Giáo trình Mĩ học đại cương: Phần 1

Chia sẻ: Bin Bin | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:29

Thêm vào BST

Báo xấu

427
lượt xem 53
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Giáo trình Mĩ học đại cương: Phần 1 - NXB ĐH Sư phạm gồm 2 chương đầu, có nội dung giới thiệu về ý thức thẩm mĩ, các phạm trù thẩm mĩ. Với nội dung cụ thể trình bày về những nền móng đầu tiên, mĩ học khoa học về cái đẹp hay triết học về nghệ thuật, đối tượng của mĩ học, bản chất của ý thức thẩm mĩ, cảm xúc thẩm mĩ, thị hiếu thẩm mĩ, lí tưởng thẩm mĩ, phần 1 của cuốn giáo trình sẽ giúp người học nắm vững các kiến thức cơ bản về Mĩ học đại cương.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình Mĩ học đại cương: Phần 1

®¹i häc huÕ Trung t©m ®µo t¹o tõ xa lª ngäc trµ - l©m vinh - huúnh nh− ph−¬ng gi¸o tr×nh mÜ häc ®¹i c−¬ng (S¸ch dïng cho hÖ ®µo t¹o tõ xa) (In lÇn thø hai) nhµ xuÊt b¶n ®¹i häc s− ph¹m 1
môc lôc Lêi nãi ®Çu .................................................................................................................................... 3 Ch−¬ng I: mÜ häc lµ g×?..................................................................................................... 4 I. Nh÷ng nÒn mãng ®Çu tiªn ................................................................................................... 4 II. MÜ häc – khoa häc vÒ c¸i ®Ñp hay triÕt häc vÒ nghÖ thuËt?............................................ 8 III. §i tíi x¸c ®Þnh ®èi t−îng cña mÜ häc ............................................................................ 11 Ch−¬ng II: ý thøc thÈm mÜ............................................................................................ 16 I. B¶n chÊt cña ý thøc thÈm mÜ ............................................................................................ 16 II. C¶m xóc thÈm mÜ ............................................................................................................. 19 III. ThÞ hiÕu thÈm mÜ ............................................................................................................ 22 IV. LÝ t−ëng thÈm mÜ ............................................................................................................ 25 Ch−¬ng III: C¸c ph¹m trï thÈm mÜ .......................................................................... 30 I. C¸i ®Ñp ................................................................................................................................ 30 II. C¸i cao c¶, c¸i bi, c¸i hµi ................................................................................................. 37 Ch−¬ng IV: NghÖ thuËt nh− mét lÜnh vùc thÈm mÜ ..................................... 42 I. NghÖ thuËt – ®Ønh cao trong quan hÖ thÈm mÜ cña con ng−êi víi thÕ giíi ................... 42 II. TÝnh chÊt cña c¸i ®Ñp trong nghÖ thuËt ......................................................................... 44 III. Nh÷ng biÓu hiÖn cña c¸i ®Ñp trong t¸c phÈm nghÖ thuËt ........................................... 47 VI. Ph©n biÖt hai kh¸i niÖm: c¸i ®Ñp vµ nghÖ thuËt........................................................... 51 Ch−¬ng V: C¸c lo¹i h×nh nghÖ thuËt ................................................................... 57 I. NghÖ thuËt vµ b¶ng ph©n lo¹i nghÖ thuËt ....................................................................... 57 II. Mét sè ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña c¸c lo¹i h×nh nghÖ thuËt .................................................. 62 Ch−¬ng VI: VÊn ®Ò gi¸o dôc thÈm mÜ ..................................................................... 68 I. Môc tiªu cña gi¸o dôc thÈm mÜ ........................................................................................ 68 II. Gi¸o dôc thÞ hiÕu thÈm mÜ – môc tiªu trùc tiÕp vµ n¨ng ®éng nhÊt............................ 69 H−íng dÉn «n tËp ........................................................................................................................ 83 2
L êi nãi ®Çu Gi¸o tr×nh MÜ häc ®¹i c−¬ng do Lª Ngäc Trµ (Chñ biªn), L©m Vinh, Huúnh Nh− Ph−¬ng biªn so¹n ®· ®−îc Nhµ xuÊt b¶n V¨n ho¸ - Th«ng tin Ên hµnh n¨m 1994. §−îc sù ®ång ý cña c¸c t¸c gi¶, chóng t«i in l¹i MÜ häc ®¹i c−¬ng lµm gi¸o tr×nh häc tËp cho sinh viªn ngµnh Ng÷ v¨n vµ mét sè ngµnh khoa häc x· héi, nh©n v¨n cã liªn quan kh¸c. §Ó t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho viÖc tù häc cña sinh viªn theo ph−¬ng thøc ®µo t¹o tõ xa, tËp gi¸o tr×nh nµy cã kÌm thªm phÇn phô lôc gåm nh÷ng c©u hái h−íng dÉn häc tËp, nh÷ng t− liÖu vµ s¸ch tham kh¶o cÇn thiÕt. MÜ häc vèn ®−îc coi lµ m«n häc triÕt luËn vÒ nghÖ thuËt. Dï c¸c t¸c gi¶ ®· chän c¸ch viÕt gi¶n dÞ, giµu chÊt nh©n v¨n nh−ng vÉn kh«ng thÓ tr¸nh khái nh÷ng chç trõu t−îng, khã hiÓu. Trong qu¸ tr×nh häc tËp, c¸c sinh viªn cÇn kÕt hîp lÝ luËn víi thùc tiÔn, vËn dông vèn tri thøc, vèn kinh nghiÖm tõng tr¶i cña m×nh ®Ó t×m hiÓu vµ n¾m v÷ng nh÷ng néi dung c¬ b¶n cña gi¸o tr×nh. Hi väng MÜ häc ®¹i c−¬ng sÏ ®em ®Õn cho c¸c b¹n nhiÒu bæ Ých vµ høng thó. Trung t©m ®µo t¹o tõ xa §¹i häc HuÕ 3
Ch−¬ng I: mÜ häc lµ g×? So víi ®¹o ®øc häc, siªu h×nh häc vµ l«gÝc häc, mÜ häc h×nh thµnh nh− mét khoa häc muén h¬n rÊt nhiÒu. Trong khi c¸c ngµnh khoa häc trªn ®3 ®−îc ®Þnh danh vµ x©y dùng ngay tõ nhiÒu thÕ kØ tr−íc C«ng nguyªn, th× m3i ®Õn ®Çu thÕ kØ XVIII, mÜ häc vÉn ch−a hoµn toµn t¸ch m×nh ra khái triÕt häc ®Ó kh¼ng ®Þnh vÞ trÝ ®éc lËp cña nã. MÆc dï vËy, ý niÖm vÒ thÈm mÜ vµ c¸c t− t−ëng mÜ häc ®3 xuÊt hiÖn ngay tõ buæi b×nh minh cña nÒn v¨n minh nh©n lo¹i. Bëi v× tõ khi ®øng ®−îc trªn ®«i ch©n cña m×nh, con ng−êi ®3 c¶m nhËn c¸i ®Ñp nh− mét nhu cÇu kh«ng thÓ thiÕu ®−îc, ®ång thêi víi nh÷ng nhu cÇu vÒ sù thËt vµ ®¹o ®øc. §Ó ®¸p øng cho kh¸t väng vÒ ch©n lÝ ë con ng−êi, l«gÝc häc ®3 h×nh thµnh nh− mét khoa häc cã môc ®Ých x¸c lËp tÝnh ®óng ®¾n hay tÝnh sai lÇm trong nh÷ng thao t¸c cña trÝ tuÖ. §Ó ®¸p øng cho kh¸t väng vÒ c¸i thiÖn, nh©n lo¹i ®3 x©y dùng ®¹o ®øc häc nh− mét lÝ thuyÕt gióp con ng−êi nhËn ch©n thiÖn vµ ¸c, nh− mét “khoa häc vÒ bæn phËn” (Kant) cña con ng−êi ë ®êi. Nh÷ng c©u hái ®Æt ra tr−íc con ng−êi vÒ c¸c hiÖn t−îng thÈm mÜ h×nh nh− phøc t¹p vµ tÕ nhÞ h¬n. VÊn ®Ò ë ®©y ®3 ®ông ch¹m ®Õn kh«ng chØ trÝ tuÖ hay l−¬ng t©m, mµ cßn cã liªn quan ®Õn phÇn tinh tÕ nhÊt trong t×nh c¶m, trùc gi¸c, sù rung ®éng, c¶ bÒ s©u tiÒm thøc vµ v« thøc cña con ng−êi. NghÞch lÝ cña vÊn ®Ò n»m ë chç con ng−êi l¹i muèn tr×nh bµy, diÔn ®¹t nh÷ng hiÖn t−îng cã tÝnh chÊt c¶m tÝnh, nhiÒu khi m¬ hå nh− s−¬ng khãi, b»ng ng«n ng÷ cña lÝ tÝnh, thËm chÝ b»ng nh÷ng kh¸i niÖm m¹ch l¹c gÇn nh− sù diÔn ®¹t trong l«gÝc häc vµ ®¹o ®øc häc. Do vËy mµ trong h¬n hai m−¬i thÕ kØ, nh©n lo¹i ®3 loay hoay ®i t×m b¶n chÊt vµ ®Æc tr−ng cña ®êi sèng thÈm mÜ vµ c¸c hiÖn t−îng cã liªn quan ®Õn ®êi sèng ®ã. I. Nh÷ng nÒn mãng ®Çu tiªn Chóng ta cã thÓ t×m thÊy nh÷ng dÉn chøng vÒ t×nh h×nh trªn ®©y ngay tõ sù quan t©m rÊt nhiÒu mÆt cña c¸c triÕt gia Hy L¹p thêi cæ ®¹i mµ nh÷ng luËn ®iÓm nh»m gi¶i thÝch ®iÒu bÝ Èn vÒ c¸i ®Ñp cña hä nhiÒu khi mang mét d¸ng dÊp nguyªn s¬ vµ chÊt ph¸c ®Õn ®é hån nhiªn. XuÊt hiÖn ë thÕ kØ VI tr−íc C«ng nguyªn, tr−êng ph¸i Pythagore lµ tr−êng ph¸i cæ x−a nhÊt cña triÕt häc Hy L¹p ®3 quan t©m nghiªn cøu nh÷ng kh¸i niÖm c¬ b¶n cña mÜ häc. Theo Pythagore (571- 497 tr−íc C«ng nguyªn) chÝnh con sè t¹o thµnh b¶n chÊt c¸c sù vËt; v× thÕ, viÖc nhËn thøc thÕ giíi cã thÓ gi¶n l−îc vµo viÖc nhËn thøc c¸c con sè ®iÒu hµnh thÕ giíi. T− t−ëng mÜ häc cña Pythagore ®3 ®Æt c¬ së trªn luËn ®iÓm triÕt häc cho r¼ng mäi sù tån t¹i ®Òu lµ tËp hîp cña hµng lo¹t nh÷ng mÆt ®èi lËp t¹o nªn sù hµi hoµ cña nã. Sù hµi hoµ cña c¸c con sè lµ quy luËt kh¸ch quan t¸c ®éng ®Õn tÊt c¶ c¸c hiÖn t−îng cña ®êi sèng, bao gåm c¶ nghÖ thuËt. Më réng ra, Pythagore l−u ý ®Õn sù hµi hoµ vµ thèng nhÊt trong trËt tù cña toµn thÓ vò trô. Cã thÓ nãi lÝ thuyÕt vÒ con sè vµ vò trô cña Pythagore mang râ tÝnh chÊt mÜ häc, vµ viÖc «ng nghiªn cøu kh¸i niÖm hµi hoµ trªn thùc tiÔn ©m nh¹c cã mét ý nghÜa to lín. C¸c triÕt gia thuéc tr−êng ph¸i Pythagore ®3 xem xÐt sù hµi hoµ, sù hoµn thiÖn trong sù thèng nhÊt biÖn chøng víi c¸i ®Ñp. Hä ®3 ®Ò xuÊt viÖc vËn dông ©m nh¹c ®Ó ch÷a bÖnh. §ã ch¼ng qua lµ 4
c¸ch diÔn ®¹t chÊt ph¸c ý t−ëng vÒ søc t¸c ®éng cña nghÖ thuËt ®èi víi con ng−êi. §iÒu nµy cho thÊy tr−êng ph¸i Pythagore ®3 sím ý thøc vÊn ®Ò gi¸o dôc thÈm mÜ th«ng qua con ®−êng cña ©m nh¹c. Nh÷ng quan ®iÓm mÜ häc biÖn chøng cßn cã tÝnh chÊt øc ®o¸n cña Pythagore ®3 ®−îc HÐraclite (kho¶ng 530- 470 tr−íc C«ng nguyªn) triÓn khai. HÐraclite xem “ngän löa sèng ®éng vÜnh cöu” lµ nh©n tè nguyªn thuû cña mäi tån t¹i: “vò trô nµy, ®èi víi ai còng chØ lµ mét, kh«ng mét vÞ thÇn nµo, còng kh«ng ph¶i mét con ng−êi nµo ®3 t¹o dùng nªn nã, nh−ng nã tån t¹i tõ mu«n ®êi, ®ang tån t¹i vµ sÏ tån t¹i m3i m3i nhê mét ngän löa sinh ®éng vÜnh cöu, ch¸y s¸ng còng cã ®iÒu ®é mµ dËp t¾t ®i còng cã ®iÒu ®é”(1). Theo HÐraclite, trong thÕ giíi ngù trÞ mét quy luËt kh¾c nghiÖt: kh«ng cã c¸i g× lµ tr−êng tån – tÊt c¶ ®Òu vËn hµnh, thay ®æi vµ biÕn dÞch nh− nh÷ng dßng s«ng. Víi c¸ch diÔn ®¹t hµm sóc nh− nh÷ng lêi c¸ch ng«n hay sÊm ng÷, HÐraclite ®3 tuyªn ng«n c¸c nguyªn t¾c kh¾c nghiÖt cña vò trô: Pantarei (TÊt c¶ ®Òu biÕn dÞch, tÊt c¶ ®Òu lu«n lu«n thay ®æi). ¤ng nãi: “Kh«ng ai t¾m hai lÇn trong cïng mét dßng s«ng” vµ “cïng mét sù vËt võa cã võa kh«ng cã cïng mét lóc”. Còng nh− Pythagore, HÐraclite cho r»ng c¸i ®Ñp cã c¬ së kh¸ch quan, nh−ng c¬ së nµy kh«ng ph¶i n»m ë quan hÖ cña c¸c con sè mµ ë phÈm chÊt cña c¸c sù vËt ®−îc biÓu hiÖn thµnh biÕn thÓ cña löa. “BÊt cø mét sù vËt g× còng cã thÓ biÕn ®æi thµnh löa vµ löa còng cã thÓ biÕn ®æi thµnh bÊt cø sù vËt g×; còng nh− hµng ho¸ ®æi lÊy vµng vµ vµng ®æi lÊy hµng ho¸ vËy”(2). Bµn vÒ c¸i ®Ñp, HÐraclite nãi ®Õn sù hµi hoµ thèng nhÊt cña c¸c mÆt ®èi lËp. Theo «ng, sù hµi hoµ vµ c¸i ®Ñp xuÊt hiÖn th«ng qua sù ®Êu tranh: “C¸i g× biÕn dÞch l¹i ®ång thêi hoµ hîp víi chÝnh m×nh. Gi÷a tranh chÊp ®èi lËp ph¶i cã mét hoµ hîp gièng nh− gi÷a c©y cung vµ d©y ®µn”(3). Sù tranh chÊp gi÷a nh÷ng ®èi nghÞch sÏ t¹o ra sù hµi hoµ. Víi t− c¸ch lµ c¬ së cña c¸i ®Ñp, sù hµi hoµ mang tÝnh chÊt phæ qu¸t: nã thÓ hiÖn trong vò trô, trong quan hÖ gi÷a ng−êi vµ ng−êi vµ c¶ trong t¸c phÈm nghÖ thuËt. HÐraclite còng quan t©m nghiªn cøu kh¸i niÖm møc ®é nh− lµ mét ph¹m trï cña mÜ häc cæ ®¹i. Theo HÐraclite, møc ®é còng cã tÝnh chÊt phæ qu¸t nh− sù hµi hoµ. Nã lµ c¬ së cña vò trô, nghÜa lµ quy luËt kh¸ch quan, kh«ng phô thuéc vµo con ng−êi. Tãm l¹i, nh÷ng ph¹m trï quan träng nhÊt cña mÜ häc lµ c¸i ®Ñp, sù hµi hoµ vµ møc ®é ®3 ®−îc HÐraclite xem xÐt nh− lµ sù ph¶n ¸nh c¸c b¶n chÊt vµ c¸c mèi quan hÖ cña thÕ giíi kh¸ch quan. Quan ®iÓm mÜ häc cña Socrate (469- 399 tr−íc C«ng nguyªn) ®3 t¹o nªn mét b−íc ngoÆt trong lÞch sö t− t−ëng mÜ häc thêi cæ ®¹i. Trong nh÷ng bµi gi¶ng vÒ triÕt häc mµ häc trß «ng ®3 ghi l¹i ®−îc, Socrate tá ra Ýt quan t©m ®Õn nh÷ng vÊn ®Ò cña tù nhiªn. Theo «ng, triÕt häc vÒ tù nhiªn lµ mét khoa häc kh«ng cã mÊy lîi Ých. ¤ng coi nhÑ viÖc nghiªn cøu thùc nghiÖm vÒ tù nhiªn, bëi v× sù nghiªn cøu ®ã dùa trªn nh÷ng chøng liÖu cña c¶m gi¸c vèn kh«ng cã mÊy gi¸ trÞ nhËn thøc. Trung t©m chó ý cña Socrate lµ con ng−êi. ¤ng quan t©m ®Õn con ng−êi tõ ph−¬ng diÖn ho¹t ®éng thùc tiÔn, hµnh vi ®¹o ®øc cña nã. Nh÷ng vÊn ®Ò mÜ häc còng ®−îc Socrate tiÕp cËn tõ quan (1) DÉn l¹i theo Lª T«n Nghiªm, LÞch sö triÕt häc T©y ph−¬ng, NXB L¸ Bèi, S., 1970, tr. 160. (2)(3) DÉn l¹i theo Lª T«n Nghiªm, LÞch sö triÕt häc T©y ph−¬ng, NXB L¸ Bèi, S., 1970, tr. 160. 5
®iÓm cã tÝnh chÊt nh©n lo¹i häc ®ã. Socrate chÝnh lµ triÕt gia ®Çu tiªn ®3 ®Ò cao con ng−êi nh− lµ ®èi t−îng chÝnh yÕu cña nghÖ thuËt. Theo Socrate, bÊt cø mét ho¹t ®éng nµo cña con ng−êi còng ®Òu nh»m vµo mét môc ®Ých nhÊt ®Þnh. Ho¹t ®éng thÈm mÜ còng lµ mét ho¹t ®éng mang tÝnh môc ®Ých. V× thÕ cho nªn nh÷ng s¶n phÈm cña nã ph¶i ®−îc ®¸nh gi¸ trªn quan ®iÓm thùc tiÔn. Tõ ®ã, Socrate c«ng khai nãi lªn quan niÖm r»ng ®êi sèng thÈm mÜ g¾n liÒn chÆt chÏ víi tÝnh chÊt c«ng Ých. ¤ng cho r»ng kh«ng hÒ cã c¸i ®Ñp nµo víi t− c¸ch lµ b¶n thÓ tuyÖt ®èi cña c¸c sù vËt vµ hiÖn t−îng. C¸i ®Ñp chØ béc lé ra trong mèi quan hÖ víi c¸i cã Ých cho mét c¸i g× ®ã. §Ó biÖn gi¶i cho lËp luËn cña m×nh, nhµ triÕt häc ®3 ®−a ra mét vÝ dô rÊt h×nh ¶nh: c¸i khiªn lµ vËt dông ®−îc trang trÝ thÈm mÜ, nh−ng nã sÏ trë nªn xÊu nÕu nã kh«ng che chë ®−îc cho ng−êi kÞ sÜ, cßn chiÕc giá ®ùng ph©n sÏ lµ ®Ñp nÕu nã lµm trßn chøc n¨ng cña nã. ý nghÜa quan niÖm trªn ®©y lµ ë chç Socrate ®3 ph¸t biÓu mét c¸ch th« s¬ mèi quan hÖ gi÷a ®êi sèng thÈm mÜ vµ thùc tiÔn. ¤ng còng ®3 nhÊn m¹nh ®Õn mèi quan hÖ h÷u c¬ gi÷a ®¹o ®øc vµ thÈm mÜ, gi÷a c¸i thiÖn vµ c¸i ®Ñp: c¸i ®Ñp thuéc vÒ c¸i thiÖn vµ c¸i xÊu thuéc vÒ c¸i ¸c. Nh−ng Socrate ®3 tuyÖt ®èi ho¸ c¸c mèi quan hÖ ®ã ®Õn møc ®ång nhÊt c¸c cÆp ph¹m trï víi nhau vµ xo¸ nhoµ ®Æc tr−ng cña chÝnh c¸i ®Ñp. Quan niÖm thùc dông cña Socrate vÒ c¸i ®Ñp ®3 kh«ng ®−îc Platon (427-347 tr−íc C«ng nguyªn) chia sÎ. Víi t− c¸ch lµ ng−êi s¸ng t¹o mét hÖ thèng triÕt häc duy t©m ®Çu tiªn cña nh©n lo¹i, Platon ®3 ®−a ra c¸i nh×n nhÞ nguyªn vÒ thÕ giíi. Theo «ng, cã hai thÕ giíi song song tån t¹i: thÕ giíi cña c¸c ý t−ëng hay thÕ giíi kh¶ niÖm vµ thÕ giíi cña c¸c vËt thÓ hay thÕ giíi kh¶ gi¸c. Mét thÕ giíi vÜnh h»ng, tiªn nhiªn, bÊt biÕn, cao siªu, tinh khiÕt vµ mét thÕ giíi cã tÝnh chÊt t¹m thêi, biÕn dÞch vµ chØ lµ h×nh bãng cña thÕ giíi kia. Trong t− t−ëng mÜ häc cña Platon, c¸i ®Ñp lµ vÊn ®Ò quan träng nhÊt. Nh−ng c¸i ®Ñp, theo Platon, l¹i kh«ng nªn t×m kiÕm ë nh÷ng phÈm chÊt kh¶ gi¸c cña c¸c sù vËt riªng lÎ hay trong mèi quan hÖ víi ho¹t ®éng cña con ng−êi. Bëi v× trong thÕ giíi hiÖn thùc mµ con ng−êi cã thÓ c¶m nhËn b»ng gi¸c quan th× tÊt c¶ ®Òu thay ®æi vµ biÕn dÞch, kh«ng cã g× bÒn v÷ng vµ ®Ých thùc c¶. Platon muèn t×m kiÕm mét c¸i ®Ñp vÜnh cöu vµ phæ qu¸t cho tÊt c¶ mäi ng−êi. §ã lµ c¸i ®Ñp tuyÖt ®èi. C¸i ®Ñp ®Ých thùc nµy chØ tån t¹i trong thÕ giíi ý niÖm, cßn nh÷ng c¸i ®Ñp th−êng ngµy mµ chóng ta c¶m gi¸c ®−îc chØ lµ ¸nh håi quang, lµ b¶n sao, lµ nh÷ng m¶nh vôn cña c¸i ®Ñp ý niÖm mµ th«i. Nãi c¸ch kh¸c, ý niÖm §Ñp ®èi lËp víi thÕ giíi kh¶ gi¸c, nã ë ngoµi kh«ng gian vµ thêi gian, nã th−êng h»ng vµ bÊt biÕn. C¸i ®Ñp mang tÝnh chÊt siªu nhiªn nh− vËy nªn cã thÓ nhËn thøc nã b»ng lÝ trÝ chø kh«ng ph¶i b»ng c¶m gi¸c. Ph−¬ng thøc nhËn thøc c¸i ®Ñp kh«ng ph¶i b»ng con ®−êng s¸ng t¹o vµ tiÕp nhËn nghÖ thuËt, mµ b»ng con ®−êng suy luËn trõu t−îng. Platon ®3 miªu t¶ rÊt ®éc ®¸o tr¹ng th¸i cña con ng−êi, khi mµ lÝ trÝ tõng b−íc t¸ch ra khái nh÷ng sù vËt ®Ñp riªng lÎ, v−¬n tíi mét vËt thÓ ®Ñp phæ qu¸t, tíi nh÷ng chuÈn mùc ®Ñp phæ qu¸t vµ cuèi cïng tíi nhËn thøc cao nhÊt vÒ ý niÖm §Ñp. Còng nh− c¸c triÕt gia tiÒn bèi, Platon ®3 xem nghÖ thuËt nh− lµ sù t¸i hiÖn thùc tÕ th«ng qua con ®−êng m« pháng nh÷ng sù vËt c¶m tÝnh. Tuy nhiªn, nh÷ng sù vËt c¶m tÝnh nµy l¹i chÝnh lµ 6
nh÷ng h×nh t−îng ph¶n ¸nh t− t−ëng. Trong khi t¸i hiÖn c¸c sù vËt, ng−êi nghÖ sÜ kh«ng thÓ nµo v−¬n ®Õn sù nhËn thøc c¸i ®Ñp ®Ých thùc. Th«ng qua viÖc x©y dùng t¸c phÈm nghÖ thuËt, ng−êi nghÖ sÜ chØ sao chÐp l¹i nh÷ng sù vËt kh¶ gi¸c mµ b¶n th©n nh÷ng sù vËt nµy th× vèn lµ b¶n sao cña c¸c ý niÖm. Do vËy, sù miªu t¶ nghÖ thuËt, xÐt cho cïng, ch¼ng qua lµ b¶n sao cña b¶n sao, sù m« pháng cña sù m« pháng, c¸i bãng cña c¸i bãng. Víi t− c¸ch lµ sù ph¶n ¸nh h¹ng hai, ph¶n ¸nh l¹i c¸i ph¶n ¸nh, nghÖ thuËt kh«ng cã gi¸ trÞ nhËn thøc; h¬n n÷a nã ®¸nh lõa con ng−êi vµ ng¨n c¶n ng−êi ta v−¬n tíi nhËn thøc vÒ b¶n chÊt ®Ých thùc cña thÕ giíi. NghÖ thuËt, nh− vËy, chØ lµ mét cè g¾ng cña con ng−êi nh»m biÓu thÞ c¸i ®Ñp trªn thÕ giíi siªu nhiªn; nh−ng tiÕc thay, theo Platon, l¹i lµ mét cè g¾ng kh«ng hoµn h¶o, mét cè g¾ng tuyÖt väng. HiÖu qu¶ kh¸ch quan cña nghÖ thuËt lµ ®Èy con ng−êi xa l¸nh khái sù minh triÕt, vµ do vËy mµ Paton kÕt luËn r»ng kh«ng cã chç cho c¸c lo¹i h×nh nghÖ thuËt trong n−íc Céng hoµ lÝ t−ëng cña «ng. T− t−ëng mÜ häc cña Platon ®3 tõng chÞu sù ph¶n b¸c ngay tõ thêi cæ ®¹i, ®Æc biÖt víi Aristote (384-322 tr−íc C«ng nguyªn) ng−êi am hiÓu s©u s¾c c¸c lo¹i h×nh nghÖ thuËt Hy L¹p. Kh¸c víi Platon, Aristote lu«n lu«n xuÊt ph¸t tõ nh÷ng sù kiÖn cô thÓ, tõ thùc tÕ ph¸t triÓn cña nghÖ thuËt, chø kh«ng kh¶o s¸t c¸c vÊn ®Ò thÈm mÜ mét c¸ch tù biÖn. Bªn c¹nh nh÷ng c«ng tr×nh vÒ siªu h×nh häc, ®¹o ®øc häc vµ l«gÝc häc, nh−ng t− t−ëng mÜ häc mµ Aristote ®Ó l¹i cho hËu thÕ ®−îc tr×nh bµy trong hai t¸c phÈm quan träng cã thÓ ®−îc xem lµ bé “Kh¸i luËn vÒ c¸i ®Ñp” - ®ã lµ Thi ph¸p häc vµ Tu tõ häc, vµ mét phÇn nµo trong t¸c phÈm ChÝnh trÞ. Thi ph¸p häc cña Aristote kh«ng chØ lµ mét c«ng tr×nh lÝ thuyÕt quan träng mµ cßn lµ mét chøng liÖu ®¸ng tin cËy vÒ sù ph¸t triÓn cña nghÖ thuËt Hy L¹p. C¸i ®Ñp còng lµ vÊn ®Ò trung t©m trong c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu cña Aristote. B»ng con ®−êng ng−îc l¹i víi Platon, Aristote ®3 kÐo c¸i ®Ñp trë vÒ víi m¶nh ®Êt trÇn thÕ, xem nã nh− lµ thuéc tÝnh vµ phÈm chÊt cã thùc cña c¸c sù vËt. Theo Aristote, c¸i ®Ñp ®−îc thÓ hiÖn cao nhÊt n¬i c¸c h÷u thÓ sèng, ®Æc biÖt lµ n¬i con ng−êi. Con ng−êi, víi sù hµi hoµ trong c¸c bé phËn cña c¬ thÓ m×nh, lµ hiÖn th©n cña c¸i ®Ñp vµ lµ ®èi t−îng chÝnh cña nghÖ thuËt. DÊu hiÖu quan träng nhÊt cña c¸i ®Ñp lµ sù toµn vÑn, ®−îc Aristote quan niÖm nh− lµ c¸i g× ®ã cã ®Çu, gi÷a vµ cuèi – nh÷ng thµnh phÇn nµy liªn hÖ víi nhau vµ dùa vµo nhau mµ tån t¹i. Nh− vËy, ®èi víi Aristote, c¸i ®Ñp cã tÝnh chÊt kh¸ch quan. Nã kh«ng hiÖn h÷u trong ý niÖm – nh− quan niÖm cña Platon – hay c¸c quan hÖ sè l−îng trõu t−îng – nh− quan niÖm cña Pythagore – mµ trong nh÷ng sù vËt thùc tÕ, trong nh÷ng mèi quan hÖ vµ thuéc tÝnh cã thùc. Do quan niÖm r»ng c¸i ®Ñp ®−îc thÓ hiÖn kh«ng chØ cho hµnh ®éng, mµ cßn hiÖn h÷u trong nh÷ng sù vËt kh«ng vËn ®éng, Aristote ®3 xem xÐt sù biÓu hiÖn cña c¸i ®Ñp c¶ trong ®èi t−îng ®øng yªn lÉn trong nh÷ng ®èi t−îng biÕn dÞch. Nh÷ng dÊu hiÖn trªn ®©y cña c¸i ®Ñp cã tÝnh chÊt phæ qu¸t, nghÜa lµ chóng biÓu hiÖn c¶ trong thiªn nhiªn, x3 héi vµ con ng−êi. Theo Aristote, c¸i ®Ñp hiÖn thùc cña thÕ giíi lµ céi nguån cña ý thøc thÈm mÜ vµ nghÖ thuËt. Tuy nhiªn, trong khi kh¼ng ®Þnh nh÷ng dÊu hiÖn kh¸ch quan cña c¸i ®Ñp, Aristote còng ®ång thêi chó ý ®Õn nh÷ng ®iÒu kiÖn chñ quan cña sù tiÕp nhËn c¸i ®Ñp. 7
Bµn vÒ nghÖ thuËt, Aristote xem ®ã nh− lµ sù “b¾t ch−íc”, nghÜa lµ sù m« pháng, ph¶n ¸nh hiÖn thùc. Sù m« pháng nµy ®−îc thÓ hiÖn nhê nhÞp ®iÖu, ng«n tõ vµ hoµ ©m. Nguyªn t¾c m« pháng ®−îc vËn dông kh«ng chØ trong nghÖ thuËt t¹o h×nh mµ c¶ trong th¬ ca vµ ©m nh¹c. ThuyÕt “b¾t ch−íc” ®3 t¹o ra mét kho¶ng c¸ch rÊt lín gi÷a t− t−ëng Platon vµ t− t−ëng Aristote. Nh− trªn ®3 nãi, víi Platon, nghÖ thuËt ch¼ng qua lµ sù t¸i hiÖn nh÷ng sù vËt kh¶ gi¸c vèn lµ ¸nh x¹ cña c¸c ý niÖm. Aristote, tr¸i l¹i, nhËn thøc ®Çy ®ñ sù phong phó cña thÕ giíi kh¶ gi¸c, cña sù vËt vµ hiÖn t−îng thùc tån. Theo «ng, nghÖ thuËt dùa trªn mét thiªn h−íng cña con ng−êi lµ thiªn h−íng vÒ sù ph¶n ¸nh. Trong Thi ph¸p häc, Aristote viÕt: “Con ng−êi cã kh¶ n¨ng ph¶n ¸nh ngay tõ thña Êu th¬, vµ nã cµng ph©n biÖt víi c¸c ®éng vËt kh¸c th× kh¶ n¨ng nµy cµng ph¸t triÓn, nhê ®ã mµ nã së ®¾c ®−îc nh÷ng kiÕn thøc ®Çu tiªn”(1). Do vËy, nghÖ thuËt cã thuéc tÝnh nhËn thøc, hay nãi ®óng h¬n ®ã lµ mét trong nh÷ng h×nh thøc ho¹t ®éng nhËn thøc cña con ng−êi. ViÖc nghiªn cøu n¨ng lùc ph¶n ¸nh cña con ng−êi ®3 t¹o ®iÒu kiÖn cho Aristote ®Æt ra mét c¸ch s©u s¾c vÊn ®Ò ch©n lÝ nghÖ thuËt, kh«ng ph¶i b»ng nh÷ng suy luËn trõu t−îng mµ dùa trªn nh÷ng thµnh tùu cña nghÖ thuËt Hy L¹p. Aristote còng dµnh mét vÞ trÝ thÝch ®¸ng trong c¸c c«ng tr×nh cña m×nh ®Ó bµn vÒ vai trß gi¸o dôc cña nghÖ thuËt. Theo «ng, nghÖ thuËt kh«ng ph¶i lµ lÜnh vùc tù trÞ víi nh÷ng gi¸ – trÞ – tù – nã. NghÖ thuËt liªn quan mËt thiÕt víi ®êi sèng cña con ng−êi, nã ®em l¹i cho con ng−êi “niÒm vui cña sù nhËn thøc” vµ gãp phÇn hoµn thiÖn con ng−êi vÒ mÆt ®¹o ®øc. T¸c phÈm nghÖ thuËt n©ng cao phÈm gi¸ con ng−êi, v× th«ng qua sù “thanh läc” vÒ t©m hån, nã ®3 gi¶i phãng con ng−êi khái nh÷ng dôc väng xÊu xa. Nh÷ng t− t−ëng cã tÝnh chÊt ®Æt nÒn t¶ng cho mÜ häc duy vËt cña Aristote sau nµy sÏ ®−îc ph¸t triÓn mét c¸ch hÖ thèng bëi c¸c nhµ mÜ häc duy vËt thêi Khai s¸ng nh− Voltaire, Diderot; nh÷ng nhµ mÜ häc d©n chñ – c¸ch m¹ng Nga nh− Biªlinxki, SÐcn−sepxki, Herden, §«br«liubèp,… vµ nh÷ng nhµ lÝ luËn cña mÜ häc m¸c xÝt. II. MÜ häc – khoa häc vÒ c¸i ®Ñp hay triÕt häc vÒ nghÖ thuËt? Trong suèt h¬n hai m−¬i thÕ kØ, mÜ häc ®3 nÐp m×nh trong triÕt häc. Cuéc tranh luËn gi÷a thÕ giíi quan duy t©m vµ thÕ giíi quan duy vËt ®3 chi phèi c¸c quan niÖm thÈm mÜ. MÆc dï vËy, cµng vÒ sau, gi÷a c¸c triÕt gia thuéc c¸c tr−êng ph¸i kh¸c nhau vÉn cã nh÷ng chç gÆp nhau khi x¸c ®Þnh vÞ trÝ cña ®êi sèng thÈm mÜ trong x3 héi. Sù ph¸t triÓn cña chÝnh t− t−ëng triÕt häc ®3 tõng b−íc thóc ®Èy sù h×nh thµnh cña mÜ häc nh− mét bé m«n ®éc lËp. ë ®©y cÇn ghi nhËn c«ng lao cña A. Baumgartern (1914-1762), nhµ mÜ häc ng−êi §øc. Trong tuyÓn tËp c¸c bµi b¸o xuÊt b¶n n¨m 1735 víi nhan ®Ò Nh÷ng suy niÖm triÕt häc vÒ c¸c vÊn ®Ò cã liªn quan ®Õn s¸ng t¸c th¬ ca, Baumgartern vÉn ch−a cã sù ph©n biÖt r¹ch rßi gi÷a triÕt häc vµ mÜ häc. Nh−ng 15 n¨m sau, khi bé c«ng tr×nh MÜ häc cña «ng lÇn l−ît ra ®êi (tËp I, n¨m 1750) th× lÇn ®Çu tiªn ngµnh khoa häc nµy míi ®−îc ®Þnh danh vµ ®Þnh nghÜa rµnh m¹ch. (1) DÉn l¹i theo M. èpsannhicèp, LÞch sö t− t−ëng MÜ häc (tiÕng Nga), NXB §¹i häc, M¸txc¬va, 1984, tr. 31. 8
MÆc dï MÜ häc ®−îc biªn so¹n dë dang khiÕn cho nhiÒu luËn ®iÓm cña Baumgartern ch−a ®−îc luËn chøng thÊu ®¸o, nh−ng nh÷ng ®ãng gãp cã ý nghÜa nÒn t¶ng cña «ng cho sù ph¸t triÓn cña mÜ häc lµ kh«ng thÓ phñ nhËn. Baumgartern ®3 ®Þnh nghÜa mét c¸ch sóc tÝch: “MÜ häc lµ khoa häc vÒ c¸i ®Ñp”. ThuËt ng÷ “mÜ häc” (EsthÐtique, aesthetics) cã nguån gèc tõ tiÕng Hy L¹p “aisthetikos” – cã nghÜa lµ c¶m gi¸c, thuéc vÒ sù tiÕp nhËn cña c¶m gi¸c. Baumgartern ®3 kÕ thõa ý nghÜa ®ã khi «ng cho r»ng mÜ häc lµ khoa häc vÒ nhËn thøc c¶m tÝnh nh»m v−¬n tíi vµ s¸ng t¹o ra c¸i ®Ñp ®−îc diÔn ®¹t trong nh÷ng h×nh t−îng nghÖ thuËt. ë mét chç kh¸c, Baumgartern kh¼ng ®Þnh c¸i ®Ñp lµ sù hoµn thiÖn cña nhËn thøc c¶m tÝnh. ¤ng hiÓu c¶m tÝnh kh«ng chØ lµ c¶m gi¸c mµ cßn c¶m xóc, kÝ øc, trùc gi¸c, t−ëng t−îng. C¸c c«ng tr×nh lÝ luËn cña Baumgartern cã ý nghÜa ë chç kh«ng chØ «ng ®3 chÝnh thøc khai sinh ra tªn gäi “mÜ häc” mµ cßn t¸ch mÜ häc thµnh mét bé m«n ®éc lËp víi triÕt häc vµ n©ng nã lªn thµnh mét khoa häc. Baumgartern còng lµ ng−êi ®Çu tiªn trong lÞch sö mÜ häc cæ ®iÓn §øc ®Æt vÊn ®Ò nghiªn cøu c¸i cao c¶ vµ x¸c ®Þnh mèi quan hÖ gi÷a c¸i thÈm mÜ vµ c¸i ®¹o ®øc. MÆt kh¸c, «ng cho r»ng, mÜ häc ph¶i lµm râ nh÷ng quy luËt chung cña s¸ng t¹o nghÖ thuËt, thÓ hiÖn trong nh÷ng ngµnh nghÖ thuËt riªng biÖt. VÎ ®Ñp, sù hoµn thiÖn vÒ thÈm mÜ cña t¸c phÈm nghÖ thuËt bao hµm trong sù hoµ hîp gi÷a néi dung, kÕt cÊu vµ sù biÓu hiÖn. Trong c¸c c«ng tr×nh cña m×nh, Baumgartern cè g¾ng v−¬n tíi nhËn thøc vÒ ®Æc tr−ng cña nghÖ thuËt, ph©n biÖt ch©n lÝ l«gÝc vµ ch©n lÝ thÈm mÜ, nhÊn m¹nh tÝnh chÊt c¶m tÝnh cña h×nh t−îng, kh¼ng ®Þnh vai trß quan träng cña c¸ nh©n ®èi víi sù ph¸t triÓn cña ý thøc nghÖ thuËt. Trªn thùc tÕ, Baumgartern cã më réng sù quan t©m ®Õn c¸c lÜnh vùc kh¸c cña mÜ häc nh− c¸i cao c¶, ý thøc nghÖ thuËt,…; nh−ng khi ®Þnh nghÜa “mÜ häc lµ khoa häc vÒ c¸i ®Ñp”, «ng ®3 tù giíi h¹n ®èi t−îng nghiªn cøu cña mÜ häc, Ýt nhÊt lµ trªn b×nh diÖn lÝ thuyÕt. §Þnh nghÜa ®ã thËt ra còng ph¶n ¸nh vµ th©u tãm ®−îc nh÷ng t×m tßi cña nhiÒu triÕt gia tr−íc «ng. Nh−ng sù ph¸t triÓn cña mÜ häc trong thêi Baumgartern vµ sau ®ã ®3 chøng minh r»ng, dï c¸i ®Ñp lµ ph¹m trï trung t©m cña mÜ häc vµ thÈm mÜ lµ b¶n chÊt cña nghÖ thuËt, ®èi t−îng cña mÜ häc kh«ng thÓ bÞ thu hÑp nh− quan niÖm cña Baumgartern. §êi sèng thÈm mÜ ®ßi hái mÜ häc nghiªn cøu kh«ng chØ c¸i ®Ñp mµ c¶ c¸i bi, c¸i hµi… Hai triÕt gia cæ ®iÓn ng−êi §øc lµ E.Kant vµ Hegel ®3 ®Èy mÜ häc tiÕn thªm mét b−íc kh¸ dµi vµ gãp phÇn quan träng vµo viÖc nhËn ch©n ®èi t−îng cña mÜ häc. Trong bé ba c«ng tr×nh cña m×nh, bªn c¹nh Phª ph¸n lÝ trÝ thuÇn tuý vµ Phª ph¸n lÝ trÝ thùc tiÔn, Kant (1724 – 1840) ®3 dµnh mét phÇn quan träng cña Phª ph¸n kh¶ n¨ng ph¸n ®o¸n ®Ó ph¸c th¶o ra mét nÒn mÜ häc cña t−¬ng lai. Kant lµ ng−êi ®Çu tiªn chó ý mét c¸ch thÝch ®¸ng nhÊt khÝa c¹nh tinh tÕ cña c¸c hiÖn t−îng thÈm mÜ ®Ó ph©n biÖt víi c¸c lÜnh vùc kh¸c cña ®êi sèng vËt chÊt. Nhµ t− t−ëng nµy ®3 l−u t©m xem xÐt hai ph¹m trï c¬ b¶n cña mÜ häc lµ c¸i ®Ñp vµ c¸i cao c¶. C¸i ®Ñp, trong quan niÖm cña Kant, kh«ng g¾n liÒn víi tÝnh chÊt thùc tiÔn, nã ®em l¹i kho¸i c¶m vµ tho¶ m3n nh÷ng ®ßi hái tinh thÇn cã tÝnh chÊt chñ quan cña c¸ nh©n. C¸i ®Ñp lµ h×nh thøc hîp lÝ cña sù vËt mµ trong khi c¶m nhËn kh«ng cÇn ph¶i h×nh dung ra môc ®Ých cña nã. C¸i ®Ñp lµ c¸i lµm vui thÝch tÊt c¶ mäi ng−êi mµ kh«ng th«ng qua mét kh¸i niÖm nµo c¶. Mét c¸i ®Ñp thuÇn 9
tuý nh− vËy sÏ lµ biÓu t−îng cña c¸i thiÖn, nã thÓ hiÖn søc m¹nh thÈm mÜ sÏ ®em l¹i ®éng lùc cho nhËn thøc mµ kh«ng ®ång nhÊt víi nhËn thøc. H−íng tíi c¸i ®Ñp trong ta, do ta vµ cho ta, mÜ häc Kant, mét mÆt kh«ng chó ý ®Çy ®ñ ®Õn ý nghÜa thùc tiÔn – x3 héi cña c¸c hiÖn t−îng thÈm mÜ; mÆt kh¸c rÊt ®Ò cao vai trß chñ thÓ tÝnh trong s¸ng t¹o nghÖ thuËt vµ c¶m thô thÈm mÜ. ¶nh h−ëng cña Kant trong sù ph¸t triÓn t− t−ëng mÜ häc to lín ®Õn møc nhiÒu nhµ nghiªn cøu xem tr−íc t¸c cña «ng ®¸nh dÊu mèc cho c¶ thêi k× ®−îc gäi lµ thêi k× phª ph¸n trong mÜ häc. B. Croce ch¼ng h¹n, chia lÞch sö mÜ häc thµnh ba giai ®o¹n: giai ®o¹n tr−íc Kant, giai ®o¹n phª ph¸n g¾n víi tªn tuæi Kant vµ giai ®o¹n sau Kant cßn gäi lµ giai ®o¹n thùc nghiÖm. D.Huisman th× nãi ®Õn giai ®o¹n gi¸o ®iÒu hay tr−êng ph¸i Platon, giai ®o¹n phª ph¸n hay tr−êng ph¸i Kant vµ giai ®o¹n hiÖn ®¹i hay tr−êng ph¸i thùc nghiÖm(1). Tõ khi xuÊt hiÖn, Hegel (1770 – 1831), triÕt gia duy t©m cæ ®iÓn ng−êi §øc, mét ®Ønh cao cña t− t−ëng mÜ häc nh©n lo¹i, quan niÖm “mÜ häc lµ khoa häc vÒ c¸i ®Ñp” ®3 phÇn nµo mÊt −u thÕ. Víi hiÖn t−îng tinh thÇn vµ khoa l«gÝc häc, triÕt häc Hegel ®3 cã ®Çy ®ñ c¬ së ®Ó trë thµnh mét hÖ thèng chÆt chÏ mang tÝnh chÊt lÝ tÝnh khi nã nh×n lÞch sö nh− lµ sù vËn ®éng cña Tinh thÇn tuyÖt ®èi, trõu t−îng vµ nhÊt qu¸n. C¸c bµi gi¶ng vÒ mÜ häc cña Hegel ®3 dµnh sù quan t©m cho ho¹t ®éng thÈm mÜ nh− mét ho¹t ®éng cao nhÊt cña trÝ tuÖ, bëi v× theo «ng, sù thËt vµ ®iÒu thiÖn ®3 ®−îc liªn kÕt mét c¸ch chÆt chÏ trong c¸i ®Ñp vµ chØ trong c¸i ®Ñp. Nh−ng Hegel l¹i h¹n chÕ c¸i ®Ñp trong ph¹m vi nghÖ thuËt vµ ®Þnh nghÜa mÜ häc lµ triÕt häc vÒ nghÖ thuËt. D−íi nh3n quan triÕt häc cña Hegel, c¸i ®Ñp ®−îc xem nh− h×nh thøc c¶m tÝnh cña t− t−ëng vµ nghÖ thuËt. Víi t− c¸ch lµ sù miªu t¶ c¶m tÝnh, c¸c t− t−ëng nghÖ thuËt lµ mét bËc thang cña Tinh thÇn tuyÖt ®èi, lµ mét h×nh thøc ®Æc biÖt gióp con ng−êi ®¹t ®Õn ch©n lÝ tuyÖt ®èi. T¸ch khái c¸i ®Ñp sÏ kh«ng cã vµ kh«ng thÓ cã nghÖ thuËt, nh−ng ®iÒu ®ã kh«ng cã nghÜa lµ ng−êi nghÖ sÜ giíi h¹n ®èi t−îng cña m×nh trong vÎ ®Ñp cña thÕ giíi kh¸ch quan. Khi ®Þnh nghÜa “mÜ häc lµ triÕt häc vÒ nghÖ thuËt”, Hegel ®3 ®Æt mÜ häc lªn trªn c¬ së cña ý thøc s¸ng t¹o. LÞch sö ®3 chøng minh r»ng, t− t−ëng mÜ häc ®3 ph¸t triÓn song hµnh d−íi sù t¸c ®éng hç t−¬ng cña c¸c trµo l−u vµ tr−êng ph¸i nghÖ thuËt: hiÖn thùc, l3ng m¹n, t−îng tr−ng, Ên t−îng, siªu thùc, lËp thÓ,… Quan niÖm cña Hegel, v× vËy, ®3 ®−îc nhiÒu nhµ mÜ häc hiÖn ®¹i chia sÎ. H−íng vÒ c¸i ®Ñp trong nghÖ thuËt h¬n lµ c¸i ®Ñp cña thiªn nhiªn, nhiÒu nhµ mÜ häc thÕ kØ XX ®3 cè g¾ng tËp hîp nh÷ng ®Æc ®iÓm chung cña c¸c khuynh h−íng Êy. H¬n n÷a mÜ häc kh«ng chØ ®i t×m nghÜa cho c¸i ®Ñp, mµ tõ m¶nh ®Êt phong phó cña c¸c lo¹i h×nh nghÖ thuËt (v¨n häc, héi ho¹, ®iÖn ¶nh, s©n khÊu, ca nh¹c,…), trong ®ã cã sù hiÖn th©n cña c¶ c¸i ®Ñp lÉn c¸i cao c¶, c¸i bi, c¸i hµi, mÜ häc v−¬n tíi nh÷ng suy t−ëng kh¸i qu¸t vÒ nghÖ thuËt. Ch. Lalo, trong mét c«ng tr×nh mÜ häc cã tÝnh chÊt nhËp m«n, ®3 viÕt: “Còng nh− l«gÝc häc lµ sù suy t−ëng triÕt häc vÒ nh÷ng quy luËt ®¹t tíi ch©n lÝ mµ tr−íc hÕt vÒ nh÷ng ngµnh khoa häc ®3 s¸ng t¹o ra c¸c quy luËt ®ã; còng nh− ®¹o ®øc häc lµ suy t−ëng triÕt häc vÒ t©m lÝ cña hµnh vi c¸ nh©n vµ x3 héi vµ vÒ khoa häc c¸c phong ho¸: t−¬ng tù nh− thÕ, mÜ häc ®−îc hiÓu thÊu ®¸o tr−íc hÕt ph¶i lµ sù suy t−ëng (1) Xem D. Huisman, L’esthetique, Presses universitaires de France, Paris, 1961, tr.7. 10
triÕt häc vÒ nghÖ thuËt, vÒ phª b×nh vµ lÞch sö nghÖ thuËt, nh÷ng ngµnh ®3 dän ®−êng cho mÜ häc”(1). III. §i tíi x¸c ®Þnh ®èi t−îng cña mÜ häc §Þnh nghÜa “mÜ häc lµ triÕt häc vÒ nghÖ thuËt” tuy ®3 nªu bËt ®−îc ®èi t−îng then chèt nhÊt cña mÜ häc lµ sù s¸ng t¹o nghÖ thuËt, nh−ng vÉn ch−a lµm b»ng lßng tÊt c¶ c¸c nhµ nghiªn cøu, ®Æc biÖt lµ c¸c nhµ nghiªn cøu m¸c xÝt. ë ®©y, bªn c¹nh sù kh¸c nhau vÒ c¸ch nh×n, vÒ quan niÖm, nguyªn do cßn ë chç nÒn v¨n minh nh©n lo¹i ph¸t triÓn m¹nh mÏ ®3 më réng ph¹m vi nghiªn cøu cña mÜ häc, khiÕn cho ®èi t−îng cña nã lµ mét vÊn ®Ò cßn bá ngá. C¸c nhµ mÜ häc m¸c xÝt cho r»ng quan niÖm “mÜ häc lµ triÕt häc vÒ nghÖ thuËt” v« h×nh trung ®3 g¹t bá mét bé phËn hÕt søc quan träng lµm nguån gèc, céi rÔ cña nghÖ thuËt, ®ã lµ ®êi sèng thÈm mÜ. MÜ häc m¸c xÝt kh−íc tõ c¸ch nh×n nghÖ thuËt tr−íc hÕt nh− sù tù biÓu hiÖn, sù ho¸ th©n cña thÕ giíi t©m linh ng−êi nghÖ sÜ ®Ó kiªn tr× luËn ®iÓm cho r»ng nghÖ thuËt xÐt cho cïng lµ sù ph¶n ¸nh hiÖn thùc kh¸ch quan – mét sù ph¶n ¸nh n¨ng ®éng vµ ®Æc thï. Do vËy, mÜ häc cïng víi sù nghiªn cøu vÒ nghÖ thuËt, ph¶i ®Æt nhiÖm vô hµng ®Çu lµ nghiªn cøu ®êi sèng thÈm mÜ víi nh÷ng kh¸ch thÓ thÈm mÜ tån t¹i kh«ng phô thuéc vµo c¶m gi¸c, t×nh c¶m, t− t−ëng cña con ng−êi. C¸i ®Ñp tr−íc hÕt lµ cuéc sèng, nghÜa lµ mét thùc thÓ kh¸ch quan. ë ®©y chóng ta thÊy ranh giíi gi÷a c¸c nhµ mÜ häc m¸c xÝt víi nh÷ng nhµ mÜ häc chñ tr−¬ng c¸i ®Ñp tr−íc hÕt lµ ë con ng−êi; cßn thiªn nhiªn tù nã lµ phi thÈm mÜ (anesthÐtique), nã chØ cã gi¸ trÞ thÈm mÜ khi ®−îc nh×n qua l¨ng kÝnh cña nghÖ thuËt, còng nh− nói chØ trë thµnh ®Ñp tõ khi con ng−êi trë thµnh l3ng m¹n. NhÊn m¹nh thuéc tÝnh thÈm mÜ kh¸ch quan cña thÕ giíi hiÖn thùc, c¸c nhµ mÜ häc m¸c xÝt ®3 cung cÊp cho chóng ta nh÷ng ®Þnh nghÜa, ®«i khi kh¸ dµi dßng, vÒ mÜ häc. Trong C¬ së mÜ häc M¸c- Lªnin, J.Lukin vµ V.Skat¬sicèp viÕt: “MÜ häc lµ khoa häc vÒ c¸i thÈm mÜ trong hiÖn thùc, vÒ b¶n chÊt c¸c quy luËt cña nhËn thøc thÈm mÜ vµ ho¹t ®éng thÈm mÜ cña con ng−êi, lµ khoa häc vÒ c¸c quy luËt chung cña sù ph¸t triÓn nghÖ thuËt víi t− c¸ch lµ mét h×nh thøc ®Æc thï cña sù ph¶n ¸nh c¶i t¹o thÕ giíi”(1). Cßn ®©y lµ ®Þnh nghÜa cña bé gi¸o tr×nh MÜ häc M¸c – Lªnin do gi¸o s− M.èpsannhicèp chñ biªn: “MÜ häc lµ khoa häc vÒ c¸i thÈm mÜ trong thiªn nhiªn vµ x3 héi, trong nÒn s¶n xuÊt vËt chÊt tinh thÇn, vµ nh÷ng nguyªn t¾c chung trong viÖc s¸ng t¹o theo quy luËt cña c¸i ®Ñp, vÒ nguån gèc, nh÷ng quy luËt ph¸t triÓn vµ vËn ®éng cña ý thøc thÈm mÜ, trong ®ã cã nghÖ thuËt víi t− c¸ch lµ mét h×nh thøc ®Æc thï cña sù ph¶n ¸nh thùc t¹i”(1). C¬ së cña hai ®Þnh nghÜa trªn chÝnh lµ lÝ luËn ph¶n ¸nh cña chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng, theo ®ã ý thøc cña con ng−êi – trong ®ã cã ý thøc thÈm mÜ – lµ tÝnh thø hai so víi hiÖn thùc – bao gåm hiÖn thùc tù nhiªn vµ x3 héi – lµ tÝnh thø nhÊt. D−íi ¶nh h−ëng cña ph¶n ¸nh luËn, nghÖ (1) Ch. Lalo, Notion d’esthetique, Presses universitaires de France, Paris, 1952, tr. 10. (1) J. Lukin, V. Skat¬sicèp, C¬ së mÜ häc M¸c - Lªnin, NXB §¹i häc, M¸txc¬va, 1983, tr. 4. (1) èpsannhicèp (Chñ biªn), MÜ häc M¸c - Lªnin, NXB §¹i häc M¸txc¬va, 1983, tr. 4. 11
thuËt trong b×nh diÖn ý thøc thÈm mÜ cña con ng−êi, ®3 ®−îc nh×n nhËn ë chøc n¨ng ph¶n ¸nh, kh¸m ph¸ h¬n lµ chøc n¨ng s¸ng t¹o, ph¸t minh. Ph−¬ng diÖn s¸ng t¹o, ph¸t minh ra nh÷ng gi¸ trÞ míi, ®Æc biÖt lµ nh÷ng gi¸ trÞ nh©n v¨n cã ý nghÜa toµn thÕ giíi, ®−îc J.B«rÐp chó ý khi «ng ®−a ra mét ®Þnh nghÜa trong c«ng tr×nh MÜ häc: “MÜ häc lµ khoa häc vÒ b¶n chÊt cña nh÷ng gi¸ trÞ toµn nh©n lo¹i h×nh thµnh vÒ mÆt lÞch sö, vÒ sù khai sinh, tiÕp nhËn, ®¸nh gi¸ vµ khai th¸c c¸c gi¸ trÞ ®ã. MÜ häc lµ mét khoa häc cã tÝnh chÊt triÕt lÝ vÒ nh÷ng nguyªn t¾c chung nhÊt cña sù kh¸m ph¸ thÈm mÜ ®èi víi thÕ giíi trong tiÕn tr×nh ho¹t ®éng cña con ng−êi, tr−íc hÕt lµ trong nghÖ thuËt, n¬i mµ nh÷ng thµnh tùu cña nh÷ng kh¸m ph¸ thÕ giíi theo quy luËt cña c¸i ®Ñp ®3 h×nh thµnh, kÕt tinh vµ ®¹t ®Õn ®é hoµn thiÖn”(2). Sù kh¸m ph¸ thÈm mÜ trong tiÕn tr×nh ho¹t ®éng cña con ng−êi cã mét ph¹m vi réng r3i h¬n nghÖ thuËt rÊt nhiÒu. Trong thêi ®¹i khoa häc kÜ thuËt hiÖn nay, ®êi sèng thÈm mÜ ph¸t triÓn hÕt søc n¨ng ®éng. Nh÷ng nh©n tè thÈm mÜ ®3 thÊm s©u vµo c¸c lÜnh vùc ho¹t ®éng vµ ý thøc con ng−êi ®Õn ®é cã thÓ nãi ®Õn “sù thay ®æi vÒ vÞ thÕ cña mét nÒn v¨n ho¸ mµ trong thêi hiÖn ®¹i, vÒ v¨n b¶n, ®3 mang h×nh th¸i cña mÜ häc”(3). Nãi c¸ch kh¸c, nÒn v¨n ho¸ vµ v¨n minh nh©n lo¹i ®ang ®−îc mÜ häc ho¸. §iÒu ®ã thÓ hiÖn qua sù xuÊt hiÖn vµ ph¸t triÓn cña c¸c lo¹i h×nh ho¹t ®éng thÈm mÜ n»m ngoµi ph¹m vi cña s¸ng t¹o nghÖ thuËt, ch¼ng h¹n dessign(1) hay mÜ häc øng dông, mÜ häc kÜ thuËt, gi¸o dôc thÈm mÜ, tæ chøc thÈm mÜ m«i tr−êng, viÖc thÈm mÜ ho¸ c¸c ngµnh ho¹t ®éng cã tÝnh x3 héi nh− du lÞch, thÓ thao… Trong c¸c lo¹i h×nh ho¹t ®éng ®ã, sù ph¸t triÓn cña design ®3 ®Æt ra cho c¸c nhµ mÜ häc nhiÖm vô nghiªn cøu mèi t−¬ng quan gi÷a c¸i thÈm mÜ vµ c¸i thùc dông trong s¸ng t¹o khoa häc vµ c«ng nghÖ, hiÖu qu¶ x3 héi cña h×nh thøc thÈm mÜ trong c¸c t¸c phÈm nghÖ thuËt øng dông. Design cã liªn quan ®Õn c¸c phÈm chÊt h×nh thøc cña ®å vËt, ch¼ng h¹n nh− c¸c m¸y mãc vµ c«ng cô lao ®éng, c¸c ph−¬ng tiÖn chuyªn chë hµng ho¸, c¸c s¶n phÈm lao ®éng lµm ra,… vµ ®©y kh«ng chØ lµ ®Æc ®iÓm bªn ngoµi mµ cßn lµ mèi liªn hÖ cÊu tróc t¹o nªn sù thèng nhÊt vÒ chøc n¨ng cña c¸c ®å vËt ®ã. Môc ®Ých cña mÜ thuËt c«ng nghiÖp lµ ®−a c¸i ®Ñp vµo s¶n xuÊt, ®êi sèng, t¹o ra sù hµi hoµ trong m«i tr−êng, ph−¬ng tiÖn, ®iÒu kiÖn lao ®éng s¶n phÈm lao ®éng, gãp phÇn tiÕn tíi thÈm mÜ ho¸ chÝnh b¶n th©n ng−êi lao ®éng. Sù hµi hoµ cña toµn bé phËn kh«ng gian, ¸nh s¸ng, mµu s¾c, ©m thanh bao bäc chung quanh con ng−êi lµ ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt ®Ó h×nh thµnh nªn mét thÕ giíi nh©n ho¸, trong ®ã con ng−êi trë nªn ®Ñp h¬n, còng ®ång thêi trë nªn nh©n ®¹o h¬n. * * * Chóng ta sèng trong mét thÕ giíi mµ nh÷ng b−íc tiÕn cña nÒn v¨n minh còng song hµnh víi sù h×nh dung cña con ng−êi vÒ c¸i ®Ñp th«ng qua nh÷ng vËt dông hµng ngµy, tõ bé li uèng n−íc, chiÕc m¸y ®iÖn tho¹i, c¸i n«i cña em bÐ cho ®Õn mét chiÕc « t« theo kiÓu míi nhÊt. Con ng−êi ®3 (2) J. B«rÐp, MÜ häc, NXB S¸ch chÝnh trÞ, M¸txc¬va, 1988, tr. 9. (3) Luc Frrey, Sù ra ®êi cña MÜ häc, T¹p chÝ Ng−êi ®−a tin UNESCO, th¸ng 12 – 1990, tr. 44. (1) Design (tiÕng Anh ®äc lµ di’zain): kiÓu mÉu, lo¹i d¹ng, c¸ch trang trÝ, c¸ch tr×nh bµy,... 12
t¹o ra nÒn v¨n minh b»ng c¸ch c¶i tiÕn c¸c vËt dông ®ã kh«ng chØ theo h−íng hiÖn ®¹i h¬n ®Ó thuËn tiÖn cho cuéc sèng cña m×nh mµ cßn theo h−íng thÈm mÜ trong nÒn s¶n xuÊt ë c¸c x3 héi c«ng nghiÖp còng lµ mét ®èi t−îng nghiªn cøu cña mÜ häc. NÕu nghÖ thuËt lµ nh÷ng ngµy héi thÈm mÜ cña nh©n lo¹i th× ho¹t ®éng mÜ thuËt c«ng nghiÖp lµ nh÷ng ngµy th−êng cña cuéc sèng vµ mÜ häc lÊy nã lµm ®èi t−îng nghiªn cøu chÝnh lµ mÜ häc cña c¸i th−êng ngµy(1) Nh− vËy lµ cïng víi qu¸ tr×nh më réng ph¹m vi ®èi t−îng nghiªn cøu cña m×nh, mÜ häc ®3 tõng b−íc trë thµnh mét lÜnh vùc ®éc lËp víi triÕt häc vµ nghÖ thuËt häc lµ hai ngµnh mµ nã phô thuéc x−a nay. Víi t− c¸ch lµ mét khoa häc nh©n v¨n, mÜ häc mang tÝnh chÊt triÕt lÝ, nh−ng ®ång thêi nã còng cã ®Æc tr−ng riªng, ®èi t−îng riªng víi nh÷ng quy luËt néi t¹i cña nã. NÕu triÕt häc nghiªn cøu nh÷ng quy luËt chung nhÊt cña toµn bé hÖ thèng c¸c h×nh th¸i ý thøc vµ t− t−ëng, th× mÜ häc tËp trung nghiªn cøu ý thøc thÈm mÜ chi phèi sù kh¸m ph¸ vµ ph¸t minh cña con ng−êi theo quy luËt cña c¸i ®Ñp. Nh− mét cÇu nèi gi÷a triÕt häc vµ nghÖ thuËt häc, mÜ häc ®3 trë thµnh lÝ thuyÕt chung nghiªn cøu nh÷ng vÊn ®Ò phæ qu¸t cña nghÖ thuËt. Cßn nghÖ thuËt häc l¹i nghiªn cøu nh÷ng nguån gèc, ®Æc ®iÓm, chøc n¨ng vµ quy luËt ph¸t triÓn cña c¸c lo¹i h×nh nghÖ thuËt cô thÓ trong ®êi sèng tinh thÇn cña x3 héi. MÜ häc kh«ng thÓ cung cÊp cho chóng ta kiÕn thøc vÒ tÊt c¶ c¸c ngµnh nghÖ thuËt nh− v¨n häc, s©n khÊu, ©m nh¹c, héi ho¹, ®iÖn ¶nh, kiÕn tróc,… nh−ng l¹i lµ c¬ së lÝ luËn vµ ®Þnh h−íng triÕt lÝ cho c¸c ngµnh nghÖ thuËt chuyªn biÖt – nh÷ng bé phËn hîp thµnh hÖ thèng tri thøc chung vÒ s¸ng t¹o nghÖ thuËt. MÜ häc còng cã mèi quan hÖ mËt thiÕt víi t©m lÝ häc s¸ng t¹o vµ c¶m thô nghÖ thuËt, víi x3 héi häc nghÖ thuËt. NghÖ thuËt häc – vµ t−¬ng øng víi nã lµ nh÷ng ngµnh nghÖ thuËt chuyªn biÖt – bao gåm ba bé m«n: lÝ luËn nghÖ thuËt, lÞch sö nghÖ thuËt vµ phª b×nh nghÖ thuËt. Kh«ng thÓ h×nh dung nh÷ng nhµ nghiªn cøu ho¹t ®éng trong c¸c bé m«n nµy l¹i thiÕu tri thøc vÒ mÜ häc. MÆt kh¸c, cÇn ph¶i nhÊn m¹nh r»ng nh÷ng t− t−ëng mÜ häc s©u s¾c nhÊt bao giê còng ®−îc gieo trång vµ thu ho¹ch trªn m¶nh ®Êt mµu mì cña c¸c thµnh tùu nghÖ thuËt. Quy luËt cña sù khai th¸c vµ ph¸t minh thÈm mÜ biÓu hiÖn tËp trung nhÊt, ®Çy ®ñ nhÊt vµ trùc tiÕp nhÊt trong nghÖ thuËt. V× vËy, nghÖ thuËt lµ lÜnh vùc s¸ng t¹o nh÷ng gi¸ trÞ thÈm mÜ cã ¶nh h−ëng quyÕt ®Þnh ®èi víi sù ph¸t triÓn cña mÜ häc. NÕu viÖc giíi h¹n ®èi t−îng cña mÜ häc trong ph¹m vi nghÖ thuËt lµ mét phiÕn diÖn, th× viÖc ®Æt nghÖ thuËt ngang hµng víi nh÷ng lÜnh vùc kh¸c cña ®êi sèng thÈm mÜ còng lµ mét ®iÒu phiÕn diÖn kh«ng kÐm. Trong ®êi sèng tinh thÇn cña x3 héi ta hiÖn nay, c¸c t− t−ëng mÜ häc cßn nghÌo nµn. Mét trong nh÷ng nguyªn nh©n chñ yÕu cña t×nh tr¹ng ®ã lµ do ch−a cã nh÷ng ®Ønh cao vÒ s¸ng t¹o nghÖ thuËt cã tÇm cì thÕ giíi vµ ch−a cã mét c«ng chóng nghÖ thuËt ®¹t tr×nh ®é cao. Ngµy nay mÜ häc bao gåm c¸c lÜnh vùc lÝ luËn vÒ b¶n chÊt vµ quy luËt cña s¸ng t¹o nghÖ thuËt, lÝ luËn vÒ design vµ sù kh¸m ph¸ m«i tr−êng ®å vËt, lÝ luËn vÒ gi¸o dôc thÈm mÜ. Sù kh¸m ph¸ thÈm mÜ cña con ng−êi kh«ng chØ h−íng tíi thÕ giíi mµ cßn h−íng vµo chÝnh m×nh, bëi v× c¸i ®Ñp kh«ng chØ lµ “quµ tÆng cña hiÖn thùc” mµ cßn lµ hoa tr¸i tõ câi t©m linh s©u th¼m cña con ng−êi. C¸i ®Ñp trong t¸c phÈm nghÖ thuËt, theo F.Nietzsche, lµ biÓu hiÖn hoµn tÊt nhÊt cña nh©n (1) Xem Olivier Revault d’ Allonnes, La cre’action artistique et les promesses de la libertÐ, NXB Klincksieck, Paris, 1973, p. 179 – 215. 13
c¸ch t¸c gi¶, mét tÊm danh thiÕp ®Æc biÖt tinh vi. Víi t− c¸ch lµ chñ thÓ thÈm mÜ, con ng−êi kh«ng dõng l¹i ë sù kh¸m ph¸ thÈm mÜ mµ cßn tiÕn ®Õn sù ph¸t minh, s¸ng t¹o ra nh÷ng gi¸ trÞ míi theo quy luËt cña c¸i ®Ñp. Sù ph¸t minh ®ã sÏ ®Ó l¹i dÊu Ên trªn ®êi sèng tinh thÇn vµ lµm cho thÕ giíi trë thµnh thÕ giíi cña con ng−êi, do con ng−êi. Tõ nh÷ng nhËn xÐt trªn, chóng ta cã thÓ ®i tíi kÕt luËn: mÜ häc lµ khoa häc vÒ b¶n chÊt cña ý thøc thÈm mÜ vµ ho¹t ®éng thÈm mÜ n¬i con ng−êi nh»m kh¸m ph¸ vµ ph¸t minh ra nh÷ng gi¸ trÞ trªn c¬ së quy luËt cña c¸i ®Ñp, trong ®ã nghÖ thuËt lµ gi¸ trÞ cao nhÊt. Mét quan niÖm nh− vËy vÒ mÜ häc bao gåm c¸c tiÒn ®Ò lÝ luËn sau ®©y: 1. MÜ häc lµ mét khoa häc, nghÜa lµ nã ®−îc x©y dùng trªn c¬ së cña c¸c kh¸i niÖm vµ mÖnh ®Ò suy lÝ cña t− duy trõu t−îng, h−íng ®Õn viÖc t×m hiÓu nh÷ng vÊn ®Ò cã tÝnh b¶n chÊt vµ quy luËt cña ý thøc thÈm mÜ vµ ho¹t ®éng thÈm mÜ. 2. §ã lµ khoa häc vÒ ho¹t ®éng cña tinh thÇn, ý thøc con ng−êi trong khi h−íng tíi thÕ giíi vµ chÝnh m×nh. Nh− vËy mÜ häc kh«ng nh»m nghiªn cøu vÎ ®Ñp cña mét dßng s«ng hay mét b¶n nh¹c mµ nh»m nghiªn cøu ý thøc cña con ng−êi trong khi ph¸t hiÖn ra vÎ ®Ñp cña dßng s«ng vµ s¸ng t¹o ra c¸i ®Ñp cña nh¹c phÈm, tõ ®ã mµ rót ra ®Æc ®iÓm chung cña ph¹m trï “c¸i ®Ñp”… 3. MÜ häc kh«ng chØ g¾n liÒn víi sù kh¸m ph¸ ra nh÷ng gi¸ trÞ ®3 cã trong thÕ giíi hiÖn thùc hay trong thÕ giíi t©m linh cña con ng−êi, mµ cßn víi sù ph¸t minh, s¸ng t¹o ra nh÷ng gi¸ trÞ míi. Nh− vËy mÜ häc kh«ng thÓ b»ng lßng víi lÝ luËn ph¶n ¸nh mµ ph¶i v−¬n tíi lÝ luËn vÒ sù s¸ng t¹o cña con ng−êi theo quy luËt cña c¸i ®Ñp. 4. Nh÷ng gi¸ trÞ nãi ë ®©y lµ nh÷ng gi¸ trÞ ®−îc h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn trªn c¬ së quy luËt cña c¸i ®Ñp, tøc lµ nh÷ng gi¸ trÞ thÈm mÜ. Nãi ®Õn gi¸ trÞ lµ nãi ®Õn c¸i nh×n, c¸ch ®¸nh gi¸, nghÜa lµ nãi ®Õn mèi quan hÖ. ChØ cã thÓ kh¸m ph¸, ph¸t minh ra nh÷ng gi¸ trÞ thÈm mÜ nÕu x¸c lËp ®−îc c¸i nh×n thÈm mÜ vµ mèi quan hÖ thÈm mÜ. T− c¸ch chñ thÓ cña con ng−êi ®èi víi thÕ giíi hiÖn ra trªn nhiÒu mèi quan hÖ kh¸c nhau: kinh tÕ, chÝnh trÞ, ®¹o ®øc,… Quan hÖ thÈm mÜ kh«ng nhÊt thiÕt ®èi lËp víi c¸c quan hÖ ®ã, nh−ng nhÊt thiÕt ph¶i kh¸c vÒ b¶n chÊt víi c¸c quan hÖ ®ã. Quan hÖ thÈm mÜ kh«ng ®Æt nÒn t¶ng trªn sù tho¶ m3n nh÷ng ®éng c¬ vÒ kinh tÕ, sù m−u cÇu nh÷ng lîi Ých vÒ chÝnh trÞ hay sù chiÒu theo nh÷ng quy luËt ®¹o ®øc hiÖn hµnh. Quan hÖ thÈm mÜ lµ quan hÖ lµm thanh läc con ng−êi, t¸ch con ng−êi khái nh÷ng mèi rµng buéc cã tÝnh c¸ch vËt chÊt nh»m thiÕt lËp mét sîi d©y tinh thÇn gi÷a con ng−êi ®èi víi thÕ giíi vµ ®èi víi chÝnh m×nh trªn c¬ së cña c¸i ®Ñp. 5. Thõa nhËn thiÕt kÕ mÜ thuËt vµ nh÷ng ph−¬ng diÖn kh¸c cña ®êi sèng thÈm mÜ còng lµ ho¹t ®éng kh¸m ph¸ vµ ph¸t minh ra c¸c gi¸ trÞ thÈm mÜ, ®iÒu ®ã kh«ng cã nghÜa lµ ®¸nh ®ång vai trß cña chóng víi vai trß cña nghÖ thuËt trong t− c¸ch ®èi t−îng nghiªn cøu cña mÜ häc. CÇn ph¶i xem nghÖ thuËt lµ gi¸ trÞ thÈm mÜ cao nhÊt bëi v× ë ®ã quy luËt vÒ sù hµi hoµ - tøc lµ quy luËt cña c¸i ®Ñp - ®−îc thùc hiÖn hoµn h¶o h¬n ®©u hÕt. Kh«ng ph¶i ai kh¸c mµ chÝnh lµ nh÷ng nghÖ sÜ tµi 14
n¨ng lµ thÇy d¹y cho c«ng chóng biÕt thÕ nµo lµ gi¸ trÞ thÈm mÜ. MÆt kh¸c, víi t− c¸ch lµ ®èi t−îng −u tiªn nhÊt cña nghiªn cøu mÜ häc, nghÖ thuËt kh«ng chØ t¹o tiÒn ®Ò cho sù thai nghÐn vµ ra ®êi nh÷ng t− t−ëng mÜ häc s©u s¾c mµ gãp phÇn ®iÒu chØnh, uèn n¾n nh÷ng t− t−ëng mÜ häc ®3 lçi thêi vµ l¹c hËu. Víi quan niÖm nh− vËy vÒ ®èi t−îng cña mÜ häc, c¬ cÊu cña c«ng tr×nh MÜ häc ®¹i c−¬ng bao gåm c¸c ch−¬ng sau ®©y: Ch−¬ng 1. MÜ häc lµ g×? Gi¶i quyÕt vÊn ®Ò ®èi t−îng vµ x¸c lËp mét ®Þnh nghÜa cho mÜ häc. Ch−¬ng 2. ý thøc thÈm mÜ Nghiªn cøu nh÷ng cÊp ®é ho¹t ®éng ý thøc cña con ng−êi víi t− c¸ch lµ chñ thÓ thÈm mÜ. Ch−¬ng 3. C¸c ph¹m trï thÈm mÜ Nghiªn cøu c¸c ph¹m trï thÈm mÜ nh− c¸i ®Ñp, c¸i cao c¶, c¸i bi, c¸i hµi nh− lµ nh÷ng c«ng cô cña t− duy nh»m nhËn thøc vµ ®¸nh gi¸ c¸c hiÖn t−îng thÈm mÜ trong ®êi sèng vµ trong nghÖ thuËt. Ch−¬ng 4. NghÖ thuËt nh− mét lÜnh vùc thÈm mÜ Nghiªn cøu b¶n chÊt vµ ®Æc tr−ng cña nghÖ thuËt, lÜnh vùc ho¹t ®éng trung t©m cña sù s¸ng t¹o ra nh÷ng gi¸ trÞ theo quy luËt cña c¸i ®Ñp. Ch−¬ng 5. C¸c lo¹i h×nh nghÖ thuËt Nghiªn cøu ®Æc ®iÓm cña c¸c lo¹i h×nh nghÖ thuËt (v¨n häc, héi ho¹, ©m nh¹c, s©n khÊu, ®iÖn ¶nh, ®iªu kh¾c,... nh»m lµm râ b¶n chÊt vµ quy luËt cña sù kh¸m ph¸ vµ ph¸t minh thÈm mÜ. Ch−¬ng 6. VÊn ®Ò gi¸o dôc thÈm mÜ Tr¶ lêi c©u hái: Cã thÓ gi¸o dôc thÈm mÜ cho con ng−êi hay kh«ng vµ gi¸o dôc b»ng c¸ch nµo? 15
Ch−¬ng II: ý thøc thÈm mÜ I. B¶n chÊt cña ý thøc thÈm mÜ “Con ng−êi lµ mét c©y sËy, nh−ng lµ mét c©y sËy biÕt suy nghÜ” (L.Pascal): n¨ng lùc ý thøc chÝnh lµ dÊu hiÖu ph©n biÖt con ng−êi víi c¸c ®éng vËt kh¸c. ý thøc con ng−êi lµ mét hîp thÓ bao gåm nhiÒu ph−¬ng diÖn ®a d¹ng nh− chÝnh sù ®a d¹ng cña ho¹t ®éng con ng−êi. Víi t− c¸ch mét bé phËn cña ý thøc nãi chung, ý thøc thÈm mÜ còng lµ nÒn t¶ng tinh thÇn b¶o ®¶m cho sù thèng nhÊt hµi hoµ vµ mèi quan hÖ néi t¹i gi÷a c¸c ph−¬ng diÖn kh¸c nhau ®ã trong ®êi sèng tinh thÇn cña con ng−êi vµ cña c¶ x3 héi. MÆc dï cã thÓ ®−îc trõu t−îng ho¸ nh− mét bé phËn ®éc lËp, ý thøc thÈm mÜ vÉn cã chøc n¨ng tæng hîp, ®iÒu phèi c¸c ph−¬ng diÖn kh¸c cña ý thøc nãi chung. Kh¸i niÖm ch©n lÝ vµ ®iÒu thiÖn kh«ng thÓ ®−îc quan niÖm ®Çy ®ñ nÕu thiÕu kh¸i niÖm vÒ c¸i ®Ñp, vµ ®Õn l−ît nã, c¸i ®Ñp béc lé ra khi ý thøc con ng−êi tiÕp cËn víi ch©n lÝ vµ ý chÝ con ng−êi v−¬n ®Õn ®iÒu thiÖn. ý thøc thÈm mÜ kh«ng chØ ë d¹ng tiÒm thÓ n¬i nh÷ng con ng−êi cã v¨n ho¸ thÈm mÜ mµ cßn ®−îc hiÖn thùc ho¸ th«ng qua ho¹t ®éng thÈm mÜ. Tuy nhiªn, kh«ng nªn quan niÖm ho¹t ®éng thÈm mÜ nh− mét lÜnh vùc t¸ch biÖt mét c¸ch tuyÖt ®èi khái c¸c h×nh thøc ho¹t ®éng kh¸c nhau cña ®êi sèng con ng−êi. ThËt ra, trong thêi k× ho¹t ®éng nµo cña con ng−êi vµ x3 héi còng ®Òu cã nh÷ng nh©n tè t¸c ®éng ®Õn sù n¶y sinh vµ ph¸t triÓn cña ý thøc thÈm mÜ. Nh÷ng nh©n tè thÈm mÜ ®ã, víi nh÷ng møc ®é quan träng kh¸c nhau, gi÷ vai trß trong tÊt c¶ c¸c lÜnh vùc ho¹t ®éng s¶n xuÊt, ho¹t ®éng tinh thÇn, ho¹t ®éng giao tiÕp hµng ngµy vµ ®Æc biÖt lµ ho¹t ®éng s¸ng t¹o vµ tiÕp nhËn nghÖ thuËt. Trong ho¹t ®éng s¶n xuÊt, con ng−êi t¹o ra nh÷ng s¶n phÈm kh«ng chØ mang gi¸ trÞ sö dông mµ cßn mang tÝnh thÈm mÜ. Nhu cÇu vÒ c¸i ®Ñp cña ®å vËt võa biÓu hiÖn l¹i võa t¸c ®éng ®Õn ý thøc cña c¶ ng−êi s¶n xuÊt, chÕ t¹o ra ®å vËt lÉn ng−êi tiªu dïng. Së dÜ nh− vËy lµ v× con ng−êi, ngay trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt, cã kh¶ n¨ng t¸ch khái nh÷ng nhu cÇu thùc dông trùc tiÕp cña b¶n th©n ®Ó v−¬n tíi sù s¸ng t¹o theo quy luËt cña c¸i ®Ñp. §iÒu nµy ®−îc chÝnh K. Marx nhÊn m¹nh trong B¶n th¶o kinh tÕ - triÕt häc n¨m 1844: “Sóc vËt cè nhiªn còng s¶n xuÊt. Nã x©y dùng tæ, chç ë cho nã nh− con ong, con h¶i li, con kiÕn, v.v... Nh−ng sóc vËt chØ s¶n xuÊt c¸i mµ b¶n th©n nã hoÆc con nã trùc tiÕp cÇn ®Õn, s¶n xuÊt mét chiÒu; cßn con ng−êi th× s¶n xuÊt mét c¸ch phæ biÕn; sóc vËt chØ s¶n xuÊt d−íi sù thèng trÞ cña nhu cÇu vËt chÊt trùc tiÕp, trong khi ®ã th× con ng−êi s¶n xuÊt ngay khi tho¸t khái nhu cÇu vËt chÊt, vµ chØ khi tho¸t khái nhu cÇu ®ã th× míi s¶n xuÊt theo ý nghÜa ch©n chÝnh cña ch÷ ®ã; sóc vËt chØ t¸i s¶n xuÊt ra b¶n th©n m×nh, cßn con ng−êi th× t¸i s¶n xuÊt ra toµn bé tù nhiªn; s¶n phÈm cña sóc vËt trùc tiÕp g¾n liÒn víi c¬ thÓ vËt chÊt cña nã, cßn con ng−êi th× ®èi lËp mét c¸ch tù do víi s¶n xuÊt cña m×nh. Sóc vËt chØ nhµo nÆn vËt chÊt theo th−íc ®o vµ nhu cÇu cña gièng loµi cña nã. Cßn con ng−êi th× cã thÓ s¶n xuÊt theo th−íc 16
®o cña bÊt k× gièng nµo vµ ë ®©u còng cã thÓ ¸p dông th−íc ®o thÝch dông cña ®èi t−îng; do ®ã con ng−êi còng nhµo nÆn vËt chÊt theo quy luËt cña c¸i ®Ñp”(1). ý thøc thÈm mÜ kh«ng bao giê c¾t ®øt hoµn toµn mèi quan hÖ víi ý thøc th−êng ngµy. Mét con ng−êi b×nh th−êng vÉn cã thÓ cã ý thøc thÈm mÜ tèt dùa trªn kinh nghiÖm sèng cña ng−êi Êy. Tuy nhiªn, nÕu ý thøc th−êng ngµy bÞ giíi h¹n bëi lîi Ých thùc tiÔn, th× ý thøc thÈm mÜ l¹i thÓ hiÖn tÝnh v« t− vµ tÇm bao qu¸t hiÖn thùc mét c¸ch réng r3i, h−íng tíi nh÷ng hiÖn t−îng kh«ng ®ông ch¹m trùc tiÕp víi thùc tiÔn x3 héi th«ng qua ph−¬ng thøc khai th¸c vµ kh¸m ph¸ mét c¸ch toµn vÑn thÕ giíi bªn ngoµi vµ bªn trong con ng−êi. ý thøc thÈm mÜ cã thÓ xuÊt hiÖn trong tõng hµnh vi tÝch cùc cña con ng−êi, dï ®ã lµ nghiªn cøu khoa häc hay nhËn thøc x3 héi, ho¹t ®éng s¶n xuÊt hay sinh ho¹t h»ng ngµy. Víi c¸i nh×n thÈm mÜ, con ng−êi ®¸nh gi¸ bÊt cø hiÖn t−îng kh¸ch quan nµo ®−îc hä chøng kiÕn vµ ®i vµo kho tµng kinh nghiÖm sèng cña hä. NghÖ thuËt, víi t− c¸ch lµ lÜnh vùc ho¹t ®éng thÈm mÜ chuyªn biÖt ®3 biÕn ý thøc thÈm mÜ tõ mét bé phËn hîp thµnh cña ý thøc con ng−êi nãi chung trë thµnh nh©n tè chñ ®¹o vµ do ®ã c¸i ®Ñp trë thµnh cøu c¸nh cña nghÖ thuËt. NghÖ thuËt lµ lÜnh vùc mµ trong ®ã ý thøc thÈm mÜ thùc hiÖn trän vÑn nhÊt, lµ h×nh th¸i cao nhÊt cña sù biÓu hiÖn ý thøc thÈm mÜ. Nãi c¸ch kh¸c, nghÖ thuËt lµ h×nh thøc ho¹t ®éng triÓn khai ®Çy ®ñ nhÊt nh÷ng ®Æc tr−ng cña ý thøc thÈm mÜ, xÐt c¶ trªn b×nh diÖn x3 héi lÉn trªn b×nh diÖn c¸ nh©n. Trong lÞch sö t− t−ëng mÜ häc ®3 h×nh thµnh hai quan niÖm ®èi lËp nhau vÒ b¶n chÊt cña ý thøc thÈm mÜ: 1. Quan niÖm cã tÝnh chÊt b¶n thÓ luËn xem xÐt ý thøc thÈm mÜ nh− lµ sù ph¶n ¸nh b¶n th©n tån t¹i b»ng nh÷ng nguyªn t¾c ®Æc biÖt. 2. Quan niÖm cã tÝnh chÊt nhËn thøc luËn, tr¸i l¹i, c¾t nghÜa ý thøc thÈm mÜ nh− lµ mét phÈm chÊt, thuéc tÝnh cña ý thøc con ng−êi (chñ yÕu biÓu hiÖn trong nghÖ thuËt – h×nh thøc ®Æc biÖt cña ho¹t ®éng con ng−êi) vµ bÊt cø nh÷ng dù tÝnh nµo ®−a c¸i ®Ñp trë vÒ víi thÕ giíi kh¸ch quan còng bÞ quan niÖm nµy xem lµ sù dung tôc ho¸ c¸i ®Ñp, sù phñ nhËn tÝnh chÊt ®éc lËp vµ tù trÞ cña nghÖ thuËt. ThËt ra c¶ hai quan niÖm trªn ®Òu cã tÝnh chÊt cùc ®oan. Mét mÆt, nh÷ng phÈm chÊt thÈm mÜ bao giê còng mang “tÝnh ng−êi”, nghÜa lµ cã tÝnh chÊt nhËn thøc luËn; do vËy mµ kh«ng thÓ xem xÐt chóng nh− nh÷ng yÕu tè nguyªn thñy cña thÕ giíi hiÖn h÷u kh«ng phô thuéc vµo con ng−êi. VÊn ®Ò cña mÜ häc lµ t×m hiÓu c¸c hiÖn t−îng thÈm mÜ tån t¹i nh− thÕ nµo, ®ång thêi ®−îc con ng−êi chÊp nhËn ra sao. Sù hiÖn h÷u cña con ng−êi lµ ®iÒu kiÖn tÊt yÕu ®Ó biÕn nh÷ng gi¸ trÞ thÈm mÜ tõ kh¶ n¨ng thµnh hiÖn thùc. ChÝnh trong ý nghÜa ®ã mµ Hegel ®3 nhÊn m¹nh r»ng thiªn nhiªn tù nã kh«ng bao giê tån t¹i trong ph¹m trï c¸i ®Ñp. Nh−ng mÆt kh¸c, sù phô thuéc cña c¸c phÈm chÊt thÈm mÜ ®èi víi con ng−êi hoµn toµn kh«ng cã ý nghÜa lµ nh÷ng phÈm chÊt ®ã chØ cã thÓ béc lé trong nghÖ thuËt, ho¹t ®éng thÈm mÜ ®Æc biÖt (1) K. Marx, F. Engels, V. LÐnine, VÒ v¨n häc nghÖ thuËt, NXB Sù thËt, H., 1977, tr. 17. 17
cña con ng−êi mµ th«i. Bëi v× ®èi víi chñ thÓ, thiªn nhiªn vµ tÊt c¶ nh÷ng s¶n phÈm cña ho¹t ®éng con ng−êi ®Òu cã ý nghÜa biÓu c¶m vÒ mÆt thÈm mÜ. C¸c phÈm chÊt thÈm mÜ, do vËy, nãi lªn b¶n chÊt kh¸ch quan cña mèi quan hÖ hç t−¬ng vµ ®a d¹ng gi÷a con ng−êi vµ thÕ giíi. Theo ý nghÜa ®ã, c¸c ph¹m trï thÈm mÜ võa mang tÝnh chÊt kh¸ch quan, võa lµ nh÷ng ph¹m trï nhËn thøc luËn. Nh− vËy, b¶n chÊt cña ý thøc thÈm mÜ lµ mét c¸i g× l−ìng tÝnh, cã mèi quan hÖ biÖn chøng, phô thuéc ®ång thêi vµo c¶ chñ thÓ lÉn kh¸ch thÓ thÈm mÜ. Ch¼ng h¹n, sù phô thuéc cña c¶m xóc thÈm mÜ víi kh¸ch thÓ ë chç c¶m xóc ®ã chØ xuÊt hiÖn víi ®iÒu kiÖn cã mét kÝch thÝch tõ bªn ngoµi: mét phong c¶nh thiªn nhiªn, mét khu«n mÆt thiÕu n÷ hay mét t¸c phÈm nghÖ thuËt víi mét h×nh thøc vµ chÊt liÖu nhÊt ®Þnh. TÝnh truyÒn c¶m cña h×nh thøc bªn ngoµi nµy lµ khëi nguyªn cña c¶m xóc thÈm mÜ. Ng−îc l¹i, c¶m xóc thÈm mÜ phô thuéc vµo chñ thÓ th−ëng ngo¹n vµ ®iÒu nµy thÓ hiÖn ë chç trong khi ®¸nh gi¸ tÝnh chÊt biÓu c¶m cña h×nh thøc bªn ngoµi ®èi t−îng, chñ thÓ nhÊt thiÕt ph¶i t¨ng c−êng søc m¹nh tinh thÇn ®Ó kh¸m ph¸ ý nghÜa bÒ s©u cña nã. §èi t−îng chØ ®¹t ®Õn chÊt l−îng biÓu c¶m khi nµo nã kh«ng nh÷ng ®−îc c¶m nhËn mµ cßn ®−îc nhËn thøc víi ®Çy ®ñ ý nghÜa cña mét hµnh vi thÈm mÜ. B¶n th©n ®èi t−îng ph¶i ®−îc “nh©n hãa”, nghÜa lµ ph¶i ®i qua “lß luyÖn ph¶n øng” cña tinh thÇn con ng−êi ®Ó ®¹t ®Õn mét sù nhËn thøc nhËn thÝch hîp – vµ chØ trong tr−êng hîp héi ®ñ hai ®iÒu kiÖn lµ h×nh thøc bªn ngoµi cña ®èi t−îng vµ ý nghÜa tinh thÇn ®3 ®−îc nh©n ho¸ cña nã th× míi cã thÓ nãi ®Õn mét hiÖn t−îng thÈm mÜ. CÇn ph¶i nãi thªm r»ng trong hµnh vi nhËn thøc thÈm mÜ, kh«ng chØ ®èi t−îng ®−îc nh©n ho¸ mµ c¶ chñ thÓ còng ®−îc ®èi t−îng ho¸, hay nãi ®óng h¬n, ho¸ th©n vµo ®èi t−îng. Trong khi kh¸m ph¸ ra ý nghÜa bªn trong cña ®èi t−îng, con ng−êi còng ®ång thêi ban tÆng cho thiªn nhiªn nh÷ng m¶nh tinh thÇn cña m×nh. Trong quan hÖ thÈm mÜ, con ng−êi tù chiªm nghiÖm m×nh trong mét thÕ giíi do m×nh s¸ng t¹o nªn. D−íi h×nh thøc cô thÓ vµ c¶m tÝnh, b¶n chÊt con ng−êi ®−îc kh¸ch thÓ ho¸ trong tiÕn tr×nh lao ®éng nghÖ thuËt vµ trong qu¸ tr×nh th−ëng ngo¹n thÈm mÜ nh÷ng thµnh qu¶ do lao ®éng nghÖ thuËt t¹o ra. Trong khi tËp trung s¸ng t¹o vµ t¸i t¹o thÕ giíi c¸c ®èi t−îng, con ng−êi ®3 truyÒn b¶n chÊt cña m×nh cho c¸c ®èi t−îng Êy. Vµ ®Õn l−ît chóng, nh÷ng ®èi t−îng Êy l¹i truyÒn c¸i b¶n chÊt ng−êi cho c«ng chóng quan t©m th−ëng ngo¹n vµ chiªm ng−ìng. ý thøc thÈm mÜ cã mèi quan hÖ ph¸t sinh víi sù ph¸t triÓn cña c¸c h×nh thøc ho¹t ®éng vµ c¸c mèi giao tiÕp cña con ng−êi. Tuy nhiªn, sÏ lµ sai lÇm nÕu tuyÖt ®èi ho¸ mèi quan hÖ ®ã, nÕu xem mèi quan hÖ nµy lµ phæ qu¸t trong toµn bé ®êi sèng thÈm mÜ. Tuy xuÊt hiÖn trong qu¸ tr×nh lao ®éng, nh−ng cµng vÒ sau ý thøc thÈm mÜ cµng ®−îc gi¶i phãng khái céi nguån s¶n sinh ra nã vµ trë nªn ®éc lËp ®èi víi nh÷ng ho¹t ®éng cã môc ®Ých thùc tiÔn. Gi¸ trÞ cña xóc c¶m thÈm mÜ kh«ng ph¶i lµ do nã ®¹t ®Õn môc ®Ých thùc dông trùc tiÕp nµo ®ã, mµ chÝnh lµ mét gi¸ trÞ tù th©n. §iÒu ®ã, tÊt nhiªn, kh«ng cã nghÜa lµ c¸i thÈm mÜ vµ c¸i c«ng Ých, vÒ nguyªn t¾c, kh«ng thÓ cïng dung hîp trong mét ®èi t−îng. §iÒu ®ã chØ nh»m nãi lªn r»ng kh«ng cã mét mÖnh lÖnh nµo cã thÓ b¾t buéc chóng ta ph¶i xem c¸i ®Ñp chØ nh− lµ c¸i cã Ých hiÓn nhiªn. 18
ý thøc thÈm mÜ chØ cã thÓ thùc hiÖn th«ng qua ho¹t ®éng thÈm mÜ. §ång thêi, ý thøc thÈm mÜ còng cã tÝnh chÊt ®éc lËp t−¬ng ®èi so víi ho¹t ®éng thÈm mÜ vµ nghÖ thuËt, còng nh− cã ®Æc ®iÓm riªng so víi c¸c h×nh th¸i ý thøc kh¸c. Víi mét tr×nh ®é tæng hîp cao, ý thøc thÈm mÜ lu«n lu«n ®−îc hiÖn ra trong h×nh thøc c¶m tÝnh, trùc tiÕp, nèi kÕt h×nh ¶nh vÒ thÕ giíi ®−îc biÕn c¶i bëi trÝ t−ëng t−îng víi sù ®¸nh gi¸ tõ mét lÝ t−ëng thÈm mÜ nhÊt ®Þnh. Tuy mang h×nh thøc c¶m tÝnh, nh−ng ý thøc thÈm mÜ l¹i lµ mét hiÖn t−îng tinh thÇn n¶y sinh qua sù thèng nhÊt vµ hoµ hîp gi÷a chñ quan vµ kh¸ch quan, c¶m xóc vµ trÝ tuÖ, t×nh c¶m vµ ý chÝ, v« thøc vµ ý thøc, nghÜa lµ tÊt c¶ nh÷ng lùc l−îng tinh thÇn cña con ng−êi trong thÓ toµn vÑn cña chóng. Qua kh¸i niÖm ý thøc thÈm mÜ, chóng ta muèn nãi ®Õn mét thùc thÓ tinh thÇn ®a d¹ng bao gåm nhiÒu thµnh tè cã t¸c ®éng vµ thÈm thÊu víi nhau t¹o thµnh mét hÖ thèng nhÊt ®Þnh. Nh÷ng thµnh tè c¬ b¶n hîp thµnh ý thøc thÈm mÜ lµ c¶m xóc thÈm mÜ, thÞ hiÕu thÈm mÜ vµ lÝ t−ëng thÈm mÜ. Bªn c¹nh ®ã, cã nh÷ng thµnh tè kh«ng c¬ b¶n nh−ng còng gãp phÇn t¹o nªn hÖ thèng ý thøc thÈm mÜ, nh− kh¸t väng vÒ ch©n lÝ, ý thøc tr¸ch nhiÖm, l−¬ng t©m,… ý thøc thÈm mÜ bÞ quy ®Þnh bëi nhu cÇu vµ tr×nh ®é thÈm mÜ cña mét thêi ®¹i, nh−ng th«ng qua nh÷ng c¸ nh©n kiÖt xuÊt – nh− nh÷ng nhµ nhµ t− t−ëng, nh÷ng nghÖ sÜ cã tÇm cì – nã cã thÓ v−ît qua giíi h¹n cña mét thêi ®¹i. Ng−îc l¹i, ý thøc thÈm mÜ cña mét thêi ®¹i chØ ®−îc thÓ hiÖn th«ng qua ý thøc cña nh÷ng c¸ nh©n tiÕp nhËn vµ lµm phong phó ý thøc ®ã b»ng kinh nghiÖm sèng cña riªng m×nh. ý thøc thÈm mÜ cña thêi ®¹i sÏ mÊt hÕt ý nghÜa nÕu kh«ng ®−îc thÓ nghiÖm th«ng qua nh÷ng c¶m xóc thÈm mÜ c¸ nh©n. Víi t− c¸ch lµ mét h×nh th¸i ý thøc x3 héi, ý thøc thÈm mÜ kh«ng chØ ph¶n ¸nh tån t¹i x3 héi mµ cßn s¸ng t¹o ra nh÷ng gi¸ trÞ míi vµ t¸c ®éng tÝch cùc ®èi víi sù ph¸t triÓn cña tån t¹i x3 héi. ý thøc thÈm mÜ kh«ng chØ cung cÊp cho chóng ta mét h×nh ¶nh ®óng ®¾n vµ gîi c¶m vÒ thÕ giíi mµ cßn ph¸c ho¹ vµ dù b¸o cho con ng−êi con ®−êng v−¬n tíi mét thÕ giíi míi ®Ñp h¬n, nh©n ®¹o h¬n. Nh− vËy, ý thøc thÈm mÜ kh«ng chØ lµ mét h×nh th¸i tù nhËn thøc thÕ giíi mµ lµ h×nh th¸i nhËn thøc vµ tù hoµn thiÖn cña con ng−êi. Cã thÓ nãi ý thøc thÈm mÜ ®3 nèi dµi ý nghÜa sù hiÖn h÷u cña con ng−êi trªn mÆt ®Êt nµy. II. C¶m xóc thÈm mÜ §ã lµ tr¹ng th¸i xóc ®éng trùc tiÕp n¶y sinh khi con ng−êi tri gi¸c c¸c kh¸ch thÓ thÈm mÜ: thiªn nhiªn, con ng−êi, c¸c c¸c s¶n phÈm lao ®éng, c¸c c«ng tr×nh nghÖ thuËt,… C¶m xóc thÈm mÜ cã thÓ lµ niÒm h©n hoan, vui s−íng, thÝch thó tr−íc c¸i ®Ñp; lµ nçi ®au xãt, mÕn phôc th−¬ng tiÕc tr−íc c¸i bi; lµ niÒm c¶m phôc, t«n kÝnh tr−íc c¸i cao c¶,… §ã lµ dÊu hiÖu th−êng trùc x¸c nhËn sù cã mÆt cña quan hÖ thÈm mÜ, lµ biÓu thÞ ®Çu tiªn cña ý thøc thÈm mÜ tr−íc thÕ giíi. §ång thêi c¶m xóc thÈm mÜ còng lµ b»ng chøng nãi lªn kh¶ n¨ng c¶m thô thÈm mÜ cña con ng−êi tr−íc c¸c hiÖn t−îng thÈm mÜ trong thiªn nhiªn, x3 héi vµ ®êi sèng t©m linh; lµ b»ng chøng x¸c nhËn r»ng con ng−êi kh«ng “tËt nguyÒn vÒ c¶m quan” tr−íc c¸i ®Ñp. Qua c¶m 19
xóc thÈm mÜ, con ng−êi kh¸m ph¸ ra vÎ ®Ñp cña thÕ giíi vµ cña chÝnh m×nh, ®ång thêi b−íc ®Çu “nh©n ho¸” thÕ giíi vµ nh©n ho¸ chÝnh m×nh. Khëi nguyªn cña c¶m xóc thÈm mÜ lµ mét nguån kÝnh thÝch mµ ®èi t−îng g©y ra cho chñ thÓ. §èi t−îng thÈm mÜ t¸c ®éng ®Õn chñ thÓ sÏ t¹o ra sù tiÕp nhËn, ph¶n øng vÒ mÆt t×nh c¶m víi hai kh¶ n¨ng tÝch cùc hoÆc tiªu cùc. Lóc c¶m xóc thÈm mÜ xuÊt hiÖn còng lµ lóc ®èi t−îng kh«ng cßn lµ sù – vËt – tù – nã mµ trë thµnh sù – vËt – cho – ta vµ ý thøc trë thµnh ý – thøc – vÒ. Kh«ng cã nguån kÝch thÝch cña ®èi t−îng th× tÊt nhiªn kh«ng cã c¶m xóc thÈm mÜ; nh−ng nÕu kh«ng cã ý h−íng cña tinh thÇn vÒ phÝa ®èi t−îng th× còng kh«ng thÓ cã c¶m xóc thÈm mÜ. Nh− vËy, c¶m xóc thÈm mÜ kh«ng chØ ®¬n gi¶n do c¸c kh¸ch thÓ t−¬ng øng sinh ra, mµ lµ kÕt qu¶ sù nhËp c¶m cña ý thøc chñ thÓ vµo ®èi t−îng. ý thøc thÈm mÜ d−êng nh− th©m nhËp vµo c¸c ®èi t−îng nµy, béc lé vµ ph©n ph¸t “b¶n chÊt ng−êi” cña nã vµo toµn bé cÊu tróc cña ®èi t−îng b»ng mét sù thÊm ®Ém s©u s¾c. Nãi c¶m xóc thÈm mÜ biÕn thÕ – giíi – tù – nã thµnh thÕ – giíi – cho – ta lµ v× thÕ. VÊn ®Ò kh¶ n¨ng nhËp c¶m cña con ng−êi lµ néi dung cña lÝ thuyÕt mÜ häc – t©m lÝ häc víi c¸c nhµ t− t−ëng cã tªn tuæi nh− Fisher, Lipps, ... C¸c nhµ mÜ häc nµy cho r»ng sù nhËp c¶m lµ c¬ së cña c¶m xóc thÈm mÜ. Theo Fisher, nhµ mÜ häc ng−êi §øc, sù nhËp c¶m chÝnh lµ mèi quan hÖ gi÷a c¶m xóc néi t¹i víi sù tri gi¸c h×nh thøc bªn ngoµi, lµ sù ph¶n chiÕu cña t×nh c¶m trªn nh÷ng h×nh t−îng ®−îc chñ thÓ tiÕp nhËn. Fisher cßn ®Èy ý t−ëng ®ã ®i xa h¬n, ®Õn chç cho r»ng b¶n chÊt cña ®èi t−îng ®−îc tiÕp nhËn chÝnh lµ kÕt qu¶ sù di chuyÓn tr¹ng th¸i t×nh c¶m cña chñ thÓ ®Õn ®èi t−îng. Nh− vËy, thiªn nhiªn tù nã kh«ng vui kh«ng buån, chØ cã con ng−êi ®em c¸i buån cña m×nh mµ tr¶i lªn c¶nh vËt: C¶nh nµo c¶nh ch¼ng ®eo sÇu Ng−êi buån c¶nh cã vui ®©u bao giê. (NguyÔn Du) hay: Bãng chiÒu kh«ng th¾m kh«ng vµng vät Sao ®Çy hoµng h«n trong m¾t trong. (Th©m T©m) VÒ ph−¬ng diÖn t©m lÝ häc, Lipps, nhµ t− t−ëng ng−êi §øc, x¸c ®Þnh mèi quan hÖ gi÷a c¶m xóc thÈm mÜ víi c¬ chÕ c¶m xóc cña t©m lÝ con ng−êi vµ kh¼ng ®Þnh r»ng con ng−êi chØ nhËn ra ®−îc c¸c gi¸ trÞ thÈm mÜ trong nh÷ng h×nh t−îng c¶m tÝnh ph¶n ¸nh chÝnh b¶n th©n m×nh, mét sù ph¶n ¸nh trùc tiÕp vµ n¨ng ®éng cña chñ thÓ. Theo Lipps, sù nhËp c¶m chÝnh lµ mét t×nh c¶m tù th©n ®−îc ®èi t−îng hãa. Trong s¸ch T©m lÝ v¨n nghÖ, Chu Quang TiÒm gäi ®©y lµ thuyÕt Di t×nh t¸c dông hay VËt ng· ®ång nhÊt(1). (1) Xem Chu Quang TiÒm, T©m lÝ v¨n nghÖ (b¶n dÞch cña Khæng §øc, §inh TÊn Dòng), NXB Thµnh phè Hå ChÝ Minh, 1991, tr. 57 – 86. 20