Hệ thống văn bản tập đọc trong sách giáo khoa tiếng Việt lớp 1 - nhìn từ phương diện ngôn ngữ và văn hóa

VJE Tạp chí Giáo dục, Số đặc biệt Kì 3 tháng 5/2019, tr 18-22<br /> <br /> <br /> <br /> HỆ THỐNG VĂN BẢN TẬP ĐỌC TRONG SÁCH GIÁO KHOA<br /> TIẾNG VIỆT LỚP 1 - NHÌN TỪ PHƯƠNG DIỆN NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA<br /> Trần Thị Lam Thủy - Trường Đại học Sài Gòn<br /> <br /> Ngày nhận bài: 26/3/2019; ngày chỉnh sửa: 02/4/2019; ngày duyệt đăng: 12/4/2019.<br /> Abstract: In this article, we survey and value the system of reading texts in Vietnamese textbooks<br /> of grade 1 from the view of language and culture. The results show that current reading texts are<br /> mostly subordinate texts. From a cultural perspective, the texts have focused on providing<br /> knowledge but they need to be supplemented with readings that guide students on codes of<br /> conduct, help students develop communication competency to achieve their goals of new<br /> curriculum and textbooks.<br /> Keywords: New curriculum and textbook, communication competency, system of reading texts,<br /> subordinate text.<br /> <br /> 1. Mở đầu 2. Nội dung nghiên cứu<br /> Nghiên cứu về chương trình, nội dung dạy học là 2.1. Về phân môn Tập đọc trong sách giáo khoa Tiếng<br /> nhiệm vụ hết sức cần thiết và được nhiều nhà nghiên cứu Việt lớp 1<br /> ở các chuyên ngành liên quan đến giáo dục rất quan tâm Văn bản Tập đọc của sách giáo khoa (SGK) hiện<br /> - từ việc xây dựng cơ sở lí luận cho việc dạy học đến xây hành được xây dựng theo 3 quan điểm: 1) Quan điểm dạy<br /> dựng các phương pháp dạy học, đến những vấn đề về học giao tiếp: lấy nguyên tắc giao tiếp là định hướng cơ<br /> chương trình dạy học và quá trình dạy học. bản. Trong đó ngôn ngữ là phương tiện giao tiếp thông<br /> Riêng về phân môn Tập đọc trong chương trình thường và quan trọng nhất. Thông qua các bài Tập đọc<br /> Tiếng Việt tiểu học, các nghiên cứu mới tập trung vào 2 để tạo cho học sinh môi trường giao tiếp chọn lọc, trang<br /> hướng chính: bị những kiến thức nền và phát triển kĩ năng sử dụng<br /> - Nghiên cứu để đề ra mục tiêu, nhiệm vụ, vai trò của tiếng Việt trong giao tiếp; 2) Quan điểm tích hợp (tích<br /> phân môn Tập đọc trong chương trình Tiếng Việt tiểu hợp theo chiều ngang và chiều dọc); 3) Quan điểm tích<br /> học. Hướng nghiên cứu này có các chương trình, dự án cực hóa hoạt động học tập của học sinh (mỗi học sinh<br /> của Bộ GD-ĐT, các tác giả như Lê Phương Nga, Lê A, tham gia học tập tích cực, được bộc lộ mình và tự do sáng<br /> Bùi Minh Toán, Nguyễn Quang Ninh... tạo, phát triển).<br /> - Đi sâu vào phương pháp dạy học cụ thể của phân Chương trình Tập đọc lớp 1 được bắt đầu từ tuần học<br /> môn bao gồm: quy trình bài dạy, các phương pháp lên thứ 25. Các bài tập đọc được phân bố theo 3 chủ điểm:<br /> lớp, các biện pháp khai thác nội dung bài học (Lê Phương 1) Nhà trường, 2) Gia đình, 3) Thiên nhiên - Đất nước.<br /> Nga, Lê A, Bùi Minh Toán, Nguyễn Quang Ninh); Cứ 3 tuần hết một lượt chủ điểm lại quay vòng trở lại.<br /> phương pháp, nội dung dạy/học các bài học cụ thể (Tạ Việc quay vòng chủ điểm này không phải là sự lặp lại y<br /> Đức Hiền, Lê Xuân Lít - Phan Mậu Cảnh - Trần Thị Lam hệt mà vòng sau mở rộng hơn vòng trước. Theo chương<br /> Thủy - Trần Thị Mỹ Hạnh),... trình học (từ tuần 25 đến tuần 36), bao gồm 36 bài Tập<br /> đọc, như sau:<br /> Tuy nhiên, để nghiên cứu các văn bản trong chương<br /> trình dạy học Tập đọc một cách hệ thống, xem xét nội - Tuần 25: Nhà trường: Trường em, Tặng cháu, Cái<br /> dung chương trình đã đáp ứng được các yêu cầu của giáo nhãn vở;<br /> dục cấp tiểu học hiện nay chưa, sự phát triển về lượng và - Tuần 26: Gia đình: Bàn tay mẹ, Cái Bống, Vẽ ngựa;<br /> về chất của các văn bản Tập đọc qua các lớp 1, 2, 3, 4, 5 - Tuần 27: Thiên nhiên - Đất nước: Hoa ngọc lan, Ai<br /> đã phù hợp và đảm bảo tính khoa học chưa..., đặc biệt là dậy sớm, Câu đố;<br /> để đánh giá nội dung các văn bản trên quan điểm giáo - Tuần 28: Nhà trường: Mẹ và cô, Quyển vở của em,<br /> dục, từ phương diện ngôn ngữ và văn hóa thì đến nay Con quạ thông minh;<br /> chưa có một công trình nào đi sâu nghiên cứu. Trong bài - Tuần 29: Gia đình: Ngôi nhà, Quà của bố, Vì bây<br /> báo này, chúng tôi chọn khảo sát và tìm hiểu hệ thống bài giờ mẹ mới về;<br /> Tập đọc của lớp 1 để phần nào có câu trả lời cho những - Tuần 30: Thiên nhiên - Đất nước: Đầm sen, Mời<br /> vấn đề được nêu ra ở đây. vào, Chú công;<br /> <br /> 18 Email: ttlthuy@sgu.edu.vn<br />  VJE Tạp chí Giáo dục, Số đặc biệt Kì 3 tháng 5/2019, tr 18-22<br /> <br /> <br /> - Tuần 31: Nhà trường: Chuyện ở lớp, Mèo con đi 2.2.2. Đặc trưng của văn bản Tập đọc lớp 1<br /> học, Người bạn tốt; 2.2.2.1. Đặc trưng chung của văn bản<br /> - Tuần 32: Gia đình: Ngưỡng cửa, Kể cho bé nghe, Cũng như văn bản nói chung, văn bản Tập đọc lớp 1<br /> Hai chị em; được xem xét từ các đặc điểm đặc trưng của văn bản như<br /> - Tuần 33: Thiên nhiên - Đất nước: Hồ Gươm, Lũy tính mục đích, tính chỉnh thể (tính trọn vẹn về nội dung và<br /> tre, Sau cơn mưa; hoàn chỉnh về hình thức), tính phong cách, tính chính xác.<br /> - Tuần 34: Nhà trường: Cây bàng, Đi học, Nói dối - Tính mục đích hướng cho văn bản trả lời các câu<br /> hại thân; hỏi: Viết văn bản nhằm mục đích gì/Viết để làm gì? Mục<br /> - Tuần 35: Gia đình: Bác đưa thư, Làm anh, Người tiêu của văn bản quy định việc lựa chọn chất liệu nội<br /> trồng na; dung, phương tiện ngôn ngữ, cấu trúc... Tính mục đích<br /> của văn bản được thể hiện rõ nét trên hai phương diện<br /> - Tuần 36: Thiên nhiên - Đất nước: Anh hùng biển cả,<br /> chính: nội dung phản ánh và lĩnh vực giao tiếp (phong<br /> Ò... ó... o., Không nên phá tổ chim.<br /> cách chức năng).<br /> Theo phân phối chương trình, một bài Tập đọc được<br /> - Tính chỉnh thể được thể hiện ở hai phương diện sau:<br /> dạy trong 2 tiết, mỗi tuần học 3 bài (tương ứng với 6 tiết).<br /> Cụ thể: - Tiết 1: Tìm hiểu từ khó, luyện đọc (đọc từng + Trọn vẹn về nội dung: văn bản dù ngắn hay dài cũng<br /> câu, đọc từng đoạn/khổ, đọc cả bài) trong vòng 35 phút; trình bày được một nội dung trọn vẹn; tất cả các câu trong văn<br /> - Tiết 2: Tìm hiểu bài (nội dung), trả lời câu hỏi liên quan bản đều tập trung thể hiện một chủ đề nhất định. Chủ đề này<br /> tới bài trong vòng 35 phút. Cách phân chia thời lượng tiết có thể được phát triển qua các chủ đề bộ phận (các tiểu chủ<br /> dạy như vậy là khá hợp lí, không bị quá tải về lượng kiến đề) của từng phần, từng chương, từng mục, từng đoạn nhưng<br /> thức mà các em phải học. Hầu hết các văn bản đều có cấu toàn văn bản vẫn đảm bảo tính nhất quán về chủ đề chung.<br /> trúc đơn giản, ngắn gọn; sử dụng ngôn ngữ và phương Tính trọn vẹn về nội dung của văn bản có tính chất<br /> tiện truyền tải lời nói gần gũi, phù hợp với lứa tuổi của tương đối và ở nhiều mức độ khác nhau, phụ thuộc vào<br /> học sinh lớp 1. các nhân tố của hoạt động giao tiếp.<br /> 2.2. Văn bản Tập đọc nhìn từ góc độ ngôn ngữ + Hoàn chỉnh về hình thức: Văn bản ở dạng hoàn<br /> Xét từ góc độ ngôn ngữ, có nhiều cấp độ để nghiên chỉnh nhất gồm 4 phần: Tiêu đề - Mở đầu - Phát triển -<br /> cứu trong một đối tượng văn bản như ngữ âm (cách vận Kết luận. Tuy nhiên, trong thực tế, văn bản không phải<br /> dụng các hình thức tu từ ngữ âm trong văn bản), từ vựng, lúc nào cũng đầy đủ cả bốn phần cấu trúc như vậy.<br /> ngữ nghĩa, ngữ pháp (ngữ, câu…), văn bản. Sau đây, Những văn bản không đủ các thành phần cấu trúc được<br /> chúng tôi chỉ xét đến đặc trưng của văn bản biểu hiện O.I. Moskalskaja gọi là “thể thống nhất trên câu”/ “văn<br /> trong các bài Tập đọc lớp 1. bản con” hay “văn bản dưới bậc” [1; tr 19-20].<br /> 2.2.1. Khái niệm “văn bản” Tính hoàn chỉnh của một văn bản càng cao thì việc cắt<br /> bỏ các bộ phận ra khỏi văn bản lại càng khó thực hiện. Nói<br /> Trên bình diện lí thuyết, thuật ngữ “văn bản” đã được<br /> cách khác, đối với văn bản có tính hoàn chỉnh cao, các bộ<br /> nhiều nhà ngôn ngữ học nghiên cứu và đưa ra rất nhiều<br /> phận và yếu tố hợp thành của nó có quan hệ qua lại, ràng<br /> định nghĩa. Mỗi nhà nghiên cứu thường tập trung sự chú<br /> buộc với nhau rất chặt chẽ, bền vững, không thể loại bỏ một<br /> ý vào các bình diện họ quan tâm đồng thời đưa ra những<br /> yếu tố nào mà không ảnh hưởng đến các yếu tố còn lại.<br /> cái nhìn riêng về văn bản. Harweg (1968) định nghĩa từ<br /> đặc trưng của văn bản; Halliday và Hasan (1976) xem Tính chỉnh thể không đồng nhất với sự đầy đủ của<br /> xét văn bản trong mối tương quan với câu; Trần Ngọc các thành phần, các yếu tố. Có khi nhờ vào hoàn cảnh<br /> Thêm (1985) xem xét văn bản trên cấu trúc và các mối giao tiếp, người ta có thể lược bỏ một phần, một chi tiết<br /> liên hệ giữa các câu trong văn bản; Diệp Quang Ban nào đó. Vì vậy, tính chỉnh thể vừa có tính khách quan,<br /> (2010) xem xét một cách toàn diện từ dạng văn bản (nói vừa có tính chủ quan.<br /> hoặc viết), dung lượng (dài/ngắn), hình thức và nghĩa, đề - Tính phong cách của văn bản thể hiện ở hai phương<br /> tài, chủ đề, mục đích sử dụng... Từ sự tổng hợp ý kiến diện chủ yếu: phong cách nói và phong cách viết. Ở<br /> của những người đi trước, với đối tượng là các bài Tập phong cách nói, từ ngữ mang tính khẩu ngữ, gần gũi với<br /> đọc trong SGK Tiếng Việt từ lớp 1 đến lớp 5, chúng tôi lời ăn tiếng nói hàng ngày, dùng nhiều hư từ, lặp từ, kèm<br /> cho rằng: Văn bản là sản phẩm của hoạt động giao tiếp thêm cử chỉ, điệu bộ. Ở phong cách viết, ngôn ngữ tuân<br /> ở dạng viết, thường là tập hợp của các câu, có tính trọn theo những đặc điểm phong cách của từng thể loại: tính<br /> vẹn về nội dung, hoàn chỉnh về hình thức, có tính liên kết thuật ngữ, tính biểu cảm, mang đặc trưng phong cách cá<br /> chặt chẽ và hướng tới một mục tiêu giao tiếp nhất định. nhân người viết... Nội dung của văn bản thể hiện rất rõ<br /> <br /> 19<br />  VJE Tạp chí Giáo dục, Số đặc biệt Kì 3 tháng 5/2019, tr 18-22<br /> <br /> <br /> tính định hướng: Viết cho ai? Viết về vấn đề gì? Phong (tr 118), Sau cơn mưa (tr 124), Cây bàng (tr 127), Bác<br /> cách viết thể hiện như thế nào?... đưa thư (tr 136), Anh hùng biển cả (tr 145), Không nên<br /> - Tính chính xác của văn bản thể hiện ở chỗ văn bản phá tổ chim (tr 151), Mùa thu ở vùng cao (tr 166). Như<br /> phải được tổ chức theo đúng các quy tắc sử dụng tiếng vậy, tỉ lệ số bài có cấu trúc dưới bậc của văn bản là 10/36<br /> Việt. Theo cách hiểu đó, yêu cầu chính xác trong việc sử (chiếm 27,8%) tổng số bài đọc của Tiếng Việt 1.<br /> dụng tiếng Việt thể hiện trên cả các phương diện chữ viết, Mặc dù không đảm bảo cấu trúc đầy đủ song các bài đọc<br /> từ ngữ, ngữ pháp… với những quy tắc có tính chặt chẽ, có nội dung, ý nghĩa rõ ràng được rút ra sau mỗi bài học.<br /> bắt buộc mọi người phải tuân theo khi tạo văn bản. Chẳng hạn bài “Sau cơn mưa” (tr 124) chỉ gồm 2 đoạn văn<br /> 2.2.2.2. Đặc trưng của văn bản Tập đọc lớp 1 ngắn với 5 câu rất ngắn gọn nhưng lại có một nội dung rõ<br /> Từ những đặc trưng chung của văn bản, đối với đối ràng theo trình tự của thời gian (Sau trận mưa những cảnh<br /> tượng đặc thù là học sinh lớp 1, xét trên những bài Tập vật xung quanh diễn ra như thế nào? Mọi thứ thay đổi ra<br /> đọc được đưa vào SGK Tiếng Việt 1, chúng tôi đặt ra vấn sau?) để những nội dung, kiến thức này được ghi nhớ, khắc<br /> đề: những bài Tập đọc lớp 1 có được coi là văn bản sâu và trở thành vốn sống của chính bản thân mỗi học sinh.<br /> không? Biểu hiện đặc trưng văn bản như thế nào trong * Bài Tập đọc lớp 1 nhìn từ nội dung<br /> bài Tập đọc lớp 1? Nội dung của các bài Tập đọc chủ yếu được thể hiện<br /> * Bài Tập đọc lớp 1 nhìn từ dung lượng qua những mẩu chuyện nhỏ và những bài thơ ngắn. Ở<br /> Một trong những đặc điểm nổi bật đầu tiên của Tập đây, chúng tôi xét qua hệ thống nhân vật, ngữ cảnh của<br /> đọc lớp 1 là tính súc tích, ngắn gọn. Theo kết quả khảo câu chuyện, và ý nghĩa của bài học.<br /> sát, dung lượng trung bình trong bài Tập đọc Tiếng Việt Thế giới nhân vật trong Tập đọc lớp 1 khá đa dạng và<br /> lớp 1 khoảng 9 câu/bài, 64 tiếng/bài. Xuất phát từ bài đọc gần gũi. Xuất hiện nhiều nhất là các nhân vật thiếu nhi,<br /> đầu tiên chỉ có 5 câu với 49 từ/tiếng và bài nhiều nhất học sinh, ông, bà, bố, mẹ, cô giáo... những người thường<br /> khoảng 90 từ/tiếng. Điều này đáp ứng yêu cầu về khả xuyên tiếp xúc với các em trong cuộc sống. Tương tự,<br /> năng đọc của học sinh lớp 1 (yêu cầu về tốc độ đọc thế giới các loài vật cũng hết sức quen thuộc với các em<br /> 30-40 tiếng trong thời gian 1 phút [2]). Phù hợp với yêu như cái Bống, con ngựa, chim sẻ, con quạ, lão sói, chú<br /> cầu luyện đọc - hiểu cho học sinh lớp 1. công, mèo con, cá heo, gà mẹ, gà con. Đặc biệt, cả thế<br /> Tính súc tích, ngắn gọn của bài đọc lớp 1 thể hiện một giới ấy được đưa vào ngữ cảnh thân thuộc của gia đình<br /> cách triệt để trong từng câu chữ. Câu trong bài đọc ngắn, và trường học khiến cho bài học càng dễ đọc, dễ hiểu.<br /> gần như ta không thể lược bỏ được bất cứ từ nào trong Đồng thời, sự đa dạng của thế giới nhân vật đã đưa các<br /> văn bản. Chẳng hạn, bài đọc Trường em: em vào thế giới muôn màu muôn vẻ, sống động và lí thú,<br /> Trường em tạo cho các em hứng thú say mê đọc và tìm hiểu.<br /> Trường học là ngôi nhà thứ hai của em. Nội dung các bài đọc thường đề cập là những vấn đề hết<br /> Ở trường có cô giáo hiền như mẹ, có nhiều bè bạn sức quen thuộc. Mỗi bài đọc bao giờ cũng mang một ý nghĩa<br /> thân thiết như anh em. Trường học dạy em thành người giáo dục khá rõ ràng. Chẳng hạn, bài Trường em (tr 46) hình<br /> tốt. Trường học dạy em những điều hay. thành cho HS tình yêu trường lớp; Bàn tay mẹ (tr 55) giúp<br /> Em rất yêu mái trường của em. HS hiểu rõ nỗi vất vả của mẹ và tình yêu mẹ. Thông qua các<br /> (Tiếng Việt 1, tập 2, tr 46) bài đọc nhằm giáo dục cho các em về tình cảm gắn bó của<br /> Một câu chuyện với khá nhiều tình tiết cũng được kể gia đình, tình yêu quê hương đất nước, đức tính đáng quý<br /> một cách ngắn gọn. Ví dụ: của con người (lễ phép, trung thực, bao dung giúp đỡ mọi<br /> Con quạ thông minh người), hiểu những tính xấu cần bị phê phán như lười biếng<br /> Một con quạ khát nước. Nó tìm thấy một chiếc lọ có (Mèo con đi học, tr 103), nhõng nhẽo (Vì bây giờ mẹ mới về,<br /> nước. Song nước trong lọ có ít, cổ lọ lại cao, nó không tr 88), nói dối (Nói dối hại thân, tr 133), ích kỉ (Hai chị em,<br /> sao thò mỏ vào uống được. Quạ liền nghĩ ra một kế. Nó tr 115). Mỗi bài đọc là một thế giới mà qua đó góp phần<br /> lấy mỏ gắp từng hòn sỏi bỏ vào lọ. Nước dâng lên dần hình thành những phẩm chất tốt đẹp và mở rộng hiểu biết<br /> dần. Thế là quạ tha hồ uống. cho các em về thế giới xung quanh.<br /> (Theo La Phông-ten, Tiếng Việt 1, tập 2, tr 79) Tuy nhiên, nội dung một số bài đọc chỉ mới dừng lại<br /> * Bài Tập đọc lớp 1 nhìn từ cấu trúc là những nét gợi để bước đầu cho học sinh ý niệm về đối<br /> Do đặc trưng ngắn gọn, súc tích, phần lớn các bài đọc tượng được nói đến. Nhiều bài đọc chưa có được câu kết<br /> của Tiếng Việt 1 không đảm bảo cấu trúc đầy đủ 4 phần có ý nghĩa khái quát hoặc ấn tượng cho các em. Nghĩa là<br /> của văn bản. Về hình thức, có những bài đọc chỉ là một xét về cấu trúc nội dung, nhiều bài đọc mới dừng lại ở<br /> đoạn văn như Con quạ thông minh (tr 79), hoặc hai đoạn mức độ của “chuỗi câu”/ “văn bản dưới bậc”. Có thể coi<br /> văn như Cái nhãn vở (tr 52), Chú công (tr 97), Hồ Gươm đây là một hạn chế của nội dung SGK hiện hành dù điều<br /> <br /> 20<br />  VJE Tạp chí Giáo dục, Số đặc biệt Kì 3 tháng 5/2019, tr 18-22<br /> <br /> <br /> này có nguyên nhân từ yêu cầu về dung lượng của bài trường hợp. Ở đây, chúng tôi hiểu khái niệm “văn hóa” theo<br /> đọc dành cho đối tượng học sinh lớp 1. nhận định của Hồ Chí Minh: “Vì lẽ sinh tồn cũng như mục<br /> * Bài Tập đọc lớp 1 nhìn từ phong cách đích của cuộc sống, loài người mới sáng tạo và phát minh ra<br /> Qua thống kê của chúng tôi, hầu hết các văn bản Tập ngôn ngữ, chữ viết, đạo đức, pháp luật, khoa học, tôn giáo,<br /> đọc lớp 1 thuộc hai phong cách ngôn ngữ sinh hoạt (15 văn học, nghệ thuật, những công cụ cho sinh hoạt hằng ngày<br /> bài) và ngôn ngữ nghệ thuật (21 bài). về ăn, mặc, ở và các phương thức sử dụng. Toàn bộ những<br /> Văn bản thuộc phong cách ngôn ngữ sinh hoạt được sáng tạo và phát minh đó tức là văn hóa. Văn hóa là sự tổng<br /> dùng chủ yếu trong các trích đoạn hội thoại có lời đối đáp hợp của mọi phương thức sinh hoạt cùng với biểu hiện của<br /> của các nhân vật. Ví dụ: “- Chị ơi, bà chưa trông thấy nó mà loài người đã sản sinh ra nhằm thích ứng những nhu<br /> con ngựa bao giờ đâu! - Sao em biết? - Sáng nay em vẽ cầu đời sống và đòi hỏi của sự sinh tồn” [3; tr 431].<br /> một bức tranh con ngựa, đưa cho bà xem, bà lại hỏi: 2.3.2. Giá trị văn hóa qua các bài Tập đọc lớp 1<br /> “Cháu vẽ con gì thế?” (Vẽ ngựa, tr 61). Hoặc lời đối đáp Có thể thấy, những kiến thức đầu tiên HS được học<br /> giữa 2 nhân vật cụ già và người hàng xóm: “- Cụ ơi, cụ là bộ “công cụ” đơn giản nhưng thiết yếu nhất giúp con<br /> nhiều tuổi sao còn trồng na? Cụ trồng chuối có phải hơn người có thể vận dụng để sinh tồn và thích ứng với những<br /> không? Chuối mau ra quả. Còn na, chắc gì cụ đã chờ đòi hỏi của cuộc sống. Dù chỉ bắt đầu với ba chủ điểm,<br /> được đến ngày có quả. Cụ già đáp: - Có sao đâu! Tôi song các văn bản Tập đọc lớp 1 đã cung cấp kiến thức<br /> không ăn thì con cháu tôi ăn. Chúng sẽ chẳng quên người nhiều mặt cho học sinh như ngôn ngữ, văn hóa, những<br /> trồng” (Người trồng na, tr 142)... Với ngôn ngữ vừa hiểu biết về thiên nhiên, phong tục tập quán, lịch sử đất<br /> mang tính cụ thể, vừa mang tính cảm xúc, vừa thể hiện nước, sự kiện lịch sử… tất cả đều được đề cập trong hệ<br /> tính cá thể cho từng nhân vật, các bài đọc sử dụng phong thống bài đọc. Thông qua 3 chủ điểm: Nhà trường, Gia<br /> cách ngôn ngữ sinh hoạt thực sự là những mẩu câu giao đình, Thiên nhiên - Đất nước, HS được cung cấp một hệ<br /> tiếp dễ nhớ, dễ sử dụng cho HS lứa tuổi lớp 1. thống giá trị về đạo đức (truyền thống yêu nước, những<br /> Các bài đọc thuộc phong cách ngôn ngữ nghệ thuật bài học về giá trị đạo đức, hành vi…), văn hóa ứng xử<br /> hầu hết là thơ, truyện, hoặc tản văn. Biện pháp tu từ được (uống nước nhớ nguồn, yêu quê hương đất nước, yêu hòa<br /> sử dụng ở đây chủ yếu là nhân hóa. Chẳng hạn: Có ngàn bình, bình đẳng nam nữ, tình đoàn kết, hữu nghị…), văn<br /> tia nắng nhỏ / Đi học sáng hôm nay (Sáng nay, tr 154); hóa thẩm mĩ (yêu hòa bình, yêu cái đẹp, phê phán cái<br /> Mèo ta buồn bực / Mai phải đến trường (Mèo con đi học, xấu, ca ngợi những điều cao cả...). Ví dụ:<br /> tr 103)... Hầu hết các con vật, sự vật trong các bài đọc - Với chủ điểm Nhà trường<br /> được nhân hóa trở nên sinh động, gần gũi như con người. Thông qua bài đọc Trường em, Cây bàng, Đi học<br /> Đặc biệt là gần gũi với các em bé buổi đầu đi học. giúp HS hiểu được ngôi trường là nơi gắn bó, thân thiết<br /> Nói chung, đặc điểm nổi bật của bài Tập đọc lớp 1 là với các bạn học sinh. Từ đó, các em biết yêu thương, có<br /> tính ngắn gọn (câu ngắn, bài ngắn) và tính chân thật (nội ý thức bảo vệ trường lớp và tài sản trong nhà trường.<br /> dung dễ hiểu, dễ nhớ). Xét về cấu trúc và hình thức, đa Thông qua bài Tặng cháu, Chuyện ở lớp giáo dục cho<br /> số các bài Tập đọc lớp 1 là những văn bản dưới bậc. Điều HS biết học tập thật tốt, thật ngoan để ba mẹ vui lòng và<br /> này có nguyên nhân từ yêu cầu phù hợp với đặc điểm trở thành một người có ích cho đất nước.<br /> tâm lí và năng lực của HS lớp 1. Đồng thời, giải quyết Thông qua bài Người bạn tốt giúp HS biết giúp đỡ<br /> đúng trọng tâm nhiệm vụ của Tiếng Việt 1 là chú trọng bạn bè trong học tập, biết không nên nói dối làm mất lòng<br /> hình thành kĩ năng đọc và cung cấp vốn từ ngữ cho HS. tin của người khác, sẽ có lúc hại tới bản thân.<br /> 2.3. Những nội dung về văn hóa trong văn bản Tập - Với chủ điểm Gia đình<br /> đọc lớp 1 Thông qua bài Bàn tay mẹ, Cái Bống, Quà của bố,<br /> 2.3.1. Khái niệm “văn hóa” HS hiểu được tình cảm của ba mẹ dành cho con của mình<br /> Khái niệm “văn hóa” vốn được sử dụng với rất nhiều cao cả và bao la biết nhường nào. Từ đó, các em biết yêu<br /> nghĩa. Xuất phát từ những mục đích sử dụng khác nhau, lĩnh thương, hiếu thảo, kính trọng với ba mẹ của mình.<br /> vực nghiên cứu khác nhau mà “văn hóa” được các nhà nghiên Thông qua bài Ngôi nhà giúp HS cảm nhận được<br /> cứu định nghĩa khác nhau. Theo nghĩa rộng, “văn hóa” bao ngôi nhà như người bạn thân thiết và gắn bó. Từ đó, các<br /> gồm tất cả, từ những sản phẩm tinh vi hiện đại cho đến tín em biết trân trọng và bảo vệ mái ấm của mình.<br /> ngưỡng, phong tục, lối sống, lao động... Theo nghĩa thông Thông qua bài Người trồng na giáo dục cho HS biết<br /> dụng, “văn hóa” được dùng để chỉ trình độ (trình độ văn hóa). đến đạo lí “ăn quả nhớ kẻ trồng cây”.<br /> Theo nghĩa chuyên biệt “văn hóa” chỉ trình độ phát triển của Thông qua bài Bác đưa thư giúp HS hiểu được công<br /> một giai đoạn lịch sử (văn hóa Đông Sơn, văn hóa Óc Eo). Vì việc vất vả của người lao động, từ đó biết ứng xử và có<br /> vậy, thật khó để đưa ra một khái niệm khả chấp cho mọi tấm lòng yêu thương đối với mọi người.<br /> <br /> 21<br />  VJE Tạp chí Giáo dục, Số đặc biệt Kì 3 tháng 5/2019, tr 18-22<br /> <br /> <br /> Thông qua bài Làm anh, giáo dục cho các em biết yêu hướng tới là đọc hiểu. Nếu các em được đọc trọn vẹn một<br /> thương, biết trách nhiệm đối với em nhỏ của người làm anh/chị. nội dung, khả năng tiếp nhận sẽ cao hơn.<br /> - Với chủ điểm Thiên nhiên - Đất nước - Ngoài những văn bản cung cấp kiến thức có tính<br /> Thông qua các bài Tập đọc về chủ điểm Thiên nhiên - giáo dục cao chúng ta cần bổ sung thêm các bài đọc trau<br /> Đất nước, HS biết được vẻ đẹp của những cảnh vật xung dồi kiến thức về nghi thức lời nói và giao tiếp-ứng xử với<br /> quanh cuộc sống của các em. Từ đó, giúp các em thêm yêu<br /> môi trường xã hội. Chương trình hiện nay chỉ có hai bài<br /> thiên nhiên, yêu đất nước, yêu cuộc sống của mình hơn.<br /> hướng dẫn HS nói lời chào và lời chia tay (Mẹ và cô, tr<br /> Khảo sát hệ thống kiến thức về văn hóa mà HS lớp 1<br /> được học, chúng tôi có bảng sau: 73 và Bác đưa thư, tr 136).<br /> <br /> Tổng hợp kiến thức về văn hóa trong văn bản Tập đọc lớp 1<br /> Văn hóa Văn hóa Văn hóa ứng xử Văn hóa ứng xử<br /> nhận thức tổ chức cộng đồng với môi trường tự nhiên với môi trường xã hội<br /> Kiến thức Văn hóa tổ Văn hóa tận Văn hóa Văn hóa tận<br /> văn hóa Nhận Nhận Văn hóa tổ Văn hóa ứng<br /> chức đời dụng môi ứng phó với dụng môi<br /> thức về thức về chức đời phó với môi<br /> sống cá trường tự môi trường trường xã<br /> vũ trụ con người sống tập thể trường xã hội<br /> nhân nhiên tự nhiên hội<br /> Số bài 6 18 12 8 10 3 0 0<br /> (Nội dung về văn hóa dựa theo cách phân loại của Trần Ngọc Thêm [4])<br /> <br /> Nội dung bảng thống kê trên cho thấy, các kiến thức 3. Kết luận<br /> để ứng xử với môi trường xã hội chưa được đề cập đến Tóm lại, với mục tiêu chủ yếu của Tiếng Việt lớp 1 là<br /> trong các bài đọc lớp 1. Điều này là hoàn toàn phù hợp chú trọng dạy chữ trên cơ sở dạy âm và dạy âm là để dạy<br /> với khả năng và không gian giao tiếp của em bé (giao tiếp chữ, với quan điểm dạy học giao tiếp và phát triển năng lực<br /> của HS lớp 1 chủ yếu vẫn đang là không gian gia đình và cho người học, việc lựa chọn bài tập đọc để đưa vào chương<br /> lớp học). Tuy nhiên, điều đó không có nghĩa là không trình dạy học là hết sức quan trọng. Để đạt được mục tiêu<br /> cần thiết để cung cấp những kiến thức và kĩ năng giao dạy học tập đọc cho HS lớp 1, cần có sự lựa chọn kĩ lưỡng<br /> tiếp xã hội cho các em. để phù hợp với đối tượng, bổ sung thêm thể loại văn bản<br /> Chúng ta đang bước vào cuộc cách mạng thay đổi giáo phong phú, đa dạng hơn để tạo hứng thú cho HS. Đây chính<br /> dục với việc thay đổi chương trình SGK mới. Với mục tiêu là cơ sở để phát triển năng lực sử dụng tiếng Việt nói chung<br /> giúp HS phát triển năng lực giao tiếp ở tất cả các hình thức và phát triển kĩ năng đọc cho HS lớp 1 nói riêng.<br /> đọc, viết, nói và nghe (gồm cả giao tiếp đa phương thức), đặc<br /> biệt là lớp 1, năng lực đọc được đặt lên hàng đầu, tập trung Tài liệu tham khảo<br /> vào hai yêu cầu chính là đọc đúng và đọc hiểu. Trước hết là<br /> [1] O.I. Moskalskaja (1996). Ngữ pháp văn bản (Trần<br /> biết đọc đúng với tốc độ phù hợp và biết đọc thầm để có khả Ngọc Thêm dịch). NXB Giáo dục.<br /> năng đọc hiểu những câu chuyện, bài thơ, bài văn, kịch bản [2] Bộ GD-ĐT (2016). Thông tư số: 22/2016/TT-<br /> văn học và văn bản thông tin. Việc chọn bài Tập đọc phù hợp BGDĐT ngày 22/9/2016 về sửa đổi, bổ sung một số<br /> cho HS cũng là một yếu tố hết sức quan trọng. Từ việc xác điều của quy định đánh giá học sinh tiểu học (ban<br /> định vai trò, mục tiêu của chương trình mới và đặc điểm của hành kèm theo thông tư số 30/2014/TT-BGDĐT<br /> chương trình hiện hành, chúng tôi có một số đề xuất như sau: ngày 28/8/2014 của Bộ trưởng Bộ GD-ĐT).<br /> - Về nội dung và cấu trúc: cần chọn những văn bản [3] Hồ Chí Minh toàn tập (1995). NXB Chính trị Quốc gia.<br /> dù ngắn gọn vẫn cần phải có cấu trúc đầy đủ, chặt chẽ. [4] Trần Ngọc Thêm (1999). Cơ sở Văn hóa Việt Nam.<br /> Điều này sẽ giúp học HS hình thành thói quen tư duy NXB Giáo dục.<br /> logic và năng lực triển khai, tổng hợp vấn đề, biết giải [5] Lê Phương Nga (2002). Dạy học tập đọc ở Tiểu học<br /> quyết triệt để mục tiêu đặt ra. Đặc biệt, tạo tiền đề cho mới. NXB Giáo dục.<br /> việc học làm văn sau này của các em. [6] Bộ GD-ĐT (2015). Tiếng Việt 1, tập 2. NXB Giáo<br /> - Về dung lượng: nên chọn bài có dung lượng vừa đủ dục Việt Nam.<br /> để tăng số lượng HS luyện đọc được trọn vẹn bài đọc [7] Trần Thị Lam Thủy (2018). Vốn sống và vốn từ. Tạp<br /> trong một giờ dạy. Bởi lẽ mục đích của việc đọc cần chí Ngôn ngữ và Đời sống, số 4, tr 41-45.<br /> <br /> 22<br />