ “thiªn nhiªn thø hai” (Gorki) ®−îc s¸ng t¹o b»ng bµn tay lao ®éng cña con ng−êi. Kh¸c víi c¸i ®Ñp cña thiªn nhiªn, c¸i ®Ñp cña t¸c phÈm, c«ng tr×nh cã ®−îc kh«ng ph¶i chØ do chóng g¾n liÒn víi nh÷ng ý niÖm nµo ®ã vÒ lÝ t−ëng, vÒ sù hoµn thiÖn mµ v× chÝnh chóng ®−îc t¹o ra theo nh÷ng th−íc ®o cña sù hoµn thiÖn, theo khu«n mÉu lÝ t−ëng. C¸i ®Ñp nµy hÕt søc phæ biÕn, ë ®©u cã lao ®éng ë ®ã cã c¸i ®Ñp cã kh¶ n¨ng xuÊt hiÖn bëi v× ®©y lµ quy luËt chung cña ho¹t ®éng s¸ng t¹o. Marx viÕt: “Sóc vËt chØ nhµo nÆn vËt chÊt theo th−íc ®o vµ nhu cÇu cña gièng loµi cña nã, cßn con ng−êi th× cã thÓ s¶n xuÊt theo th−íc ®o cña bÊt cø gièng (1) T«nxt«i, VÒ v¨n häc, NXB V¨n häc, M¸txc¬va, 1955, tr. 308. 34
nµo vµ ë ®©u còng cã thÓ ¸p dông th−íc ®o thÝch dông cho ®èi t−îng; do ®ã con ng−êi còng nhµo nÆn vËt chÊt theo quy luËt cña c¸i ®Ñp”(1). Nãi nh− thÕ kh«ng cã nghÜa lµ bÊt cø sù lao ®éng nµo còng tÊt yÕu sinh ra c¸i ®Ñp. Tõ c¸i ®Ñp n¶y sinh ra mét c¸ch tù ph¸t bªn c¹nh c¸i cã Ých, ng−êi ta dÇn dÇn cã ý thøc t¹o ra nh÷ng ngµnh s¶n xuÊt chuyªn biÖt vÒ c¸i ®Ñp. HiÖn nay trªn thÕ giíi c¸c ngµnh mÜ häc kÜ thuËt hay mÜ thuËt c«ng nghiÖp (design) ®ang ph¸t triÓn rÊt m¹nh. ViÖc s¶n xuÊt hµng lo¹t theo mét d©y chuyÒn c«ng nghÖ t¹o ra nguy c¬ h¹ thÊp chÊt l−îng thÈm mÜ cña c¸c s¶n phÈm, c¶m thô thÈm mÜ cña con ng−êi trë nªn ®¬n ®iÖu, nghÌo nµn. Bëi vËy, viÖc n©ng cao chÊt l−îng thÈm mÜ cña c¸c s¶n phÈm c«ng nghiÖp kh«ng ph¶i chØ cã ý nghÜa kinh tÕ – th−¬ng m¹i mµ cßn cã ý nghÜa nh©n v¨n s©u s¾c. T¹o ra m«i tr−êng thÈm mÜ kh«ng ph¶i chØ b»ng c©y cèi, chim mu«ng mµ cßn b»ng nh÷ng s¶n phÈm ®Ñp do con ng−êi lµm ra, tõ lä hoa ®Õn ng«i nhµ hoÆc c¶ thµnh phè,... lµ nhiÖm vô rÊt quan träng. §ã còng lµ mét h×nh thøc gi¸o dôc thÈm mÜ, c¶i t¹o thÞ hiÕu vµ båi d−ìng n¨ng lùc thÈm mÜ cho con ng−êi. C¸i ®Ñp trong ho¹t ®éng cña con ng−êi thÓ hiÖn ë tÊt c¶ c¸c lÜnh vùc cña ®êi sèng x3 héi, tõ vui ch¬i, gi¶i trÝ ®Õn c−íi xin, ma chay, tõ thÓ thao, héi hÌ ®Õn lao ®éng s¶n xuÊt, thËm chÝ ë c¶ ho¹t ®éng qu©n sù. Ngµy nay, ng−êi ta ®3 b¾t ®Çu nãi ®Õn mÜ häc trong th−¬ng nghiÖp, mÜ häc trong y tÕ, mÜ häc trong thÓ thao, mÜ häc qu©n sù, v.v... C¸i ®Ñp trong c¸c lÜnh vùc nµy rÊt phong phó, nhiÒu mµu nhiÒu vÎ, nã phèi hîp ®−îc c¶ vÎ ®Ñp cña mµu s¾c, ©m thanh, h×nh d¸ng, c¶ vÎ ®Ñp bªn ngoµi víi vÎ ®Ñp bªn trong b¾t nguån tõ nh÷ng quan niÖm chÝnh trÞ – ®¹o ®øc, nh÷ng truyÒn thèng phong tôc v.v... Mçi tr−êng hîp nh− vËy ®Òu ®ßi hái ph¶i xem xÐt cô thÓ. C¸i ®Ñp cña con ng−êi còng lµ ®èi t−îng kh¶o s¸t cña mÜ häc. Con ng−êi lµ s¶n phÈm cña tù nhiªn nªn còng cã nh÷ng vÎ ®Ñp mang tÝnh vËt chÊt. Cã thÓ gäi ®ã lµ vÎ ®Ñp bªn ngoµi, thÓ hiÖn trªn khu«n mÆt, ë h×nh thÓ (tay ch©n, m¾t, mòi, vãc d¸ng....) vµ trang phôc (quÇn ¸o, mò nãn, ®å trang søc...). Coi nhÑ vÎ ®Ñp nµy kh«ng ®óng. Song ngoµi c¸i ®Ñp trªn ®©y, con ng−êi cßn cã mét vÎ ®Ñp kh¸c – vÎ ®Ñp bªn trong to¸t ra tõ hµnh vi ho¹t ®éng cña toµn bé thÕ giíi tinh thÇn cña nã. V¨n ho¸ thÈm mÜ cña lêi nãi, c¸ch c− xö, hµnh ®éng lµ mét trong nh÷ng biÓu hiÖn cao c¶ cña tr×nh ®é v¨n ho¸ cña con ng−êi. VÎ ®Ñp tinh thÇn lµ vÎ ®Ñp kh«ng nh×n thÊy nh−ng cã thÓ c¶m thÊy vµ nhËn thøc ®−îc. Nã béc lé trong sù hoµn thiÖn cña phÈm chÊt ®¹o ®øc, trong tÝnh nh©n ®¹o vµ tÝnh tiªn tiÕn cña c¸c quan ®iÓm chÝnh trÞ – x3 héi, trong sù ph¸t triÓn cao cña n¨ng lùc tinh thÇn cña tr×nh ®é v¨n ho¸, trong sù hµi hoµ gi÷a c¸c yÕu tè bªn trong vµ bªn ngoµi. PhÊn ®Êu lµm cho con ng−êi ngµy thªm ®Ñp ®Ï, cã ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn ®Çy ®ñ vµ hµi hoµ – ®ã lµ môc tiªu cao c¶ vµ nh©n ®¹o cña x3 héi v¨n minh. C¸i ®Ñp trong nghÖ thuËt thÓ hiÖn tËp trung nhÊt quan hÖ thÈm mÜ cña con ng−êi víi hiÖn thùc. Nãi c¸ch kh¸c, trong bÊt k× ho¹t ®éng nµo, con ng−êi còng ®Òu s¸ng t¹o theo quy luËt cña c¸i ®Ñp nh−ng kh«ng ë ®©u quy luËt Êy l¹i béc lé râ nÐt, kh«ng ë ®©u viÖc s¸ng t¹o ra c¸i ®Ñp l¹i chiÕm mét vÞ trÝ quan träng nh− trong nghÖ thuËt. ë ®©y, t¹o ra c¸i ®Ñp lµ mét trong nh÷ng môc tiªu chñ yÕu mµ nghÖ sÜ ®Æt ra tõ ®Çu. NghÖ thuËt kh«ng ph¶i lµ n¬i ®éc quyÒn s¶n xuÊt ra c¸i ®Ñp, nh−ng nã lµ h×nh thøc chuyªn nghiÖp, chuyªn m«n ho¸ nhÊt, tËp trung nhÊt, l3nh tr¸ch nhiÖm nÆng nÒ nhÊt trong viÖc th¶o m3n nhu cÇu thÈm mÜ cña x3 héi. (1) K. Marx, F. Engels, V. Lenine, VÒ v¨n häc vµ nghÖ thuËt, NXB Sù thËt, H., 1977, tr. 173. 35
ChÝnh tõ ®©y xuÊt hiÖn ®Æc ®iÓm cña c¸i ®Ñp trong lÜnh vùc nµy – ®ã lµ sù hoµn chØnh, tÝnh gät giòa, trau chuèt cña c¸c yÕu tè h×nh thøc trong t¸c phÈm nghÖ thuËt. XÐt vÒ sù phong phó, t−¬i míi, nguån gèc vµ tÝnh cã tr−íc th× râ rµng c¸i ®Ñp cña tù nhiªn cao h¬n c¸i ®Ñp cña nghÖ thuËt. Nh−ng ®øng vÒ ph−¬ng diÖn kh¸c th× l¹i kh«ng thÓ. Nhê qu¸ tr×nh s¸ng t¹o theo nguyªn t¾c ®iÓn h×nh ho¸ mµ nhiÒu sù vËt hiÖn t−îng cña ®êi sèng khi b−íc vµo nghÖ thuËt nh− tr¶i qua mét kho¶ng c¸ch thÇn diÖu, c¸i b×nh th−êng còng thµnh ®Ñp ®Ï, c¸i vèn ®3 ®Ñp th× ®Ñp h¼n lªn. NghÖ sÜ th−êng gãp nhÆt, th©u tãm c¸i ®Ñp kh¾p n¬i ®Ó t¹o ra c¸i ®Ñp cho t¸c phÈm cña m×nh bëi vËy t¸c phÈm th−êng cã vÎ ®Ñp hoµn thiÖn vµ hÊp dÉn. Hoµng §øc L−¬ng nãi: “§Õn nh− v¨n th¬, th× l¹i lµ s¾c ®Ñp ngoµi c¶ s¾c ®Ñp, vÞ ngon ngoµi c¶ vÞ ngon, kh«ng thÓ ®em m¾t tÇm th−êng ra mµ xem, miÖng tÇm th−êng ra mµ nÕm ®−îc”(1). §Æc ®iÓm thø hai lµ so víi c¸i ®Ñp trong thiªn nhiªn, thËm chÝ c¶ trong lÜnh vùc c«ng nghiÖp, c¸c nh©n tè vËt chÊt t¹o thµnh c¸i ®Ñp trong nghÖ thuËt mang s¾c th¸i biÓu c¶m rÊt râ. Mét mµu hoa tù nhiªn ®Ñp lµ do thuéc tÝnh vËt lÝ cña nã hoÆc do nh÷ng liªn t−ëng chñ quan mµ ng−êi ng¾m g¸n cho nã. Cßn trong bøc tranh, mét mµu ®Ñp bªn c¹nh s¾c ®é dÔ coi, th−êng chøa ®ùng mét ®iÒu g× ®ã mµ nghÖ sÜ chñ ®éng, cè t×nh thÓ hiÖn trong nã. Bëi vËy ©m thanh tù nhiªn vµ ©m nh¹c, mµu tù nhiªn vµ mµu héi ho¹ rÊt kh¸c nhau. Tõ ®©y xuÊt ph¸t mét ®Æc ®iÓm quan träng n÷a cña c¸i ®Ñp nghÖ thuËt lµ sù thèng nhÊt gi÷a néi dung ®−îc thÓ hiÖn vµ h×nh thøc thÓ hiÖn nã. So víi c¸i ®Ñp trong tù nhiªn, c¸i ®Ñp nghÖ thuËt lµ c¸i ®Ñp cã tÝnh néi dung. TÝnh néi dung nµy thÓ hiÖn kh«ng ph¶i chØ ë chç, c¸i ®Ñp trong nghÖ thuËt n»m c¶ trong h×nh thøc vµ néi dung ®−îc thÓ hiÖn (c¸i ®Ñp thiªn nhiªn kh«ng cã néi dung nµy), mµ cßn ë chç, b¶n th©n h×nh thøc nghÖ thuËt còng mang tÝnh néi dung. §ång thêi sù g¾n bã gi÷a néi dung víi h×nh thøc ë ®©y chÆt chÏ h¬n so víi c¸c s¶n phÈm kh¸c do con ng−êi lµm ra vµ còng cã c¸i ®Ñp. NÕu mµu s¾c cña chiÕc mµy cµy chñ yÕu mang tÝnh trang trÝ, kh«ng phô thuéc hoµn toµn vµo ý nghÜa, chøc n¨ng cña nã vµ nÕu thay ®æi vÉn kh«ng ¶nh h−ëng ®Õn chøc n¨ng ®ã; th× ng−îc l¹i, trong t¸c phÈm nghÖ thuËt, thay mµu nµy b»ng mµu kia, thay ©m nµy b»ng ©m kh¸c, ch÷ nµy b»ng ch÷ kh¸c,... ®Òu lµm biÕn ®æi tÝnh chÊt cña h×nh t−îng. Ng−îc l¹i, trong tr−êng hîp néi dung t¸c phÈm sai lÇm (ch¼ng h¹n, t− t−ëng ®−îc thÓ hiÖn lµ v« nh©n ®¹o) chÊt l−îng thÈm mÜ cña nã còng sÏ bÞ gi¶m sót nghiªm träng. C¸i ®Ñp trong nghÖ thuËt béc lé tr−íc hÕt ë c¸i ®Ñp cña hiÖn thùc ®−îc ph¶n ¸nh. §ã cã thÓ lµ vÎ ®Ñp cña phong c¶nh thiªn nhiªn, vÎ ®Ñp cña con ng−êi, cña nh÷ng ho¹t ®éng, cña nh÷ng t− t−ëng, nh÷ng t×nh c¶m... Kh«ng ph¶i nghÖ thuËt chØ truyÒn ®¹t c¸i ®Ñp. Nã viÕt, vÏ c¶ c¸i xÊu. Song nãi chung c¸i ®Ñp vÉn lµ ®èi t−îng chÝnh cña nghÖ thuËt. NghÖ sÜ nµo còng khao kh¸t ghi l¹i cµng nhiÒu cµng tèt, diÔn t¶ cµng ®¹t, cµng hay nh÷ng c¶nh ®Ñp, nÐt ®Ñp trong cuéc sèng, vµ th−êng th× nh÷ng ng−êi s¸ng t¸c bao giê còng t×m c¸ch khuyÕch ®¹i, phãng to lªn ®Ó c¸i ®Ñp rùc rì, léng lÉy h¬n. Trong tr−êng hîp ph¶i m« t¶ c¸i xÊu, c¸i ¸c, t¸c phÈm nghÖ thuËt vÉn cã thÓ trë thµnh ®èi t−îng cña sù c¶m thô thÈm mÜ nhê hai c¸ch. Thø nhÊt lµ nhê vÎ ®Ñp cña t− t−ëng – t×nh c¶m t¸c (1) Tõ trong di s¶n... NXB T¸c phÈm míi, H., 1981, tr. 28. 36
gi¶, vÎ ®Ñp cña lÝ t−ëng mµ nhµ v¨n ®3 xuÊt ph¸t khi m« t¶, ®¸nh gi¸ c¸i xÊu. G«g«n, v¨n hµo Nga thÕ kØ XIX, t¸c gi¶ cña vë kÞch Quan thanh tra, ®3 tõng nãi r»ng trong t¸c phÈm nµy, tÊt c¶ c¸c nh©n vËt ®Òu lµ ph¶n diÖn, chØ cã mét nh©n vËt tÝch cùc duy nhÊt ®ã lµ tiÕng c−êi. TiÕng c−êi cña nhµ v¨n g¾n liÒn víi lÝ t−ëng x3 héi tiÕn bé, xuÊt ph¸t tõ tiªu chuÈn rÊt cao vÒ con ng−êi, v× vËy nã còng g¾n liÒn víi sù hoµn thiÖn víi c¸i ®Ñp. §ång thêi, gi¸ trÞ thÈm mÜ cña t¸c phÈm, còng nh− trong bÊt k× tr−êng hîp nµo kh¸c, kh«ng phô thuéc toµn bé vµo ®èi t−îng mµ nã miªu t¶, ®¸nh gi¸. C¸i ®Ñp cã thÓ to¸t ra tõ b¶n th©n h×nh thøc nghÖ thuËt cña t¸c phÈm, trong kÕt cÊu, bè côc, trong tr×nh ®é lµm chñ chÊt liÖu, trong c¸ch x©y dùng nh©n vËt, tæ chøc t¸c phÈm, v.v... Tiªu chuÈn c¬ b¶n ®Ó x¸c ®Þnh c¸c ph−¬ng tiÖn h×nh thøc víi néi dung cÇn thÓ hiÖn. Trong rÊt nhiÒu tr−êng hîp, ®Æc biÖt lµ ®èi víi nh÷ng kiÖt t¸c, sù hoµn thiÖn, tr×nh ®é nghÖ thuËt ®iªu luyÖn ®em l¹i cho t¸c phÈm hiÖu qu¶ thÈm mÜ v« cïng to lín. Tuy nhiªn, kh«ng nªn ®ång nhÊt c¸i ®Ñp vµ nghÖ thuËt, kh«ng nªn xem xÐt c¸i ®Ñp chØ trong nghÖ thuËt còng nh− trong nghÖ thuËt chØ thÊy cã vÊn ®Ò c¸i ®Ñp. §õng quªn r»ng, nghÖ thuËt chØ lµ mét trong nh÷ng lÜnh vùc cã c¸i ®Ñp vµ nghÖ thuËt kh«ng ph¶i chØ cã nhiÖm vô t¹o ra c¸i ®Ñp. NghÖ thuËt lµ mét ho¹t ®éng tinh thÇn thùc tiÔn cña con ng−êi, nh−ng ®ång thêi còng lµ mét ph−¬ng tiÖn ®Ó giao tiÕp, mét hµnh ®éng nhËn thøc, cã kh¶ n¨ng t¸c ®éng rÊt lín ®èi víi con ng−êi vµ x3 héi. II. C¸i cao c¶, c¸i bi, c¸i hµi 1. C¸i cao c¶ Víi t− c¸ch lµ mét ph¹m trï thÈm mÜ, c¸i cao c¶ b−¬c vµo lÞch sö thÈm mÜ kh¸ muén. ChØ trong thêi ®¹i Khai s¸ng nã míi cã ®−îc ý nghÜa ®éc lËp, mÆc dï nh÷ng hiÖn t−îng cao c¶ ®3 ®−îc ph¶n ¸nh trong nghÖ thuËt rÊt sím vµ ngay trong thêi ®¹i cæ La M3 ®3 cã c«ng tr×nh Bµn vÒ c¸i cao c¶ cña Longinus (213 – 273). C¸i cao c¶ lµ ®Æc tÝnh cña c¸c hiÖn t−îng, sù vËt kh¸ch quan hay lµ s¶n phÈm thuÇn tuý cña ®Çu ãc con ng−êi? Tuú theo quan niÖm triÕt häc kh¸c nhau, c¸c nhµ mÜ häc ®3 tr¶ lêi c©u hái ®ã theo c¸ch kh¸c nhau. C¸i cao c¶ tån t¹i kh¸ch quan, vèn lµ ®Æc tÝnh cña c¸c sù vËt, hiÖn t−îng trong mèi quan hÖ cña nã ®èi víi con ng−êi. C¸i cao c¶ lµ c¸i cã tÇm vãc lín lao, phi th−êng, cã thÓ g©y ra ë con ng−êi c¶m gi¸c cho¸ng ngîp, chiªm ng−ìng, kÝnh phôc, ®«i khi pha lÉn chót bèi rèi, s¬ h3i. C¸i cao c¶ cã trong tù nhiªn (d«ng b3o, th¸c ®æ, nói cao, s«ng réng, trêi xanh, biÓn ®éng, v.v...) trong x3 héi (c¸c biÕn ®éng lÞch sö, chiÕn c«ng, c¸c vÜ nh©n, anh hïng, v.v...) vµ trong nghÖ thuËt (h×nh t−îng PromÐthÐe trong t¸c phÈm cña Eschille hay h×nh t−îng Th¸nh Giãng trong truyÖn cæ ViÖt Nam, v.v...). Ph¹m trï c¸i c¸o c¶ kh«ng chØ liªn quan ®Õn ®Æc tÝnh cña c¸c sù vËt, hiÖn t−îng kh¸ch quan mµ cßn cã quan hÖ víi t×nh c¶m chñ quan cña con ng−êi. Cã c¸i cao c¶ cña nói ngÊt trêi, nh−ng ®ång thêi còng cã c¸i cao c¶ cña t×nh c¶m, kh¸t väng. Trong nghÖ thuËt, c¸i cao c¶ ®−îc t¹o thµnh b»ng c¶ hai nguån ®ã. C¸i cao c¶ cã nh÷ng ®iÓm gÇn gòi víi c¸i ®Ñp (HÐgel cho r»ng c¸i cao c¶ lµ c¸i ®Ñp ë møc tuyÖt ®Ønh). NÐt t−¬ng ®ång chñ yÕu gi÷a hai lo¹i hiÖn t−îng nµy lµ c¶ hai ®Òu gîi ra nh÷ng c¶m gi¸c tÝch cùc. C¸i ®Ñp lµ −íc m¬ lÝ t−ëng gÇn gòi, dÞu dµng. C¸i cao c¶ lµ lÝ t−ëng cao siªu, con 37
ng−êi chñ yÕu chØ chiªm ng−ìng, h−íng tíi nh−ng d−êng nh− kh«ng d¸m m¬ −íc ®¹t tíi. §ång nhÊt c¸i cao c¶ víi c¸i ®Ñp lµ t−íc mÊt tÇm vãc, sù k× vÜ cña nã. Ng−îc l¹i, ®èi lËp hai yÕu tè víi nhau sÏ lµm cho c¸i cao c¶ chØ cßn lµ c¸i g× ghª gím, ®¸ng sî, mÊt ®i chÊt l3ng m¹n, vÎ huyÒn bÝ hÊp dÉn. C¸i cao c¶ rÊt cÇn cho ®êi sèng. Nã lµm cho cuéc sèng kh«ng bÞ tÇm th−êng vµ nhá bÐ ®i, lµm cho thÕ giíi hiÖn ra lóc nµo còng to lín, hïng vÜ, khã kh¨n nh−ng còng ®Çy c¶m høng vÒ nh÷ng thö th¸ch, chiÕn c«ng, sù phiªu l−u vµ nh÷ng thö th¸ch, chiÕn c«ng, sù phiªu l−u vµ nh÷ng hµnh ®éng phi th−êng. C¶m gi¸c vÒ c¸i cao c¶ biÕn ®æi theo lÞch sö chinh phôc tù nhiªn vµ x3 héi cña con ng−êi: dßng s«ng h«m qua ch¶y xiÕt hung d÷ nay ®3 trë nªn hiÒn hoµ, nói ngµy x−a cao hiÓm trë, kh«ng cã dÊu ch©n ng−êi, nay ®3 cã ®−êng xe löa ch¹y qua, nhµ mäc ngay trªn ®Ønh. Nh−ng c¸i cao c¶ kh«ng bao giê mÊt, l¹i sÏ xuÊt hiÖn nh÷ng hiÖn t−îng míi ch−a bÞ chinh phôc, ch−a ®−îc nhËn thøc. Sù sïng b¸i, khuÊt phôc hoµn toµn c¸i cao c¶ sÏ thñ tiªu ãc s¸ng t¹o, tÝnh tÝch cùc chñ quan, dÉn ®Õn sù phôc tïng mï qu¸ng. §ång thêi coi th−êng c¸i cao c¶, kh«ng xem cã c¸i g× thiªng liªng n÷a còng sÏ lµm cho cuéc sèng trë nªn tÇm th−êng. Mét trong nh÷ng nhiÖm vô quan träng cña nghÖ thuËt, nhÊt lµ nghÖ thuËt trong nh÷ng b−íc ngoÆt träng ®¹i cña lÞch sö, lµ dÊy lªn ë con ng−êi t×nh c¶m cao c¶, lín lao: David cña Michel Ange, Tù do trªn chiÕn luü cña Delacroix, Giao h−ëng anh hïng cña Beethoven, Hamlet cña Shakespeare, v.v... NghÖ thuËt thÊm nhuÇn chÊt lÝ t−ëng nh−ng kh«ng chÊp nhËn lÝ t−ëng hãa ®¬n ®iÖu. B»ng c¶m høng anh hïng vµ l3ng m¹n ch©n chÝnh, nã ch¾p c¸nh cho con ng−êi v−¬n tíi nh÷ng chiÕn c«ng trong sù nghiÖp c¶i t¹o hoµn c¶nh vµ biÕn ®æi thÕ giíi. 2. C¸i bi Lµ mét ph¹m trï thÈm mÜ, kh¸c víi bi kÞch thuéc thÓ lo¹i kÞch vµ s©n khÊu, c¸i bi ®−îc ®Ò cËp mét c¸ch s©u s¾c vµ hÖ thèng lÇn ®Çu tiªn trong t¸c phÈm NghÖ thuËt thi ca cña nhµ lÝ luËn cæ Hy L¹p Aristote. Khi nãi ®Õn c¸i bi lµ mét ph¹m trï thÈm mÜ, râ rµng chóng ta thÊy kh¸i niÖm thÈm mÜ ë ®©y cã néi dung rÊt kh¸c víi c¸i ®Ñp. C¸i ®Ñp cã c¶ trong tù nhiªn vµ x3 héi, c¸i bi nh− mét ph¹m trï thÈm mÜ chñ yÕu chØ cã trong nghÖ thuËt. C¸i ®Ñp cã c¶ trong néi dung vµ h×nh thøc cña nghÖ thô©t, cßn c¸i bi chñ yÕu cã trong néi dung t¸c phÈm. C¸i ®Ñp th× vui, hµo høng, cßn c¸i bi th× buån, ®au th−¬ng mÊt m¸t. C¸i ®Ñp g¾n liÒn víi sù hµi hoµ, cßn c¸i bi th× g¾n víi nh÷ng xung ®ét. B¶n chÊt cña c¸i bi lµ sù xung ®ét. Néi dung cô thÓ cña xung ®ét nµy thay ®æi qua c¸c thêi k× lÞch sö vµ cã trong biÓu hiÖn ®éc ®¸o trong tõng lÜnh vùc kh¸c nhau. Ch¼ng h¹n, trong nghÖ thuËt cæ Hy L¹p, c¸i bi th−êng thÓ hiÖn ra m©u thuÉn gi÷a con ng−êi víi ®Þnh mÖnh; trong chñ nghÜa cæ ®iÓn th× ®ã lµ gi÷a dôc väng vµ nghÜa vô; cßn trong nghÖ thuËt ph−¬ng T©y hiÖn ®¹i th× nã lµ xung ®ét gi÷a c¸ nh©n vµ x3 héi, con ng−êi vµ hoµn c¶nh. Hoµn c¶nh nµy cã thÓ ®−îc m« t¶ d−íi d¹ng nh÷ng lùc l−îng x3 héi ®en tèi vµ ®éc ¸c (nh− trong ChÝ PhÌo cña Nam Cao) hoÆc nh÷ng chuÈn mùc ®¹o ®øc quan ph−¬ng trèng rçng, tµn nhÉn (nh− trong Anna Karªnina cña L. T«nxt«i). Do c¸i bi lµ sù xung ®ét gi÷a “tù do vµ tÊt yÕu” nªn nã kh«ng bÞ h¹n chÕ chØ trong ph¹m vi c¸ nh©n. Cã nh÷ng c¸i bi c¸ nh©n (trong t×nh yªu gia ®×nh) vµ cã nh÷ng c¸i bi lÞch sö (nh− thÊt b¹i cña phong trµo yªu n−íc). Trong lÞch sö nghÖ thuËt thÕ giíi, cã nh÷ng t¸c phÈm chñ yÕu m« t¶ sè 38
phËn bi kÞch cña c¸ nh©n, cã nh÷ng t¸c phÈm kh¸c dµnh cho nh÷ng xung ®ét x3 héi – lÞch sö. §ång thêi còng cã nh÷ng xung ®ét x3 héi to lín, mang tÇm vãc lÞch sö. Hamlet cña Shakespeare, lµ mét trong c¸c t¸c phÈm nh− vËy. C¸i bi th−êng g¾n víi sù mÊt m¸t, ®au th−¬ng. Song kh«ng ph¶i xung ®ét nµo dÉn ®Õn mÊt m¸t ®au khæ còng ®Òu mang tÝnh bi. Nhµ v¨n Anh thÕ kØ XIX J.Ruskin cã nãi r»ng th¬ ca chØ cã thÓ lªn tiÕng vÒ nçi buån cña c« g¸i khãc th−¬ng t×nh yªu trong tr¾ng bÞ tan vì, chø kh«ng thÓ viÕt vÒ giät n−íc m¾t cña kÎ hµ tiÖn ®¸nh mÊt tiÒn. Còng t−¬ng tù nh− vËy, nh©n vËt vµ lùc l−îng bi kÞch ph¶i cã søc m¹nh lín lao, phÈm chÊt cao c¶, ®¹i diÖn cho sù tiÕn bé cña lÞch sö, mang trong m×nh nh÷ng lÝ t−ëng ®Ñp ®Ï, kh¸t väng ch©n chÝnh. TÝnh c¸ch nh©n vËt bi kÞch kh«ng thÓ yÕu ®uèi, cµng kh«ng thÓ tiªu cùc hoÆc ph¶n ®éng. Sù kh¸ng cù cña lùc l−îng ®3 mÊt hÕt ý nghÜa tiÕn bé, bÞ lÞch sö bá r¬i, kh«ng cßn chÊt bi, mµ ng−îc l¹i chØ mang tÝnh hµi s©u s¾c. C¸i bi lµ sù mÊt m¸t, nh−ng lµ sù mÊt m¸t cña lÝ t−ëng, cña c¸i cao c¶, c¸i ®Ñp. Bëi vËy c¸i bi rÊt gÇn gòi víi c¸i cao c¶. ViÖc thÓ hiÖn trong nghÖ thuËt nh÷ng xung ®ét mang tÝnh bi cã ý nghÜa nhËn thøc vµ gi¸o dôc rÊt s©u s¾c. Nã gióp chóng ta lÜnh héi cuéc sèng trong sù phong phó, phøc t¹p cã thËt cña nã, ®ång thêi kh¬i dËy t×nh c¶m cao c¶ lµnh m¹nh, kÝch thÝch nh÷ng hµnh ®éng m3nh liÖt vµ sù tham gia tÝch cùc vµo cuéc sèng. 3. C¸i hµi C¸i hµi ®−îc nghiªn cøu rÊt sím. C¸c nhµ t− t−ëng thêi cæ Hy L¹p nh− Platon, Aristote ®3 xem xÐt vµ nªu lªn nh÷ng t− t−ëng s©u s¾c vÒ ®Æc ®iÓm cña c¸i hµi. Quan niÖm cña Kant, Diderot, Schiller, Hegel, SÐcn−sÐpxki vÒ c¸i hµi, tuy ë møc ®é kh¸c nhau, nh−ng ®Òu chøa ®ùng nh÷ng kiÕn gi¶i ®éc ®¸o, nhiÒu ®iÒu cho tíi ngµy nay vÉn cßn gi¸ trÞ. ViÖc t×m hiÓu c¸i hµi thÓ hiÖn nguyÖn väng muèn kh¸m ph¸ b¶n chÊt cña mét quan hÖ ®Æc thï cña con ng−êi ®èi víi thÕ giíi, mét h×nh thøc ®éc ®¸o cña nhËn thøc vµ ®¸nh gi¸ hiÖn thùc trong nghÖ thuËt, bëi v× kh¸c víi c¸i ®Ñp, c¸i hµi kh«ng ph¶i lµ mét ph¹m trï thÈm mÜ phæ biÕn mµ tr−íc hÕt lµ mét ph¹m trï cña nghÖ thuËt. C¸i hµi th−êng g¾n víi c¸i c−êi. Kh«ng thÓ h×nh dung c¸i hµi thiÕu c¸i c−êi. Song còng kh«ng ph¶i c¸i c−êi nµo còng mang tÝnh hµi. Khi bÞ cï, khi trong lßng c¶m thÊy sung s−íng, tho¶ m3n, ng−êi ta cã thÓ c−êi. §ã c¸i c−êi thiªn vÒ b¶n n¨ng, sinh lÝ. C¸i c−êi mang tÝnh hµi ®ßi hái, tr−íc hÕt, ph¶i cã mét ®èi t−îng c−êi, tøc lµ cã thÓ g©y c−êi vµ bÞ c−êi. VËy nh÷ng g× cã thÓ c−êi? Trong cuéc sèng rÊt nhiÒu hiÖn t−îng cã thÓ g©y c−êi, mçi thø mét vÎ, hÕt søc ®a d¹ng song nãi chung nh÷ng c¸i g©y c−êi, xÐt vÒ b¶n chÊt lµ c¸i cã m©u thuÉn kiÓu nh− lµ sù ®èi lËp, kh«ng c©n xøng, kh«ng hµi hoµ. Kh¸i qu¸t l¹i, ®ã cã thÓ lµ m©u thuÉn gi÷a h×nh thøc vµ néi dung, gi÷a bé phËn víi toµn thÓ, gi÷a c¸i ®−îc phÐp vµ vµ kh«ng ®−îc phÐp, quen vµ kh«ng quen, b×nh th−êng vµ kh«ng b×nh th−êng. Cã c¸i cã thÓ g©y c−êi cã råi (®èi t−îng) l¹i cßn ph¶i cã chñ thÓ c−êi. §©y lµ mÆt thø hai – mÆt chñ quan – cña c¸i hµi, kh«ng cã nã, kh«ng cã c¸i hµi. B¶n th©n ®èi t−îng c−êi kh«ng thÓ g©y nªn tiÕng c−êi nÕu chñ thÓ kh«ng nhËn thøc ®−îc nh÷ng m©u thuÉn chøa ®ùng trong nã. §iÒu nµy cã thÓ gi¶i thÝch v× sao cã ng−êi xem tranh vui, ®äc truyÖn c−êi mµ kh«ng c−êi ®Õn lóc hiÓu ra th× míi c−êi. C¸i hµi, do vËy, lµ mét nhËn thøc. §Æc ®iÓm cña lo¹i nhËn thøc g¾n víi tiÕng c−êi lµ sù ph¸t hiÖn ra mét m©u thuÉn nµo ®ã trong sù vËt hiÖn t−îng vµ quan s¸t chóng 39
ë mét b×nh diÖn kh¸c, tõ phÝa kh¸c, tõ gãc ®é c¸i buån c−êi. XÐt theo phÐp biÖn chøng, ®iÒu nµy cã ý nghÜa rÊt quan träng. Platon ®3 tõng viÕt: “Trong thùc tÕ, kh«ng thÓ nhËn thøc ®−îc c¸i nghiªm chØnh nÕu thiÕu c¸i buån c−êi, vµ nãi chung, c¸i ®èi lËp ®−îc nhËn thøc nhê c¸i ®èi lËp víi nã”(1). §ång thêi, tiÕng c−êi trong c¸i hµi còng mang khuynh h−íng x3 héi, thÓ hiÖn kh«ng chØ nhËn thøc mµ cßn c¶ th¸i ®é. C−êi lµ mét h×nh thøc chÕ ngù c¸i xÊu. D¸m c−êi c¸i xÊu lµ d¸m tin, tù kh¼ng ®Þnh sù tèt ®Ñp cña m×nh hoÆc Ýt ra còng lµ tù thõa nhËn ngÇm r»ng c¸i xÊu lµ xÊu, ®¸ng ghÐt, ®¸ng c−êi. C¸i hµi lµ mét h×nh thøc ®¸nh gi¸, thÓ hiÖn tr×nh ®é con ng−êi lµm chñ ®èi t−îng, lµm chñ b¶n th©n m×nh. “Khi c−êi c¸i xÊu, chóng ta trë nªn cao h¬n nã”(1). C¸i c−êi ch©n chÝnh, bëi vËy kh«ng thÓ lµ vò khÝ cña kÎ yÕu, cña nh÷ng lùc l−îng ®3 mÊt hÕt vai trß lÞch sö. Nã thuéc vÒ chÝnh nghÜa, t−¬ng lai. C¸i hµi cã nhiÒu lo¹i. Sù ®a d¹ng nµy phô thuéc c¶ vµo tÝnh chÊt nhiÒu m©u thuÉn bÒ ngoµi vµ mang nhiÒu mµu nhiÒu vÎ cña ®èi t−îng cã thÓ g©y c−êi lÉn chñ thÓ c−êi. Nh×n chung cã mÊy lo¹i sau ®©y: a. Hµi h−íc: c¸i c−êi xuÊt ph¸t tõ nh÷ng m©u thuÉn bÒ ngoµi vµ mang tÝnh chÊt nhÑ nhµng, tho¶i m¸i. b. DÝ dám: C¸i hµi ë ®©y cã tÝnh chÊt trÝ tuÖ h¬n, nh÷ng sù ®èi lËp g©y c−êi n»m s©u trong b¶n chÊt sù vËt, hiÖn t−îng h¬n. TiÕng c−êi trong tr−êng hîp nµy th−êng cã ý nghÜa nhËn thøc. c. Ch©m biÕm, mØa mai: TiÕng c−êi ë ®©y b¾t ®Çu mang mµu s¾c phª ph¸n nh−ng møc ®é cßn nhÑ nhµng, kh«ng mang tÝnh chÊt thï ®Þch, nã giµnh cho nh÷ng hiÖn t−îng buån c−êi, thËm chÝ mï qu¸ng nh−ng cã thÓ söa ch÷a ®−îc. d. §¶ kÝch: Lo¹i nµy thÓ hiÖn khuynh h−íng x3 héi m¹nh mÏ nhÊt, sù phª ph¸n ë ®©y mang tÝnh chÊt phñ ®Þnh. Trong tr−êng hîp nµy cã thÓ kh«ng cã tiÕng c−êi hoÆc chØ c−êi mét c¸ch nghiªm chØnh. C¸c lo¹i hµi trªn ®©y ®Òu ý nghÜa x3 héi riªng cña m×nh. Kh«ng nªn coi th−êng tiÕng c−êi hµi h−íc, vui t−¬i, nhÑ nhµng, xem nã nh− thø g× v« bæ. MÆt kh¸c còng chó ý sao cho tiÕng c−êi kh«ng chØ ®a d¹ng phong phó, mµ cßn cã ý nghÜa nhê chÊt trÝ tuÖ vµ khuynh h−íng x3 héi s©u s¾c. C¸i hµi v−ît ra ngoµi khu«n khæ cña nghÖ thuËt. Nã thuéc lÜnh vùc v¨n hãa chung cña con ng−êi. NghÖ thuËt lµ n¬i tËp trung cao nhÊt cña c¸i hµi. Nh−ng còng cã khi “v¨n ho¸ c−êi” (ch÷ dïng cña nhµ b¸c häc X« viÕt M.Bakhtin) cña x3 héi kh«ng béc lé trong nghÖ thuËt chÝnh thèng mµ thÓ hiÖn rÊt phong phó trong c¸c sinh ho¹t v¨n ho¸ kh¸c vµ mét phÇn trong v¨n häc d©n gian, nh− thêi k× trung thÕ kØ ë ch©u ¢u. VÊn ®Ò vÞ trÝ cña v¨n ho¸ c−êi d©n gian trong ®êi sèng tinh thÇn cña x3 héi, còng nh− ¶nh h−ëng, mèi quan hÖ cña nã víi v¨n viÕt, víi nhµ v¨n, nhµ th¬ trµo phóng lµ mét vÊn ®Ò rÊt hÊp dÉn. Tr¶i qua nhiÒu thÕ kØ ph¸t triÓn, nghÖ thuËt ®3 lµm cho c¸i hµi phong phó h¬n rÊt nhiÒu. Lo¹i h×nh nghÖ thuËt nµo còng cã c¸c thÓ lo¹i hµi, ch¼ng h¹n th¬ trµo (1) Platon, T¸c phÈm, tËp 3, M¸txc¬va, 1972, tr. 298. (1) N. SÐcnn−sÐpxki, Toµn tËp, tËp 2, M¸txc¬va, 1949, tr. 191. 40
phóng, truyÖn tiÕu l©m trong v¨n häc, hµi kÞch trong s©n khÊu, tranh ch©m biÕm ®¶ kÝch trong héi ho¹, phim hµi trong ®iÖn ¶nh, v.v... C¸c thñ ph¸p t¹o c¸i hµi còng rÊt ®a d¹ng vµ mçi ngµy cµng ®−îc hoµn thiÖn dÇn (nãi thªm, nãi bít, t¹o kÕt cÊu bÊt ngê, sö dông ®éng t¸c ngo¹i h×nh, cö chØ, nÐt mÆt, v.v...). C¸i hµi cã ý nghÜa x3 héi rÊt quan träng bëi v× tiÕng c−êi g¾n bã víi nã, xuÊt ph¸t tõ nhËn thøc vµ ®¸nh gi¸ ®èi t−îng, sÏ lµm l¹i niÒm vui, sù s¶ng kho¸i vµ do ®ã, còng lµ søc khoÎ cho con ng−êi. TiÕng c−êi thÓ hiÖn sù th«ng minh, søc m¹nh vµ phÈm chÊt cña con ng−êi. H¬n n÷a, tiÕng c−êi cßn lµ mét vò khÝ phª ph¸n c¸c thãi h− tËt xÊu vµ ®Êu tranh chèng c¸c lùc l−îng k×m h3m tù do vµ sù ph¸t triÓn cña con ng−êi. Møc ®é phæ biÕn cña c¸i hµi lµ mét trong nh÷ng biÓu hiÖn nãi lªn nhu cÇu vµ tr×nh ®é d©n chñ cña x3 héi. 41
Ch−¬ng IV: NghÖ thuËt nh− mét lÜnh vùc thÈm mÜ I. NghÖ thuËt – ®Ønh cao trong quan hÖ thÈm mÜ cña con ng−êi víi thÕ giíi Nh− ®3 nãi ë trªn, c¸i ®Ñp cã mÆt trong nhiÒu lÜnh vùc. Nh−ng cã lÏ kh«ng ë ®©u c¸i ®Ñp hiÖn ra ®Ëm nÐt nh− ë trong nghÖ thuËt. NÕu khi lµm mét bé bµn ghÕ, ng−êi ta quan t©m tr−íc hÕt ®Õn gi¸ trÞ thùc dông cña nã, nghÜa lµ lµm sao nã ch¾c ch¾n, ngåi kh«ng bÞ g3y, thuËn tiÖn khi ®äc s¸ch hay tiÕp kh¸ch råi sau ®ã míi tÝnh ®Õn vÎ ®Ñp cña nã, th× khi t¹o ra mét t¸c phÈm nghÖ thuËt, sù viÖc diÔn ra cã h¬i kh¸c. NghÖ sÜ vÏ mét bøc tranh, s¸ng t¸c mét khóc nh¹c hoÆc viÕt mét bµi th¬, cuèn truyÖn kh«ng ph¶i chØ nh»m béc lé t×nh c¶m, ý nghÜa cña m×nh vµ ghi l¹i nh÷ng sù kiÖn, nh÷ng c¶nh ®êi mµ cßn muèn ®ång thêi t¹o ra mét c¸i g× ®Ñp ®Ï, g©y ®−îc ®Õn møc cao nhÊt høng thó thÈm mÜ, cã søc hÊp dÉn vµ l«i cuèn ng−êi xem, ng−êi nghe, ng−êi ®äc. Nãi c¸ch kh¸c, viÖc ®em l¹i mét t¸c phÈm cã tÝnh thÈm mÜ cao ®3 n»m ngay trong môc ®Ých cña s¸ng t¹o nghÖ thuËt, trong ý ®Þnh ban ®Çu cña nghÖ sÜ. Ng−êi thî thñ c«ng khi ®ãng c¸i bµn, c¸i ghÕ còng muèn lµm cho nã ®Ñp. Nh−ng ë ®©y ý muèn lµm ®Ñp chØ lµ mét nhu cÇu phô, cã tÝnh chÊt kÌm theo. C«ng viÖc cña thî thñ c«ng vÒ c¬ b¶n, bÞ chi phèi kh«ng ph¶i bëi gi¸ trÞ thÈm mÜ cña ®å vËt mµ bëi gi¸ trÞ sö dông cña nã. Cßn ®èi víi nghÖ sÜ, ý nghÜa thÈm mÜ n»m ngay trong gi¸ trÞ chung cña nã, lµ mét thµnh phÇn t¹o nªn gi¸ trÞ chung ®ã. §iÒu ®ã nãi lªn r»ng s¸ng t¹o nghÖ thuËt, dï còng lµ mét ho¹t ®éng thÈm mÜ nh− nhiÒu ho¹t ®éng kh¸c, nh−ng ë nã “tØ lÖ” thÈm mÜ cao h¬n, vÞ trÝ cña c¸i ®Ñp quan träng h¬n, quan hÖ cña c¸i ®Ñp víi c¸c chøc n¨ng kh¸c còng b×nh ®¼ng h¬n. C¸i ®Ñp lµ mét trong nh÷ng ®iÒu kiÖn ®Çu tiªn cña nghÖ thuËt. Dï ®ã lµ bµi th¬ hay bøc tranh, pho t−îng hay vë kÞch, ®iÖu móa hay bµi ca, dï ®ã lµ c©u chuyÖn vÒ mét c« c«ng chóa tuyÖt mÜ hay lµ vÒ mét mô phï thuû ghª tëm, dï ®ã lµ ©m ®iÖu du d−¬ng nãi lªn nçi ®¾m say cña t×nh yªu, h¹nh phóc hay khóc t−ëng niÖm bi th−¬ng tang lÔ, dï ®ã lµ bøc tranh vÏ b«ng hång ®ang chím në hay miªu t¶ mét con cãc xÊu xÝ, dï ®ã lµ vë kÞch trµn ®Çy niÒm vui vµ chiÕn th¾ng cña chÝnh nghÜa hay dùng lªn c¶nh chÕt chãc hy sinh, v.v... th× tÊt c¶ ®Òu ph¶i ®Ñp. Mét c¸i ghÕ, c¸i bµn ®ãng xÊu xÝ cã thÓ dïng ®−îc. Mét ng«i nhµ x©y kh«ng ®Ñp nh÷ng ch¾c ch¾n vÉn lµ n¬i ë tèt. Cßn nh÷ng c©u ch÷ xÕp ®Æt vông vÒ th× kh«ng thÓ gäi lµ th¬. Bøc vÏ kh«ng ®Ñp th× kh«ng xøng lµ bøc tranh. Nh÷ng dßng nh¹c viÕt ra kh«ng theo quy luËt cña tiÕt tÊu vµ hoµ thanh sÏ ch¼ng thµnh nh¹c. ChÝnh trong ý nghÜa nµy, V.G. Biªlinxki ®3 viÕt: “C¸i ®Ñp lµ ®iÒu kiÖn kh«ng thÓ thiÕu ®−îc cña nghÖ thuËt, nÕu thiÕu c¸i ®Ñp th× kh«ng cã vµ kh«ng thÓ cã nghÖ thuËt, ®ã lµ mét ®Þnh lÝ”(1). NghÖ sÜ chÝnh lµ nh÷ng ng−êi c¶m thÊy ®iÒu ®ã s©u s¾c h¬n ai hÕt. V× vËy, ®èi víi nhµ v¨n, ho¹ sÜ, nh¹c sÜ, viÖc trau dåi kÜ thuËt ®Ó cã thÓ ®em l¹i cho t− t−ëng, t×nh c¶m cña m×nh mét h×nh thøc hoµn chØnh, cã ý nghÜa thÈm mÜ cao, bao giê còng lµ vÊn ®Ò ®Æt ra rÊt gay g¾t. Nhµ ®iªu kh¾c danh tiÕng Ph¸p Rodin ®3 nãi: “NghÖ thuËt kh«ng ph¶i c¸i g× kh¸c h¬n lµ t×nh c¶m. Nh−ng nÕu kh«ng cã c¸c hiÓu biÕt vÒ khèi h×nh, vÒ sù c¶m høng, mµu s¾c vµ thiÕu ®i mét c©y bót ®iªu luyÖn, th× bÊt k× t×nh c¶m sinh ®éng nµo còng bÞ tª liÖt”. (1) A. G. Biªlinxki, Toµn tËp, NXB V¨n ch−¬ng, tËp 2, M¸txc¬va, tr. 353. 42
Danh ho¹ ý thêi Phôc h−ng lµ Leonard de Vince bao giê còng béc lé sù khao kh¸t kh«ng cïng ®èi víi sù hoµn thiÖn, vÎ ®Ñp cña t¸c phÈm. Riªng bøc Madona Lize (La Joconde) «ng vÏ gÇn bèn n¨m trêi. Cã lÏ v× vËy mµ hµng bao thÕ kØ vÒ sau tranh cña «ng vÉn lµ nh÷ng kiÖt t¸c ®¹t ®Õn sù hµi hoµ cao kh«ng bÞ v−ît qua. NghÖ thuËt lµ n¬i héi tô cña c¸i ®Ñp. §iÒu ®ã biÓu hiÖn kh«ng ph¶i chØ ë chç, trong ho¹t ®éng nµy, sù s¸ng t¹o theo nh÷ng quy luËt cña c¸i ®Ñp diÔn ra tËp trung h¬n c¶, hoµn thiÖn h¬n c¶, mang tÝnh chÊt cè ý vµ chuyªn nghiÖp h¬n c¶, mµ cßn thÓ hiÖn ë ngay b¶n th©n néi dung cña nghÖ thuËt. T¸c phÈm nghÖ thuËt, ngoµi viÖc thÓ hiÖn v« vµn hiÖn t−îng kh¸c nhau trong ®êi sèng, bao giê còng quan t©m ghi l¹i nh÷ng g× hµi hoµ, ®Ñp ®Ï trong cuéc ®êi. Vµ th−êng th× nh÷ng c¸i trong hiÖn thùc vèn ®3 ®Ñp khi b−íc vµo t¸c phÈm l¹i trë nªn ®Ñp ®Ï h¬n. ThËm chÝ c¶ nh÷ng sù vËt, hiÖn t−îng mµ trong ®êi chØ lµ b×nh th−êng, chØ ®Ñp võa võa, nh−ng qua bµn tay cña nghÖ sÜ l¹i hiÖn ra hÕt søc ®¸ng yªu, kiÒu diÔm. T¹i sao vËy? §©y lµ mét vÊn ®Ò thó vÞ nh−ng lÝ gi¶i kh«ng dÔ dµng. §óng lµ trong ®êi sèng cã biÕt bao nhiªu c¸i ®Ñp vµ c¸i ®Ñp thùc sù n»m chÝnh trong thiªn nhiªn, trong cuéc ®êi ®ang diÔn ra hµng ngµy tr−íc m¾t chóng ta. Song kh«ng ph¶i lóc nµo chóng ta còng cã thÓ th−ëng thøc ®−îc nh÷ng hiÖn t−îng ®Ñp ®Ï ®ã. Ngoµi nh÷ng phót hiÕm hoi, khi vui s−íng ®Õn bÊt chît nh− ¸nh s¸ng ®ét ngét bõng lªn khiÕn ta thÊy thÕ giíi xung quanh bçng hiÖn ra trong ¸nh hµo quang rùc rì, c¸i g× còng trë nªn ®¸ng yªu, xinh ®Ñp, hay khiÕn chóng ta ph¸t hiÖn ra vÎ léng lÉy trong c¸i b×nh th−êng, c¸i duyªn d¸ng trong sù gi¶n dÞ, c¸i s«i næi thiÕt tha trong ©m thanh – ngoµi nh÷ng giê phót Êy ra chóng ta Ýt cã ®iÒu kiÖn ®Ó nh×n ra c¸i ®Ñp. Chóng ta bÞ h¹n chÕ ë gãc ®é nh×n hoÆc ch×m ngËp trong c¸c chi tiÕt, trong c¸i vôn vÆt, trong nh÷ng Ên t−îng bÒ bén hµng ngµy. Muèn ph¸t hiÖn ra vÎ ®Ñp cña sù vËt ph¶i cã mét kho¶ng c¸ch, mét gãc ®é nhÊt ®Þnh. Ph¶i biÕt lïi ra xa mét chót gièng nh− khi ng¾m mét bøc tranh. Lóc ®ã, tÊt c¶ nh÷ng g× gå ghÒ, nh÷ng vÕt d¬, nh÷ng c¸i tñn mñn, vÆt v3nh mµ khi ta ë trong cuéc sèng, khi ®øng gÇn ®Ëp vµo m¾t, sÏ b¾t ®Çu nhoµ ®i, bÞ quªn l3ng, thËm chÝ hiÖn ra trong mét mµu s¾c kh¸c. Lóc ®ã c¸i vèn ®Ñp ®Ï th× trë nªn ®Ñp ®Ï h¬n. §iÒu ®ã gi¶i thÝch v× sao kØ niÖm bao giê còng ®Ñp. Trong ¸nh hµo quang cña håi øc, ®«i khi c¶ nçi khæ còng trë nªn ®¸ng yªu, c¶ nçi bÊt h¹nh còng cã phÇn thó vÞ. Chóng ta nhí vÒ qu¸ khø nh− ng−êi lÝnh nhí l¹i nh÷ng cuéc chinh chiÕn cña m×nh. Thêi gian d−êng nh− ®3 xo¸ ®i tÊt c¶, chØ ®Ó l¹i nh÷ng kØ niÖm ngät ngµo. Nçi ®¾ng cay dÉu cßn l¹i còng ®3 trë thµnh ®èi t−îng cña thi ca. Kinh nghiÖm s¸ng t¸c cña nhiÒu nhµ v¨n ®3 kh¼ng ®Þnh ®iÒu nµy: khã mµ nãi vÒ nçi ®au hay diÔn ta nã khi nã võa míi x¶y ra, khi nghÖ sÜ cßn ph¶i chÞu ®ùng g¸nh nÆng trùc tiÕp cña nã. Muèn viÕt vÒ nã ph¶i cã mét kho¶ng c¸ch. Cã mét kho¶ng c¸ch vÒ kh«ng gian vµ thêi gian nhÊt ®Þnh, ®ã chÝnh lµ mét trong nh÷ng ®iÒu kiÖn lµm cho con ng−êi cã kh¶ n¨ng nh×n ra vÎ ®Ñp cña sù vËt hoÆc khiÕn cho sù vËt cã ®−îc ý nghÜa thÈm mÜ, trë nªn ®Ñp ®Ï vµ dÔ th−¬ng h¬n trong c¶m thô cña chóng ta. Tõ ®êi sèng b−íc vµo nghÖ thuËt, tÊt c¶ nh÷ng g× ph¶n ¸nh trong t¸c phÈm ®Òu ®i qua kho¶ng c¸ch Êy. Trong ý nghÜa nµy cã thÓ nãi nghÖ thuËt ®Ñp h¬n hiÖn thùc. 43
Ai ®3 tõng xem bøc Mïa thu vµng cña ho¹ sÜ Nga Levitan ®Òu kinh ng¹c vÒ vÎ quyÕn rò cña nã vµ ®Òu cã c¶m gi¸c nã ®Ñp h¬n c¶ mïa thu thùc. V× tµi nghÖ cña ho¹ sÜ, v× c¸i kho¶ng c¸ch thÇn diÖu cña nghÖ thuËt, v× vÎ ®Ñp cña mïa thu ®−îc tr×nh bµy trong c¸i d¹ng tiªu biÓu nhÊt, tËp trung nhÊt. ë ®©y diÔn ra mét qu¸ tr×nh chung vèn lµ ®Æc tÝnh cña mäi ho¹t ®éng s¸ng t¹o nghÖ thuËt: nghÖ sÜ lùa chän trong mu«n ngµn hiÖn t−îng gièng nhau mét c¸i tiªu biÓu nhÊt ®Ó giíi thiÖu víi c«ng chóng, ®ång thêi còng cè g¾ng miªu t¶ c¸i tiªu biÓu nhÊt ®ã sao cho thu hót m¹nh mÏ. §ã chÝnh lµ qu¸ tr×nh kÕt tinh trong nghÖ thuËt. Nhê ®ã, c¸i ®Ñp trong cuéc ®êi ®i vµo nghÖ thuËt trë nªn rùc rì h¬n vµ hÊp dÉn h¬n. Bøc vÏ b«ng hång l«i cuèn ®−îc lµ v× nã mang trong m×nh vÎ ®Ñp cña mét tr¨m hay mét ngµn b«ng hoa hång kh¸c mµ ho¹ sÜ ®3 quan s¸t, nghiªn cøu t×m tßi vµ lùa chän. HiÖn thùc cuéc sèng bao giê còng lµ nguån c¶m høng v« tËn cña nghÖ thuËt. Vµ xÐt trong toµn bé, vÎ ®Ñp hiÖn thùc bao giê còng lµ vÎ ®Ñp cao nhÊt, bëi v× nã v« cïng phong phó, sinh déng vµ trÇn thÕ. Nh−ng trong t¸c phÈm nghÖ thuËt, c¸i ®Ñp cña ®êi sèng ®−îc thÓ hiÖn tËp trung h¬n. T¸c phÈm nghÖ thuËt chÝnh lµ n¬i héi tô c¸i ®Ñp cña cuéc ®êi. NÕu c¸i ®Ñp cña cuéc ®êi lµ quÆng vµng th× trong nghÖ thuËt nã ®3 biÕn thµnh vµng ®−îc luyÖn, thµnh vµng trªn hu©n ch−¬ng, vµng trªn ®«i nhÉn c−íi. II. TÝnh chÊt cña c¸i ®Ñp trong nghÖ thuËt Con ng−êi bao giê còng s¸ng t¹o theo “quy luËt cña c¸i ®Ñp”. NghÜa lµ khi lµm ra bÊt k× s¶n phÈm nµo, trong ®ã cã t¸c phÈm nghÖ thuËt, ngoµi nh÷ng môc ®Ých thiÕt thùc kh¸c, ng−êi ta lu«n lu«n nghÜ ®Õn lµm sao cho nã võa m¾t, dÔ coi. C¸i ®Ñp m¾t, dÔ coi ®ã còng lµ mét phÇn cña c¸i ®Ñp. ë ®©y cã thÓ n¶y ra c©u hái: nÕu c¸i ®Ñp phæ biÕn nh− vËy, kh«ng chØ cã trong nghÖ thuËt mµ cßn cã rÊt nhiÒu trong ho¹t ®éng kh¸c n÷a cña con ng−êi, th× ®Æc ®iÓm cña c¸i ®Ñp trong nghÖ thuËt n»m ë ®©u? Ph¶i ch¨ng c¸i ®Ñp cña bøc tranh còng gièng nh− vÎ ®Ñp cña phong c¶nh ®−îc vÏ? Ph¶i ch¨ng c¸i ®Ñp cña bµi th¬ còng nh− vÎ ®Ñp cña ng«i nhµ hay cña bé bµn ghÕ m©y xuÊt khÈu? Kh«ng h¼n nh− vËy. C¸i ®Ñp cña t¸c phÈm nghÖ thuËt cã nhiÒu ®iÓm kh¸c nhau víi c¸i ®Ñp cña thiªn nhiªn còng nh− c¸i ®Ñp cña c¸c s¶n phÈm kh¸c do bµn tay con ng−êi t¹o ra. Tr−íc hÕt, nÕu chØ xÐt vÒ ph−¬ng diÖn thÈm mÜ th× t¸c phÈm, nghÖ thuËt lµ nh÷ng c«ng tr×nh phøc t¹p, tinh vi nhÊt. H3y thö so s¸nh mµu s¾c chiÕc lä hoa b»ng gèm §ång Nai víi mµu s¾c trªn bøc tranh ThiÕu n÷ bªn hoa huÖ cña T« Ngéc V©n mµ xem. Trong tr−êng hîp nµy, chóng ta gÆp sù phèi trÝ hµi hoµ gi÷a c¸c mµu tù nhiªn ®Ó t¹o ra c¶m gi¸c −a nh×n vµ dÔ chÞu. Trong tr−êng hîp kia, chóng ta ®øng tr−íc sù t×m tßi thùc sù vÒ mµu s¾c, vÒ nh÷ng kh¶ n¨ng kÕt hîp cña nã, vÒ hiÖu qu¶ s¸ng tèi, hoÆc dµy máng, Êm hay l¹nh, cøng hay mÒm cña mµu. ë ®©y, toµn bé bøc tranh to¸t ra mét s¾c ®é nhÑ nhµng, mÒm m¹i. C¶ mét m¶ng mµu ®¬n gi¶n cña chiÕc ¸o dµi bu«ng xuèng duyªn d¸ng nh− t−¬ng ph¶n, lµm t«n lªn nh÷ng chi tiÕt phong phó vµ mµu s¾c t−¬i t¾n cña lä hoa huÖ g©y nªn Ên t−îng s©u s¾c vÒ mét phong c¶nh nghÖ thuËt ®Ëm ®µ truyÒn thèng d©n téc nh−ng ®ång thêi còng rÊt míi mÎ, hiÖn ®¹i. 44
Trong ©m nh¹c còng vËy. So víi vÎ ®Ñp cña ©m thanh tù nhiªn, vÎ ®Ñp cña t¸c phÈm nh¹c phøc t¹p h¬n nhiÒu. Tõ nhÞp ®i cña b−íc ch©n con ng−êi, tõ nhÞp ®Ëp cña tr¸i tim, nhÞp thêi gian thay ®æi bèn mïa, nh÷ng tiÕt tÊu tù nhiªn ®3 ®i vµo ©m nh¹c, trë thµnh ®ñ lo¹i nhÞp kh¸c nhau (nhÞp 2/4, 3/4, 4/4, 6/8, 12/8, v.v...) thµnh c¸c kiÓu tiÕt tÊu biÕn ho¸ v« cïng ®a d¹ng (hµnh khóc, van-x¬, t¨ng-g«, b«-lª-r«, v.v...). T¸c phÈm ©m nh¹c, ®Æc biÖt lµ t¸c phÈm giao h−ëng, nh¹c cã ch−¬ng tr×nh, lµ mét b»ng chøng thuyÕt phôc nãi lªn tÝnh chÊt phøc t¹p, tinh vi cña c¸i ®Ñp trong nghÖ thuËt, nãi lªn s¸ng t¹o v« biªn cña con ng−êi. Th¬ ca còng lµ mét lÜnh vùc cña lêi nãi. Nhµ th¬ kh«ng sö dông tõ ng÷ nµo kh¸c h¬n lµ nh÷ng tõ ng÷ trong vèn tõ vùng chung, trong ng«n ng÷ d©n téc, trong tiÕng nãi h»ng ngµy. Nh−ng tõ lêi nãi h»ng ngµy ®Õn lêi th¬ th× ®ã lµ mét kho¶ng c¸ch lín. C©u th¬ còng lµ lêi nãi, nh−ng lµ mét kiÓu lêi nãi ®Æc biÖt ®−îc tæ chøc theo nh÷ng quy luËt nghÖ thuËt cña thÈm mÜ. Bëi vËy vÎ ®Ñp cña lêi th¬ lµ vÎ ®Ñp cña vµng tinh luyÖn, cña ngäc ®3 mµi, cña n−íc nho ®3 ch−ng cÊt thµnh r−îu. §iÒu ®ã gi¶i thÝch v× sao còng lµ nh÷ng lêi nh¾n göi béc b¹ch t©m t×nh, mµ nh÷ng c©u ca dao nh−: Nói cao chi l¾m nói ¬i Nói che mÆt trêi kh«ng thÊy ng−êi th−¬ng. Hay: Chµng ¬i cho thiÕp ®i cïng §ãi no thiÕp chÞu, lµnh lïng thiÕp cam. bÊt chÊp thêi gian vÉn sèng trong kÝ øc nh©n d©n tõ thÕ hÖ nµy sang thÕ hÖ kh¸c. Song dï c¶ khi trau chuèt ãng ¶, c©n ®èi, nhÞp nhµng hay khi trÇn trôi, ®a d¹ng nh− chÝnh b¶n th©n cuéc sèng, c©u th¬ lóc nµo còng gi÷ mét kho¶ng c¸ch nhÊt ®Þnh víi lêi nãi b×nh th−êng. Lêi nãi h»ng ngµy còng cã vÎ ®Ñp riªng cña nã. Nh−ng c©u th¬ hay h¬n, ®Ñp h¬n, c¸i ®Ñp cña nã vµ cña ng«n ng÷ trong nghÖ thuËt nãi chung tinh vi, phøc t¹p h¬n lêi nãi cña mäi lêi nãi kh¸c, dï ®ã lµ lêi nãi th−êng hay lêi nãi khoa häc, b¸o chÝ chÝnh luËn, v.v. Mét ®Æc ®iÓm quan träng kh¸c cña c¸i ®Ñp trong nghÖ thuËt lµ tÝnh biÓu c¶m, søc truyÒn c¶m cña nã. Nãi mét c¸ch ®¬n gi¶n, c¸i ®Ñp cña t¸c phÈm nghÖ thuËt bao giê còng cã hån, chøa ®ùng mét t− t−ëng, t×nh c¶m cña nµo ®ã. Ng¾m mét b«ng hoa rùc rì s¾c h−¬ng hay ®øng tr−íc dßng s«ng xanh in bãng nh÷ng hµng dõa, chóng ta ®Òu thÊy cã mét c¶m gi¸c dÔ chÞu, vui t−¬i. C¸i ®Ñp cña sù hµi hoµ, sù sèng tiÒm Èn trong c¶nh vËt mang l¹i cho con ng−êi kho¸i c¶m thÈm mÜ. Nh−ng b¶n th©n c¸i ®Ñp cña mµu s¾c ©m thanh tù nhiªn, cña phong c¶nh vÉn lµ c¸i ®Ñp cña thÕ giíi tù nhiªn, tù chóng kh«ng chøa ®ùng mét néi dung nµo c¶, c¸i ®Ñp lo¹i nµy mang tÝnh chÊt trung tÝnh. Bëi vËy nã phô thuéc rÊt nhiÒu vµo t©m tr¹ng cña ng−êi th−ëng thøc: Ng−êi buån c¶nh cã vui ®©u bao giê (NguyÔn Du – TruyÖn KiÒu) Nh÷ng néi dung t×nh c¶m kh¸c nhau, c¸i hån cña c¸c hiÖn t−îng thÈm mÜ trong tù nhiªn lµ do ta g¸n vµo, thæi vµo sù vËt. 45
Trong nghÖ thuËt kh«ng ph¶i nh− vËy. Chóng ta h3y quan s¸t bøc tranh lôa Ch¬i « ¨n quan cña ho¹ sÜ NguyÔn Phan Ch¸nh. S¾c ®é mµu n©u trong t¸c phÈm thËt mÒm m¹i, cã søc hÊp dÉn thÈm mÜ ®éc ®¸o. Nh−ng râ rµng ë ®©y mµu s¾c kh«ng nh»m môc ®Ých tù th©n. Nã truyÒn ®¹t c¶m gi¸c dÞu dµng, ®»m th¾m vÒ lµng quª. VÎ ®Ñp m−ît mµ cña mµu n©u vµ hoµ s¾c chung cña bøc tranh lµm cho toµn bé khung c¶nh ®−îc miªu t¶ bçng nh− ch×m vµo kØ niÖm, nh− lïi ra xa, hiÖn lªn nh− mét m¶ng cña håi øc, cña tuæi th¬, cña t×nh yªu quª h−¬ng, d©n téc s©u kÝn ®Ëm ®µ. C¸i ®Ñp trong nghÖ thuËt bao giê còng g¾n liÒn víi t×nh c¶m hay mét t− t−ëng nµo ®ã, bëi v× ®©y lµ c¸i ®Ñp nh©n t¹o, c¸i ®Ñp do nghÖ sÜ t¹o nªn ®Ó ghi l¹i c¸i ®Ñp trong ®êi, ®Ó diÔn ®¹t c¶m xóc thÈm mÜ ®ang d©ng lªn trong lßng m×nh hoÆc ®Ó m−în nã, th«ng qua nã mµ göi ®Õn nh÷ng ng−êi kh¸c nh÷ng ®iÒu m×nh ®ang nung nÊu, yªu th−¬ng, c¨m thï hay ®au khæ. Còng chÝnh ë ®©y, c¸i ®Ñp cña t¸c phÈm nghÖ thuËt ph©n biÖt víi c¸i ®Ñp cña nh÷ng s¶n phÈm kh¸c do con ng−êi lµm ra. Nh− ta biÕt, c¸c s¶n phÈm nµy còng ®−îc s¸ng t¹o theo quy luËt cña c¸i ®Ñp. Nh−ng c¸i ®Ñp cña mét bé Êm chÐn ch¼ng h¹n, kh«ng thÓ gîi ra nh÷ng rung ®éng s©u xa, nh÷ng t×nh c¶m m3nh liÖt nh− bøc ho¹ Guernica cña Picasso ®−îc(1). Khi lµm bé Êm chÐn, bé bµn ghÕ ®Ñp, khi c¾t nh÷ng bé quÇn ¸o hîp thêi trang, dÜ nhiªn ng−êi thî còng ®Ó l¹i trªn c¸c “t¸c phÈm” Êy dÊu Ên tµi n¨ng, thÞ hiÕu thÈm mÜ cña m×nh. Song khã mµ cã thÓ nãi r»ng hä ®3 göi g¾m vµo ®©y niÒm vui hay nçi buån g×, khã cã thÓ biÕt hä lµm c¸c “t¸c phÈm” Êy ®Ó nãi lªn c¸i g×, bªnh vùc ai, chèng l¹i ai. C¶ nghÖ sÜ vµ ng−êi thî thñ c«ng ®Òu mang l¹i c¸i ®Ñp cho cuéc ®êi. Nh−ng ngoµi c¸i chung ®ã ra, mçi ng−êi ph¶i theo ®uæi môc ®Ých riªng cña m×nh. Vµ sù kh¸c nhau ®ã ®3 t¸c ®éng trë l¹i sù gièng nhau, lµm cho c¸i ®Ñp gi÷a bøc tranh vµ chiÕc lä gèm, vèn cïng tu©n theo quy luËt chung cña sù hµi hoµ, l¹i cã thªm nh÷ng nÐt riªng biÖt. VÊn ®Ò tÝnh truyÒn c¶m cña c¸i ®Ñp liªn quan trùc tiÕp tíi ®Æc ®iÓm cña c¸c ph−¬ng tiÖn h×nh thøc trong t¸c phÈm nghÖ thuËt. Khi nghÖ sÜ diÔn t¶ trªn trang giÊy, trªn khung v¶i trªn t−êng, trªn s©n khÊu hay trªn mµn ¶nh nh÷ng ®iÒu m×nh muèn nãi ra, th× khi ®ã c¸c yÕu tè h×nh thøc ph¶i ®ãng vai trß lµ mét ph−¬ng tiÖn truyÒn ®¹t néi dung t×nh c¶m Êy. C¸c ph−¬ng tiÖn nµy kh«ng chøa ®ùng néi dung theo kiÓu vá chai dïng ®Ó ®ùng n−íc, mµ chÝnh lµ nh÷ng h×nh thøc, nh÷ng con ®−êng mµ qua ®ã nghÖ sÜ vËt chÊt ho¸ ®−îc nh÷ng ®iÒu m×nh rung ®éng, suy nghÜ mµ còng nhê ®ã mµ ng−êi ®äc, ng−êi xem, ng−êi nghe biÕt ®−îc, hiÓu ®−îc nh÷ng g× nghÖ sÜ nung nÊu, muèn thæ lé. Bëi vËy, phÈm chÊt c¬ b¶n cña c¸c yÕu tè h×nh thøc lµ ë chç chóng diÔn ®¹t thµnh c«ng ®Õn møc nµo ®iÒu mµ nghÖ sÜ cÇn nãi víi c«ng chóng, víi ng−êi ®äc, ng−êi xem. Mèi quan hÖ gi÷a néi dung vµ h×nh thøc hiÓu theo nghÜa ®ã lµm cho c¸i ®Ñp cña c¸c ph−¬ng tiÖn cã thªm ®Æc ®iÓm míi. ë ®©y c¸i ®Ñp kh«ng ph¶i chØ lµ sù hµi hoµ b×nh th−êng mµ lµ hµi hoµ mang ®Çy s¾c th¸i biÓu c¶m. C¸i ®Ñp g¾n bã víi søc truyÒn c¶m cña nghÖ thuËt. Tõ ®©y, chóng ta hiÓu v× sao tiÕng ®µn bÇu l¹i cã thÓ g©y ra nh÷ng Ên t−îng thÈm mÜ m¹nh mÏ ®èi víi c¶ thÝnh gi¶ ph−¬ng §«ng vµ ph−¬ng T©y. C¸i hay ë ®µn bÇu kh«ng ph¶i chØ lµ sù hµi hoµ ©m thanh ®éc ®¸o mµ lµ cßn ë chç vÎ ®Ñp cña ©m thanh quyÖn chÆt víi chÊt thiÕt tha t×nh c¶m cña tiÕng ®µn. Cã lÏ (1) Pablo Picasso (1881 – 1973): ho¹ sÜ vÜ ®¹i T©y Ban Nha, nhËp quèc tÞch Ph¸p. 46
®µn bÇu lµ mét trong nh÷ng nh¹c cô mµ khi ch¬i, ng−êi ta cã kh¶ n¨ng chuyÓn trùc tiÕp nh÷ng sù rung ®éng cña m×nh lªn tiÕng ®µn nhiÒu nhÊt. CÊu t¹o vµ c¸ch ®µn bÇu cho phÐp sö dông vµ ph¸t huy ®Õn møc tèi ®a hiÖu qu¶ cña lèi nhÊn l¸y, vuèt vµ sù tiÕp xóc trùc tiÕp cña ngãn tay, bµn tay lªn c¸c bé phËn rung cña d©y ®µn, lµm cho s¾c th¸i t×nh c¶m cña tiÕng ®µn trë nªn hÕt søc tinh tÕ. Tãm l¹i, c¸i ®Ñp trong nghÖ thuËt còng nh− mäi c¸i ®Ñp kh¸c trong ®êi, nh−ng l¹i kh«ng hoµn toµn gièng víi chóng. B«ng hoa trong tranh kh«ng ph¶i lµ b«ng hoa ngoµi v−ên. VÎ ®Ñp cña b«ng hoa trong v−ên còng kh«ng gièng bøc tranh ®Ñp vÏ b«ng hoa. C¸i ®Ñp cña t¸c phÈm nghÖ thuËt l¹i còng kh¸c víi vÎ ®Ñp cña c¸c s¶n phÈm, c¸c c«ng tr×nh do bµn tay con ng−êi t¹o nªn. Cã gièng ch¨ng th× nhiÒu nhÊt còng lµ c¸i ®Ñp cña chÝnh con ng−êi, bëi v× t¸c phÈm nghÖ thuËt còng lµ mét c¬ thÓ sèng, h¬i thë linh hån cña con ng−êi vµ b¶n th©n nã còng sinh ®éng, toµn vÑn nh− con ng−êi vËy. III. Nh÷ng biÓu hiÖn cña c¸i ®Ñp trong t¸c phÈm nghÖ thuËt T×m c¸i ®Ñp trong nghÖ thuËt cã nghÜa lµ xÐt xem trong nghÖ thuËt, c¸i ®Ñp béc lé nh− thÕ nµo, hiÖn ra ë ®©u. Tr−íc hÕt, chóng ta b¾t ®Çu tõ néi dung cña t¸c phÈm. Néi dung nghÖ thuËt rÊt phong phó, bëi v× hiÖn thùc mµ nghÖ thuËt nghiÒn ngÉm, t− t−ëng mµ nã thÓ hiÖn hÕt søc réng lín, ®a d¹ng. Song cã thÓ nãi r»ng mét trong nh÷ng ®èi t−îng bao trïm, ®èi t−îng c¬ b¶n ®−îc yªu thÝch nhÊt cña nghÖ thuËt chÝnh lµ c¸i ®Ñp. §ã lµ c¸i ®Ñp tinh khiÕt cña b«ng hoa mïa xu©n: Cá non xanh tËn ch©n trêi, Cµnh lª tr¾ng ®iÓm mét vµi b«ng hoa (NguyÔn Du – TruyÖn KiÒu) Hay mét buæi hoµng h«n b¶ng l¶ng yªn tÜnh: Chim mái vÒ rõng t×m chèn ngñ, Chßm m©y tr«i nhÑ gi÷a tÇng kh«ng; C« em xãm nói xay ng« tèi Xay hÕt lo than ®· rùc hång. (Hå ChÝ Minh – ChiÒu tèi) Cã thÓ nãi nh÷ng g× ®Ñp trong thÕ giíi chóng ta, tõ mét chiÕc l¸, mét giät s−¬ng ®Õn mét qu¶ng tr−êng, mét phong c¶nh, mét ngµy héi quÇn chóng ®Òu ®i vµo ©m nh¹c, th¬ ca vµ héi ho¹, ®iªu kh¾c, s©n khÊu vµ ®iÖn ¶nh. Kh«ng cã c¸i ®Ñp nµo xa l¹ víi nghÖ thuËt. §iÒu ®ã kh«ng cã nghÜa lµ t¸c phÈm nghÖ thuËt kh«ng miªu t¶ c¸i xÊu. Tr¸i l¹i, ®−a c¸i xÊu vµo t¸c phÈm ®Ó phª ph¸n, ®Ó phñ ®Þnh nã còng lµ mét trong nh÷ng nhiÖm vô quan träng cña nghÖ thuËt, ®Æc biÖt lµ ®èi víi nh÷ng giai ®o¹n lÞch sö nhÊt ®Þnh, khi trong x3 héi c¸i xÊu ®ang hoµnh hµnh, ®iÒu ¸c ®ang t¹m têi th¾ng thÕ. Song ph¶i thõa nhËn mét thùc tÕ lµ trong lÞch sö mÜ thuËt, c¸i xÊu b−íc vµo kh¸ muén. Suèt m−êi mÊy thÕ kØ liªn tôc, nghÖ thuËt thÕ giíi chñ yÕu h−íng vµo m« t¶ c¸i dÖp, c¸i cao th−îng. TruyÒn thèng ®ã b¾t nguån tõ nghÖ thuËt Hy L¹p, ®−îc t¸i sinh trong thêi Phôc h−ng, xuyªn suèt chñ nghÜa cæ ®iÓn vµ tiÕp tôc ph¸t huy víi chñ nghÜa 47
l3ng m¹n. Trong giai ®o¹n nµy, ®«i khi viÖc miªu t¶ c¸i xÊu l¹i trë thµnh ®iÒu cÊm kÞ ®èi víi nghÖ thuËt. §iÒu ®ã gi¶i thÝch v× sao hµi kÞch ®3 kh«ng ®−îc c«ng nhËn trong chñ nghÜa cæ ®iÓn, v× sao c¸c ho¹ sÜ cña ch©u ¢u thÕ kØ XVII – XVIII chØ chó ý tíi c¸i ®Ñp, c¸i thanh cao. Khi vÏ c©y ch¼ng h¹n th× kh«ng bao giê hä vÏ gèc lëm chëm, xï x× hoÆc nÕu cã th× còng t×m c¸ch lµm cho nã khuÊt ®i sau nh÷ng vËt trang nh3 kh¸c. Trong lÞch sö v¨n ch−¬ng, tÊn bi kÞch cña lÝ t−ëng nh©n v¨n, sù khñng ho¶ng cña c¸i ®Ñp vµ hµi hoµ chØ míi b¾t ®Çu diÔn ra chñ yÕu tõ hËu k× Phôc h−ng víi nh÷ng t¸c phÈm cña Shakespeare. Cßn ©m nh¹c th× biÕt ®Õn qu¸ tr×nh nµy muén h¬n, vµo nh÷ng giai ®o¹n cuèi cña chñ nghÜa l3ng m¹n víi c¸c t¸c phÈm cña Beethoven. Trong lÞch sö héi ho¹, nh÷ng bøc tranh tr×nh bµy c¸i xÊu tr−íc ®©y rÊt Ýt ái. §iÒu ®ã chøng tá r»ng dÉu buéc ph¶i nãi ®Õn c¸i xÊu, nghÖ thuËt vÉn giµnh −u tiªn cho c¸i ®Ñp. C¸i ®Ñp vÉn lµ ®èi t−îng c¬ b¶n, l©u dµi, xuyªn suèt cña nghÖ thuËt. Trë vÒ víi sù hµi hoµ cña thÕ giíi vµ cña con ng−êi, ®ã chÝnh lµ −íc m¬, lµ sù phÊn ®Êu, lµ c¸i ®Ých cuèi cïng cña nh©n lo¹i. Vµ ®ã còng chÝnh lµ t−¬ng lai cña nghÖ thuËt, thÓ hiÖn chñ nghÜa nh©n v¨n cña nã. ThÓ hiÖn nh÷ng rung ®éng ®Ñp ®Ï vÒ hiÖn thùc sÏ gãp phÇn lµm phong phó thªm néi dung thÈm mÜ cña nghÖ thuËt. §øng tr−íc mét t¸c phÈm nghÖ thuËt, nhiÒu khi chóng ta c¶m thÊy phÊn chÊn, tho¶ m3n vÒ mÆt thÈm mÜ kh«ng ph¶i chØ do c¸i ®Ñp cña b¶n th©n sù vËt ®−îc m« t¶, mµ cßn do t×nh c¶m cña nghÖ sÜ. Xóc c¶m thÈm mÜ cña nghÖ sÜ truyÒn sang chóng ta, lµm cho chóng ta còng cã nh÷ng rung ®éng t−¬ng tù. §iÒu nµy béc lé râ nÐt trong nh÷ng tr−êng hîp mµ chóng ta gäi lµ “sù thi vÞ ho¸ cuéc sèng”. H3y lÊy bøc tranh T¸t n−íc ®ång chiªm cña ho¹ sÜ TrÇn V¨n CÈn lµm vÝ dô. Tr−íc m¾t chóng ta lµ c¶nh ng−êi n«ng d©n t¸t n−íc. §©y lµ mét c¶nh hÕt søc b×nh th−êng, bÒ ngoµi kh«ng cã g× nªn th¬ c¶. Song víi con m¾t nghÒ nghiÖp, ho¹ sÜ ®3 ph¸t hiÖn ra mét sè nÐt thi vÞ cña ®èi t−îng. C¸c nÐt nµy l¹i ®−îc t« ®iÓm nh©n lªn nhê c¶m xóc thÈm mÜ trµn ngËp trong lßng ng−êi vÏ. §iÒu nµy lµm cho c¶nh vËt ®−îc miªu t¶ trë nªn sinh ®éng vµ ®Ñp ®Ï h¼n lªn: nh÷ng tµ ¸o vµ d¶i th¾t l−ng bay lªn theo chiÒu giã nh− ca h¸t, nh− hoµ nhÞp víi nh÷ng c¸nh tay ®ang kÐo gÇu n−íc b¹c, h×nh ¶nh cña c¸c bµ, c¸c chÞ nghiªng ng¶, t¸t n−íc mª say, toµn bé khung c¶nh lao ®éng to¸t lªn kh«ng khÝ vui t−¬i, nhÞp nhµng gièng nh− mét ®iÖu móa vui s¶n xuÊt, næi lªn gi÷a thiªn nhiªn bao ®êi nay cña con ng−êi. Râ rµng lµ c¶m xóc cña t¸c gi¶ còng lµ mét trong nh÷ng ®èi t−îng cña th−ëng thøc nghÖ thuËt. Cïng víi vÎ ®Ñp cña chÝnh b¶n th©n c¸i ®−îc ph¶n ¸nh (c¶nh, vËt, con ng−êi) c¶m xóc nµy t¹o thµnh mÆt thÈm mÜ quan träng cña néi dung t¸c phÈm. Nh÷ng ch¼ng lÏ t¸c phÈm chØ ®Ñp khi nã m« t¶ c¸i ®Ñp cña cuéc sèng hay diÔn t¶ c¶m xóc thÈm mÜ cña nghÖ sÜ? NÕu vËy th× ý nghÜa thÈm mÜ cña t¸c phÈm béc lé nh− thÕ nµo, ch¼ng h¹n nh− trong bøc ho¹ Khóc kh¶i hoµn ca cña chiÕn tranh cña ho¹ sÜ V. Versaghin(1)? Trªn khung v¶i chØ cã nh÷ng chiÕc sä ng−êi chÊt thµnh mét ®èng cao víi ®µn qu¹ ®en, con th× ®Ëu, con ®ang bay ®Õn tõ xa, næi lªn gi÷a c¸nh ®ång hoang v¾ng, tr¬ träi. T×m c¸i ®Ñp ë ®©u ®©y? (1) V. Versaghin (1842 – 1904): ho¹ sÜ Nga. 48
Nhµ triÕt häc Ph¸p Pascal nãi: “Kh«ng mét con r¾n hay mét con qu¸i vËt nµo ®−îc nghÖ thuËt söa sang mµ kh«ng trë nªn ®Ñp. Nh−ng xin b¹n chí véi nghÜ r»ng nh− vËy lµ c¸i xÊu khi b−íc vµo nghÖ thuËt sÏ bít xÊu h¬n, c¸i ¸c sÏ trë nªn bít ghª tëm h¬n, cßn sù gi¶ dèi th× ®¸ng khoan dung h¬n”. C©u nãi cña Pascal liªn quan ®Õn mét vÊn ®Ò quan träng cña mÜ häc: nghÖ thuËt kh«ng tõ chèi c¸i xÊu, c¸i th« thiÓn nh−ng dï m« t¶ c¸i ®Ñp, c¸i xÊu hay c¸i th« thiÓn th× t¸c phÈm bao giê còng ph¶i ®Ñp. §iÒu nµy hoµn toµn dÔ hiÓu. Thùc tÕ cho thÊy vÏ c¸i xÊu vµ c¸i xÊu kh«ng ph¶i lµ mét, còng nh− vÏ c¸i ®Ñp vµ c¸i ®Ñp kh«ng ph¶i bao giê còng ®ång nhÊt víi nhau. Cã khi ng−êi cÇm bót vÏ mét sù vËt rÊt ®Ñp mµ bøc tranh l¹i ch¼ng ®Ñp chót nµo. Mét nh©n vËt trong truyÖn KiÖt t¸c ch−a biÕt ®Õn cña Balzac cã lÇn ®3 thay mÆt nhµ v¨n thèt lªn r»ng: “Nµo b¹n h3y dïng th¹ch cao nÆn y nguyªn c¸nh tay ng−êi yªu cña m×nh vµ ®Æt nã lªn bµn mµ xem, b¹n sÏ ch¼ng thÊy mét chót gièng nhau nµo c¶, ®ã sÏ lµ c¸nh tay cña mét x¸c chÕt vµ lóc Êy b¹n ph¶i nhê ®Õn nhµ ®iªu kh¾c lµ ng−êi kh«ng ph¶i mang l¹i mét b¶n sao chÝnh x¸c mµ truyÒn ®¹t sù vËn ®éng vµ cuéc sèng”. Trong ý nghÜa nµy, lçi ph¶n ¸nh hiÖn thùc theo kiÓu tù nhiªn chñ nghÜa râ rµng kh«ng ph¶i chØ lµm cho gi¸ trÞ t− t−ëng cña t¸c phÈm bÞ h¹ thÊp mµ cßn tá ra kÐm cái vÒ mÆt thÈm mÜ. Bª nguyªn xi tÊt c¶ nh÷ng c¸i trong ®êi vµo nghÖ thuËt, dï lµ nh÷ng c¸i hÊp dÉn vµ xinh ®Ñp, ®Òu kh«ng phï hîp víi s¸ng t¹o nghÖ thuËt. Mét c« g¸i h»ng ngµy tr«ng rÊt ®Ñp nh−ng nÕu b−íc lªn s©n khÊu mµ kh«ng trang ®iÓm, sÏ trë nªn vông vÒ vµ nhît nh¹t gi÷a phong c¶nh ph«ng mµn rùc rì vµ d−íi ¸nh s¸ng cña hµng chôc ngän ®Ìn. XÐt vÒ ph−¬ng diÖn h×nh thøc; nghÖ thuËt bao giê còng ph¶i ®Ñp. ChÝnh nhê tµi n¨ng cña nghÖ sÜ mµ ngay c¶ trong nh÷ng tr−êng hîp t¸c phÈm trùc tiÕp m« t¶ c¸i xÊu, c¸i ¸c chóng ta vÉn vui lßng th−ëng thøc t¸c phÈm vµ cã ®−îc nh÷ng rung c¶m thÈm mÜ nhÊt ®Þnh. Ch¼ng h¹n, trong TruyÖn KiÒu, khi t¶ Tó Bµ ®¸nh ®Ëp Thuý KiÒu, NguyÔn Du viÕt: Hung h¨ng ch¼ng hái ch¼ng tra, §ang tay vïi liÔu dËp hoa t¬i bêi. ThÞt da ai còng lµ ng−êi, Lßng nµo hång rông th¾m rêi ch¼ng ®au HÕt lêi thó phôc khÈn cÇu. Uèn l−ng thÞt ®á, dËp ®Çu m¸u sa, §©y lµ c¶nh hµnh h¹ con ng−êi b»ng roi vät, chöi m¾ng, ch¼ng ®Ñp ®Ï g×. Nh−ng nh÷ng c©u th¬ diÔn t¶ c¶nh kh¶o ta Êy l¹i rÊt hay vµ ®Ñp. Còng t−¬ng tù nh− vËy, cã thÓ nãi ®Õn B¶n giao h−ëng sè 5 cung ®« thø cña Beethoven. TiÕng gâ cöa cña thÇn chÕt, sù khñng khiÕp cña ®Þnh mÖnh ®3 ®−îc nhµ so¹n nh¹c h×nh t−îng ho¸ trong nh÷ng ©m thanh bÊt hñ. Cßn trong t¸c phÈm Guernica, Picasso thÓ hiÖn sù huû diÖt tµn khèc mµ bän ph¸t xÝt ®3 g©y ra trong mét cuéc nÐm bom vµo lµng Guernica ë T©y Ban Nha. Cao h¬n n÷a, ho¹ sÜ muèn ph¸c ho¹ téi ¸c cña chñ nghÜa ph¸t xÝt vµ tÝnh chÊt khñng khiÕp cña chiÕn tranh. TÊt c¶ nh÷ng c¶nh t−îng vµ néi dung ®ã râ rµng kh«ng cã c¸i g× chung víi c¸i ®Ñp. Nh−ng Picasso ®3 49