Gustave Dumoutier với lịch sử và văn hóa Việt Nam

GUSTAVE DUMOUTIER<br /> VíI LÞCH Sö Vµ V¡N HãA VIÖT NAM<br /> <br /> <br /> NguyÔn V¨n Tr−êng (*)<br /> <br /> Gustave Dumoutier lµ nhµ ViÖt Nam häc ng−êi Ph¸p thuéc thÕ<br /> hÖ ®Çu tiªn, mét häc gi¶ cã tµi, mét con ng−êi g¾n bã vµ yªu<br /> mÕn lÞch sö v¨n hãa ViÖt Nam. Lµ nhµ §«ng ph−¬ng häc ®Çy<br /> nhiÖt huyÕt, «ng chñ tr−¬ng hîp t¸c víi giíi nho sÜ ViÖt Nam,<br /> tr©n träng vµ b¶o tån nÒn v¨n hãa ViÖt Nam truyÒn thèng, duy<br /> tr× ch÷ nho vµ khuyÕn khÝch ch÷ quèc ng÷. ¤ng ®· cã nhiÒu<br /> c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ kh¶o cæ, lÞch sö, v¨n hãa ViÖt nãi<br /> chung vµ Hµ Néi nãi riªng. ¤ng lµ mét tr−êng hîp kh¸ ®Æc<br /> biÖt: v× së thÝch c¸ nh©n mµ bá nghiÖp lín cña ng−êi cha muèn<br /> ®Ó l¹i cho «ng kÕ nghiÖp. Khi cuèi thÕ kû XIX, kh«ng mÊy ai<br /> trong sè nh÷ng ng−êi Ph¸p quan t©m t×m hiÓu v¨n hãa vµ lÞch<br /> G. Dumoutier sö ViÖt Nam th× «ng l¹i lµ ng−êi tiªn phong vµ “sè phËn” cña<br /> (1850-1904) «ng còng lµ mét bi kÞch.<br /> <br /> <br /> <br /> ustave Dumoutier sinh ngµy 03/6/ «ng ®· xuÊt b¶n mét c«ng tr×nh cã ¶nh<br /> G 1850 t¹i Courpalay, gÇn minh häa Nh÷ng ®Þa ®iÓm cña ng−êi tiÒn<br /> sö trªn cao nguyªn Grand-Morin (Seine<br /> Coulommier. Cha «ng lµ mét nhµ c«ng<br /> nghiÖp lín cã tham väng ®−îc thÊy con et Marne): x−ëng, tr¹i, trung t©m, d©n<br /> trai m×nh kÕ nghiÖp, nh−ng nghiÖp lín c−, t−îng ®µi, l¨ng mé cña ng−êi nguyªn<br /> nµy cña ng−êi cha kh«ng thu hót ®−îc thñy. Tuy nhiªn, nh÷ng c«ng tr×nh<br /> ng−êi con trÎ. Së thÝch c¸ nh©n ®· ®−a nghiªn cøu ®−îc xuÊt b¶n trong giai<br /> G. Dumoutier ®Õn sù nghiÖp nghiªn cøu ®o¹n nµy kh«ng ®ñ gióp «ng nu«i sèng<br /> kh¶o cæ häc tiÒn sö vµ ®Õn ViÖt nam. b¶n th©n, «ng ®· ph¶i lµm viÖc ®ång thêi<br /> G. Dumoutier trë thµnh héi viªn Héi trong mét x−ëng in, vµ cã ý ®Þnh phÊn<br /> Kh¶o cæ Seine et Marne, vµ ®· viÕt hai ®Êu trë thµnh gi¸m ®èc nh−ng x−ëng<br /> cuèn s¸ch: Ph¸t hiÖn - kh¶o cæ tiÒn sö. nµy m¾c vµo nhiÒu vô viÖc xÊu. (*)<br /> Nh÷ng ng−êi Briards tr−íc lÞch sö Dumoutier còng theo häc ngµnh lÞch<br /> (Coulommier, 1877) vµ Nh÷ng cæ tÝch sö b¶o tµng, chÝnh ngµnh häc nµy ®·<br /> cña Montapeine vµ cña Beautheil cho «ng gÆp ®−îc Paul Bert, ng−êi sau<br /> (Coulommier, 1878). Tõ kh¶o cæ häc, «ng nµy cã nh÷ng ¶nh h−ëng lín tíi sù<br /> chuyÓn sang nghiªn cøu nh©n häc, d©n<br /> téc häc vµ khoa häc t«n gi¸o. N¨m 1882, (*)<br /> Tr−êng ViÔn §«ng B¸c cæ Ph¸p t¹i Hµ Néi.<br /> 16 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 5.2014<br /> <br /> <br /> nghiÖp vµ quyÕt ®Þnh sè mÖnh cña 9 tr−êng Ph¸p-ViÖt dµnh cho con trai; 4<br /> Dumoutier. tr−êng Ph¸p-ViÖt dµnh cho con g¸i; 117<br /> tr−êng t− b¶n xø vµ c¸c líp häc tiÕng<br /> N¨m 1883, Dumoutier n¶y sinh ý<br /> Ph¸p cho gi¸o viªn tiÓu häc; 1 tr−êng<br /> ®Þnh ®−îc ®i ®Õn vïng thuéc ®Þa cña<br /> ®µo t¹o nghÒ, mét tr−êng nghÖ thuËt<br /> Ph¸p mµ B¾c kú lµ ®iÓm ng−êi ta nãi<br /> trang trÝ vµ më cho c¸c viªn chøc nh÷ng<br /> ®Õn rÊt nhiÒu, khiÕn «ng quan t©m ®Æc<br /> líp häc tiÕng ViÖt vµ ch÷ H¸n khuyÕn<br /> biÖt. ¤ng b¾t ®Çu theo häc líp tiÕng ViÖt<br /> khÝch nh÷ng ng−êi ®ç ®¹t. ë HuÕ më<br /> vµ ch÷ H¸n ë Tr−êng Ng«n ng÷ Ph−¬ng<br /> ®−îc 1 tr−êng d¹y cho con em hoµng téc<br /> §«ng, b¾t ®Çu göi niÒm tin theo mét<br /> vµ con cña c¸c quan l¹i.<br /> khoa häc míi. N¨m 1885, «ng viÕt bµi<br /> “Ch÷ v¹n vµ b¸nh xe mÆt trêi trong hÖ §Æc biÖt, ë Hµ Néi thµnh lËp ®−îc 1<br /> thèng ký hiÖu vµ ký tù ch÷ H¸n” ®¨ng ViÖn Hµn l©m B¾c kú víi ch−¬ng tr×nh<br /> trªn t¹p chÝ D©n téc häc. ¤ng cã tham riªng kh¸ réng më nh− sau:<br /> väng tù hãa gi¶i mét chñ ®Ò lín nh−<br /> vËy, nh−ng cuèi cïng còng chØ ®Ò cËp ë Nghiªn cøu vµ tËp hîp tÊt c¶ nh÷ng<br /> khu«n khæ mét tiÓu luËn gi¶n ®¬n trong g× cã thÓ nghiªn cøu, trªn mäi lÜnh vùc ë<br /> thÓ lo¹i míi. B¾c kú; Quan t©m viÖc b¶o tån c¸c c«ng<br /> tr×nh nghÖ thuËt, t−îng ®µi, ®Òn th¸p;<br /> N¨m 1886, sau sù vô chÝnh trÞ x¶y ChØ dÉn cho nh©n d©n hiÓu biÕt nh÷ng<br /> ra ë L¹ng S¬n, Paul Bert ®−îc phong kiÕn thøc khoa häc hiÖn ®¹i vµ tiÕn bé<br /> chøc Tæng Tró sø Trung-B¾c kú. Lóc cña c¸c nÒn v¨n minh; DÞch vµ ph¸t<br /> nµy, Paul Bert nhí ®Õn ng−êi b¹n häc hµnh nh÷ng Ên phÈm b»ng tiÕng ViÖt<br /> cò vµ ®Ò nghÞ Dumoutier cïng ®Õn ViÖt vµ tãm t¾t kh¸i qu¸t trªn c¸c s¸ch tiÕng<br /> Nam víi t− c¸ch phiªn dÞch hai thø ¢u ch©u.<br /> tiÕng ViÖt vµ H¸n.<br /> - DÞch vµ ph¸t hµnh b»ng tiÕng<br /> Dumoutier tíi Hµ Néi ngµy Ph¸p nh÷ng trÝch ®o¹n sö ký quan<br /> 8/4/1886, ë B¾c vµ Trung kú lóc nµy, träng d−íi c¸c triÒu ®¹i còng nh− c¸c<br /> ngµnh häc chÝnh Ýt ®−îc quan t©m tæ c«ng tr×nh cña c¸c ®oµn nghiªn cøu. Më<br /> chøc. ChØ ë thµnh phè Hµ Néi vµ L¹ng c¸c khãa ®µo t¹o vÒ th− viÖn céng ®ång<br /> S¬n míi cã mét vµi tr−êng Ph¸p-ViÖt, trong c¸c thµnh phè vµ th− viÖn quèc<br /> kh«ng cã mét phiªn dÞch nµo cña ®Þa gia t¹i thµnh phè Hµ Néi.<br /> ph−¬ng, phÇn lín phiªn dÞch ®−îc tuyÓn<br /> ®Õn tõ Nam kú. Dumoutier ®−îc Paul - §iÒu tra ®Ó më h−íng b¶o tån c¸c<br /> Bert tin cÈn giao cho lµm “ng−êi tæ chøc v¨n bia, v¨n kh¾c, c«ng tr×nh nghÖ thuËt<br /> vµ thanh tra c¸c tr−êng Ph¸p-ViÖt” t¹i quan träng trªn thùc ®Þa, t×m l¹i, th«ng<br /> B¾c kú, n¬i sau nµy Dumoutier trë b¸o vµ chuyÓn vÒ n¬i v÷ng ch¾c, æn ®Þnh<br /> thµnh Gi¸m §èc Nha Häc ChÝnh. khi c¸c ®×nh, chïa ®ang bÞ h− háng,<br /> hoÆc b¶o qu¶n bªn ngoµi cã hiÖu qu¶.<br /> Ngay sau khi ®Õn B¾c kú (chØ tõ<br /> th¸ng 4 ®Õn ngµy 11/11/1886 - ngµy - Biªn so¹n vµ ph¸t hµnh t¹p chÝ ra<br /> Paul Bert chÕt), Dumoutier ®· ra søc hµng th¸ng trong ®ã ®¨ng c¸c kÕt qu¶<br /> gióp Paul Bert ®Ò ra ch−¬ng tr×nh vµ tæ nghiªn cøu vµ xö lý c¸c vÊn ®Ò khoa<br /> chøc ë B¾c kú ®−îc 1 tr−êng phiªn dÞch; häc, v¨n häc, kinh tÕ vµ kü thuËt.<br /> Gustave Dumoutier… 17<br /> <br /> - LËp quan hÖ gi÷a c¸c Héi nghiªn H¸n vµo c¸c tr−êng Ph¸p ë §«ng D−¬ng<br /> cøu ph−¬ng §«ng cña ch©u ¢u víi c¸c ®Ó chØ d¹y ch÷ quèc ng÷. Vµ, Dumoutier<br /> hiÖp héi ch©u ¸ ®Ó liªn tôc cã c¸c c«ng tuyªn bè b¾t buéc häc ch÷ H¸n ë tr−êng<br /> tr×nh nghiªn cøu ®Æc biÖt mang tÝnh b¸c phiªn dÞch bëi «ng rót kinh nghiÖm tõ<br /> häc ë c¸c vïng nµy. m×nh, muèn dÞch mét v¨n b¶n chÝnh<br /> thèng, phiÒn to¸i nhÊt lµ nhµ H¸n häc<br /> Lµ ng−êi ®−îc Paul Bert giao cho<br /> kh«ng biÕt tiÕng Ph¸p vµ tr¸i l¹i, ng−êi<br /> ®¶m tr¸ch viÖc dÞch còng nh− c¸c phiªn<br /> phiªn dÞch chuyªn Ph¸p l¹i kh«ng biÕt<br /> dÞch viªn nªn Dumoutier cã ý muèn<br /> ch÷ H¸n, tÊt nhiªn viÖc häc tiÕng Ph¸p<br /> ®iÒu chØnh viÖc gi¶ng d¹y, ®Ò cao ngang<br /> kh«ng ®−îc sao nh·ng. Dumoutier còng<br /> nhau viÖc häc ch÷ quèc ng÷, ch÷ H¸n vµ<br /> ®· cè g¾ng phæ biÕn réng r·i trong x·<br /> tiÕng Ph¸p. ¤ng lu«n cho r»ng biÕt<br /> héi −u tó ng−êi ViÖt b»ng c¸ch dÇn dÇn<br /> tiÕng ViÖt, nghiªn cøu H¸n v¨n nh− lµ<br /> ®−a tiÕng Ph¸p lµm m«n thi b¾t buéc ë<br /> nguån gèc cña mét ng«n ng÷ ®Ó hiÓu<br /> c¸c kú thi h−¬ng.<br /> ®−îc c¶ hai x· héi ViÖt Nam vµ Ph¸p. V×<br /> thÕ «ng tiÕn hµnh so¹n th¶o rÊt nhiÒu Qua c¸c chñ tr−¬ng ®Ò ra vµ ch−¬ng<br /> s¸ch song ng÷ vÒ ng÷ ph¸p vµ s¸ch häc tr×nh ®· thùc hiÖn, ng−êi ta thÊy c¶<br /> ®äc tiÕng ViÖt. Dumoutier vµ Paul Bert muèn nÐ tr¸nh<br /> sù lÆp l¹i sai lÇm ë Nam kú. C¸i sai lÇm<br /> Dumoutier chñ tr−¬ng hîp t¸c víi ë ®ã lµ “Ph¸p hãa” toµn diÖn d©n b¶n xø.<br /> giíi nho sÜ ViÖt Nam, tr©n träng nh÷ng<br /> phong tôc, tËp qu¸n cã s½n vµ b¶o tån ThËt kh«ng may, ngµy 11/11/1886<br /> Paul Bert chÕt, tõ sau ngµy ®ã,<br /> nÒn v¨n hãa ViÖt Nam truyÒn thèng,<br /> Dumoutier ®· g¾ng søc theo ®uæi vµ<br /> t«n träng thÓ chÕ, duy tr× ch÷ nho vµ<br /> khuyÕn khÝch ch÷ quèc ng÷. ¤ng còng thùc hiÖn mét m×nh ch−¬ng tr×nh hai<br /> bµy tá c«ng khai r»ng “kh«ng nªn b·i bá ng−êi ®· v¹ch ra. Song, ch−¬ng tr×nh tèt<br /> nÒn gi¸o dôc cò theo kiÓu Trung Hoa”, ®Ñp nµy tiªu tan dÇn tr−íc sù thê ¬ cña<br /> vµ nhËn ®Þnh “nÕu nh÷ng ®øa trÎ ng−êi chÝnh quyÒn kÕ nhiÖm, tr−íc tiªn lµ<br /> ViÖt ra tr−êng kh«ng thÓ ®äc vµ viÕt næi “ViÖn B¾c kú”, sau ®ã lµ Tr−êng Trung<br /> häc HuÕ, c¸c líp cho gi¸o sinh, tr−êng<br /> nh÷ng ch÷ H¸n th«ng dông nhÊt th×<br /> nh÷ng ®øa trÎ Êy trë thµnh ng−êi ngo¹i nghÒ, tr−êng Mü thuËt trang trÝ, c¸c líp<br /> tiÕng ViÖt vµ ch÷ H¸n cho c¸c viªn chøc.<br /> quèc trong ®Êt n−íc cña hä”. VÒ vÊn ®Ò<br /> nµy, Dumoutier còng nªu râ ý kiÕn vµ Hä ®· tr¸ch cø Dumoutier vµ c¶ vÏ<br /> ®¸nh gi¸ cña Paul Bert lµ “ViÖc xãa bá tranh biÕm häa vÒ «ng lµ ph−¬ng ph¸p<br /> thiÕu tÝnh khoa häc, qu¸ c©u nÖ vµo sù<br /> viÖc d¹y häc ch÷ H¸n ch¼ng kh¸c g× xãa<br /> bá viÖc d¹y ®¹o ®øc ë n¬i ®©y vµ chóng céng t¸c cña c¸c nhµ nho.<br /> ta sÏ ch¼ng cã g× bï ®¾p ®−îc thø ®· Tr−íc nh÷ng tr¸ch cø vµ sù thê ¬<br /> mÊt”. Dumoutier nhËn thÊy t×nh tr¹ng cña chÝnh quyÒn kÕ nhiÖm, Dumoutier<br /> thiÕu nhµ nho ®Ó d¹y ch÷ H¸n vµ còng ®Êu tranh kh«ng ngõng, cè g¾ng lµm<br /> kh«ng cã ®ñ s¸ch, ®ñ thµy d¹y c¸c t¸c s¸ng tá quan ®iÓm cña m×nh, ph¶n biÖn<br /> phÈm cña c¸c nhµ lu©n lý häc, triÕt häc nh÷ng gi¶i ph¸p kh¸c. Cuèi cïng, sù cè<br /> Trung Hoa, hay nh÷ng t¸c phÈm vÒ t«n g¾ng vµ tÝnh kiªn tr× cña «ng còng ®−îc<br /> gi¸o cña c¸c nhµ truyÒn gi¸o... Tõ ®ã, bï ®¾p dÇn dÇn: n¨m 1894, ng−êi ta<br /> Dumoutier t¨ng thªm gi¸o viªn d¹y ch÷ quyÕt ®Þnh më l¹i c¸c líp häc tiÕng ViÖt<br /> 18 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 5.2014<br /> <br /> <br /> vµ ch÷ H¸n cho viªn chøc. N¨m 1897, s¶n phÈm víi tªn gäi tiÕng ViÖt, tiÕng<br /> Toµn quyÒn Paul Doumer ®· t¸i lËp Ph¸p, tiÕng La-tinh, tiÕng H¸n vµ chØ dÉn<br /> tr−êng Trung häc HuÕ víi tªn gäi míi c¸ch ®iÒu trÞ qua c¸c ph−¬ng thuèc ®−îc<br /> Tr−êng Quèc häc, t¸i tæ chøc l¹i Tr−êng bµo chÕ cña ng−êi ViÖt vµ ng−êi Hoa.<br /> Mü thuËt C«ng nghiÖp. N¨m 1898, ®−a<br /> Nh÷ng Ên phÈm trªn ®· cã tiÕng<br /> vµo ch−¬ng tr×nh thi tiÕng Ph¸p ë<br /> vang rÊt lín ë Ph¸p vµ ®−îc chän ®i<br /> tr−êng thi Nam §Þnh...<br /> triÓn l·m ë Paris n¨m 1889. T¹i ®©y<br /> Song song viÖc gióp Paul Bert ®Ò ra ng−êi ta tæ chøc riªng thµnh mét gian<br /> c¸c chñ tr−¬ng, ®−êng h−íng vµ thùc trung t©m nghiªn cøu d©n téc, t«n gi¸o<br /> hiÖn cã hiÖu qu¶ c¸c ch−¬ng tr×nh phôc ng−êi ViÖt. §Æc biÖt, ng−êi ta cßn thÊy ë<br /> vô nhiÖm vô chÝnh trÞ, Dumoutier rÊt ®ã “mét ng«i chïa b»ng gç quý chøa<br /> quan t©m ®Õn ngµnh häc chÝnh, viÕt ®ùng mét khu ®iÖn thê phËt, n¬i c¸c<br /> nhiÒu s¸ch gi¸o khoa gi¶ng d¹y trong nhµ mé ®¹o ®Õn lµm lÔ”.<br /> c¸c tr−êng nh−: S¸ch häc vÇn vµ bµi tËp<br /> - Tõ n¨m 1890 ®Õn 1903,<br /> ®äc s¸ch dïng cho c¸c tr−êng Ph¸p-ViÖt<br /> Dumoutier c«ng bè mét sè c«ng tr×nh<br /> (Hµ Néi, 1886); Bµi tËp thùc hµnh tiÕng<br /> kh¶o cøu cã gi¸ trÞ vÒ ViÖt Nam nh−:<br /> ViÖt - Exercices pratiques de langue<br /> Nh÷ng bµi h¸t vµ truyÒn thèng d©n gian<br /> annamite (Hµ Néi, 1889); Gi¸o tr×nh<br /> cña ng−êi ViÖt; Nh÷ng biÓu t−îng vµ ®å<br /> qu©n sù Ph¸p-B¾c kú (Hµ Néi, 1888);<br /> thê cña ng−êi ViÖt; ThuËt phï thñy vµ<br /> Nh÷ng bµi lÞch sö n−íc An-nam (in theo<br /> bãi to¸n cña ng−êi ViÖt; ThuËt phong<br /> lèi b¶n th¶o, 1899); Nh÷ng bµi häc tiÕng<br /> thñy cña ng−êi ViÖt; LÞch sö b¸t vÞ bÊt<br /> ViÖt vµ tiÕng H¸n gi¶ng d¹y ë Hµ Néi tõ<br /> tö cña ®¹o gi¸o; TruyÒn thuyÕt cña<br /> n¨m 1886 ®Õn n¨m 1889 (in theo lèi b¶n<br /> ng−êi ViÖt vÒ PhËt vµ ®¹o PhËt; Du<br /> th¶o). Bªn c¹nh ®ã, Dumoutier còng rÊt<br /> nhËp ®¹o PhËt ë Trung Quèc; S¸ch tang<br /> say mª nghiªn cøu khoa häc, c¸c c«ng<br /> chÕ; S¸ch tu luyÖn cña c¸c nhµ s− ViÖt<br /> tr×nh nghiªn cøu vÒ kh¶o cæ, d©n téc<br /> Nam; C¸c vÞ thÇn hé vÖ c¸c cöa ®Òn<br /> häc, t«n gi¸o, d©n gian, lÞch sö v¨n hãa<br /> ViÖt; Kh¶o cøu vÒ xø B¾c kú (mét trong<br /> ViÖt nãi chung vµ Hµ Néi nãi riªng mµ<br /> nh÷ng t¸c phÈm næi tiÕng nhÊt); §Òn<br /> «ng ®· c«ng bè thËt ®¸ng kÓ:<br /> Hai Bµ; C¸c th−¬ng qu¸n ng−êi Bå ë<br /> - Ng−êi ta tÝnh tõ n¨m 1887-1889, Phè HiÕn; Nghiªn cøu qua tµi liÖu lÞch<br /> «ng ®· cho xuÊt b¶n mét lo¹t c¸c chuyªn sö vµ kh¶o cæ vÒ Hoa L−, thñ ®« ®Çu<br /> kh¶o c«ng tr×nh kiÕn tróc, phong tôc, tiªn cña n−íc ViÖt ®éc lËp (968-1010);<br /> truyÒn thuyÕt lÞch sö ë B¾c kú. §ã lµ: Nghiªn cøu qua tµi liÖu lÞch sö vµ kh¶o<br /> TruyÒn thuyÕt lÞch sö Trung vµ B¾c kú; cæ vÒ Cæ Loa, cè ®« v−¬ng quèc ¢u L¹c;<br /> Chïa Hµ Néi vµ chïa ë B¾c kú qua T−êng thµnh nhµ M¹c; Kh¶o cøu vÒ c¸c<br /> nghiªn cøu kh¶o cæ; Chïa Hµ Néi qua tuyÕn ®−êng thñy, ®−êng bé duyªn h¶i,<br /> nghiªn cøu kh¶o cæ vµ v¨n kh¾c ch÷ c¸c cöa s«ng, h¶i c¶ng ViÖt Nam thÕ kû<br /> n«m; §¹i t−îng phËt ë Hµ Néi nghiªn XV (C«ng tr×nh nµy ®−îc ®¸nh gi¸ rÊt<br /> cøu qua lÞch sö, kh¶o cæ, v¨n kh¾c vµ cao vµ t¸c gi¶ ®· ®−îc nhËn gi¶i “Prix<br /> kh¶o cæ häc ë chïa TrÊn Vò; V¨n MiÕu, Jomard” cña HiÖp héi §Þa lý n¨m<br /> ®Òn thê Khæng Tö ë Hµ Néi; Thö t×m 1897); Ghi chÐp vÒ vïng S«ng §µ vµ<br /> hiÓu vÒ thuèc Nam: X¸c ®Þnh 300 c©y vµ nói Ba V×...<br /> Gustave Dumoutier… 19<br /> <br /> Ngoµi ra, «ng cßn viÕt rÊt nhiÒu bµi S¬n, n¬i «ng lui vÒ ®Ó d−ìng bÖnh. ¤ng<br /> ®¨ng trªn T¹p chÝ H¶i Phßng (Courrier ®−îc ch«n cÊt t¹i nghÜa trang Hµ Néi,<br /> d'Hai-phong), b¸o T−¬ng lai B¾c kú gÇn bªn phÇn mé cña vî m×nh
<br /> (l'Avenir du Tonkin).<br /> <br /> * * * Tµi liÖu tham kh¶o<br /> <br /> Sau nhiÒu lÇn bÞ thÊt sñng, bÞ trï 1. Cl. E. Maitre (1904), “Gustave<br /> dËp, n¨m 1903, Dumoutier lµm ®¬n xin Dumoutier”, Bulletin de l'Ecole<br /> t¹m nghØ viÖc, nh−ng ®¬n cña «ng bÞ b¸c Franςaise d'Extrªme-Orient<br /> vµ «ng bÞ Ðp nghØ h−u ngµy 23/4/1904. (BEFEO), tËp IV, tr.790-803.<br /> ¤ng cho r»ng viÖc phª chuÈn nµy kh«ng 2. RenÐ Despierres (1944), “G.<br /> chÝnh ®¸ng. Do bøc xóc, suy nghÜ nhiÒu Dumoutier, Directeur de<br /> nªn søc khoÎ cña Dumoutier bÞ ¶nh l'enseignement en Annam - Tonkin<br /> h−ëng nghiªm träng, «ng ®· l©m träng (1850-1904)”, Indochine<br /> bÖnh. Ngµy 02/8/1904, Dumoutier tõ hebdomadaire illustrÐ, no220,<br /> trÇn trong nçi c« ®¬n buån tÎ t¹i §å tr.27-30.<br />