Hình ảnh động vật trong tín ngưỡng của người Ê Đê (khảo sát qua sử thi Ê Đê)

HNUE JOURNAL OF SCIENCE<br /> Social Sciences, 2018, Volume 63, Issue 4, pp. 97-103<br /> This paper is available online at http://stdb.hnue.edu.vn<br /> <br /> DOI: 10.18173/2354-1067.2018-0032<br /> <br /> HÌNH ẢNH ĐỘNG VẬT TRONG TÍN NGƯỠNG CỦA NGƯỜI Ê-ĐÊ<br /> (KHẢO SÁT QUA SỬ THI Ê-ĐÊ)<br /> <br /> Nguyễn Thị Quỳnh Thơ<br /> Khoa Sư phạm, Trường Đại học Tây Nguyên<br /> Tóm tắt. Tín ngưỡng của người Ê-đê có nguồn gốc nội sinh và du nhập từ bên ngoài. Loại tín<br /> ngưỡng có nguồn gốc nội sinh là những tín ngưỡng đa thần truyền thống gắn với tục thờ thần<br /> sông, thần núi, thần đất, thần cây… Do đó, có thể gọi đây là tín ngưỡng đa thần. Tín ngưỡng<br /> ngoại sinh là loại tín ngưỡng mới thâm nhập từ bên ngoài như Phật Giáo, Thiên chúa giáo và<br /> Tin Lành. Cả ba tôn giáo này đều đã được công nhận tư cách pháp nhân và đang phát triển rất<br /> nhanh chóng ở Đắk Lắk nói riêng và Tây Nguyên nói chung. Người Ê-đê hầu hết đều theo<br /> đạo Tin Lành hoặc Thiên chúa giáo. Trong phạm vi của nghiên cứu này, chúng tôi chỉ đề cập<br /> đến triết lý tín ngưỡng có nguồn gốc nội sinh là tín ngưỡng đa thần và hình ảnh của các con<br /> vật xuất hiện trong các nghi lễ cúng thần linh của người Ê-đê. Từ đó, làm sâu sắc thêm mối<br /> quan hệ của động vật với tín ngưỡng, đời sống tinh thần của dân tộc Ê-đê.<br /> Từ khóa: Tín ngưỡng, động vật, sử thi, Ê-đê, tô tem.<br /> <br /> 1.<br /> <br /> Mở đầu<br /> <br /> Từ trước đến nay, có nhiều công trình nghiên cứu về hình ảnh động vật nói chung, nhiều<br /> nghiên cứu văn học đã khảo sát ý nghĩa một số loài vật riêng lẻ, tiêu biểu trong ca dao, tục ngữ<br /> người Việt. Có thể kể ra một số tác giả tiêu biểu như: Nguyễn Văn Nở, Nguyễn Bích Hà, Đỗ Thị<br /> Hoà, Nguyễn Đức Tồn, Nguyễn Thuý Khanh… [9, 15, 17,…]. Tuy nhiên, chưa có công trình nào<br /> nghiên cứu về hình ảnh động vật, mối quan hệ giữa động vật và triết lí tín ngưỡng của người Ê-đê<br /> (khoả sát qua Sử thi Ê-đê). Trong nghiên cứu này, chúng tôi tiến hình khảo sát 6 bộ Sử thi Ê-đê<br /> (Anh em Klu Kla, Dăm Băng Mlan, Sum Lum, Hbia Mlin, Dăm Yi đi chặt đọt mây, Mdrong Dăm),<br /> thống kê các hình ảnh động vật thường xuyên xuất hiện trong các nghi lễ hiến tế của người Ê-đê,<br /> từ đó, làm nổi bật vai trò quan trọng của động vật trong triết lí tín ngưỡng của người Ê-đê nói<br /> riêng và cuộc sống của người Ê-đê nói chung.<br /> <br /> 2. Nội dung nghiên cứu<br /> Người Ê-đê cùng với người Ra glai, Gia rai, Chu ru, Chăm ở Việt Nam là những dân tộc sử<br /> dụng các ngôn ngữ được xếp vào tiểu nhóm Chăm (Chamic) thuộc nhánh phụ phía Tây của ngữ<br /> hệ Nam Đảo (Austronesia). Theo Báo cáo kết quả chính thức Tổng điều tra dân số và nhà năm<br /> 2009 [2], dân tộc Ê-đê có dân số là 331.194 người, cư trú trên địa bàn các tỉnh miền Trung và Tây<br /> Nguyên. Ở Đắk Lắk có 298.534 người Ê-đê sinh sống, chiếm 17,2% dân số toàn tỉnh và 90,1% số<br /> người Ê-đê tại Việt Nam. Tại đây, người Ê-đê tập trung chủ yếu ở các huyện như CưM’gar,<br /> Krông Buk, Krông Păk, Krông Ana, M’drak, Krông Bông và thành phố Buôn Ma Thuột.<br /> Ngày nhận bài: 19/2/2018. Ngày sửa bài: 18/3/2018. Ngày nhận đăng: 1/4/2018.<br /> Tác giả liên hệ: Nguyễn Thị Quỳnh Thơ. Địa chỉ e-mail: quynhtho.1988@gmail.com<br /> <br /> 97<br /> <br /> Nguyễn Thị Quỳnh Thơ<br /> <br /> Sinh sống trong môi trường tự nhiên nguyên sơ, hùng vĩ, trình độ sản xuất lại rất lạc hậu,<br /> nhiều hiện tượng xảy ra trong thiên nhiên là điều bí ẩn đối với người Ê-đê. Đây là tiền đề cho tín<br /> ngưỡng dân gian thuộc tôn giáo nguyên thuỷ phát sinh và tồn tại. Người Ê-đê có tín ngưỡng đa<br /> thần.<br /> Tín ngưỡng đa thần (polytheism) được định nghĩa là hình thức “Thờ nhiều thần, ra đời muộn<br /> hơn và nảy sinh từ tín ngưỡng hồn linh, tô tem” [7]. Hình thức này phổ biến không chỉ ở riêng dân<br /> tộc Ê-đê mà còn nhiều dân tộc trên thế giới. Một trong những cơ sở giúp hình thành tín ngưỡng đa<br /> thần chính là nhận thức hạn chế của con người khi đối diện với thế giới tự nhiên đầy bất trắc. Vì<br /> thế nảy sinh niềm tin vào sự chi phối của thế lực thần thánh có khả năng và sức mạnh tác động<br /> đến số phận con người. Con người cần phải tôn thờ cũng như có cách hành xử phù hợp nhằm đảm<br /> bảo cuộc sống yên ổn như mong muốn.<br /> Tín ngưỡng đa thần quan niệm thế giới được tạo thành bởi hai phần khác nhau: Hữu hình với<br /> sức mạnh hữu hạn mà con người bằng các giác quan có thể cảm nhận được; vô hình với sức mạnh<br /> vô hạn mà con người không thể cảm nhận bằng các giác quan nhưng lại phụ thuộc vào nó, đó là<br /> thế giới thần linh. Mối quan hệ giữa thế giới hữu hình (con người) và vô hình (thần linh) là quá<br /> trình tác động lẫn nhau một cách biện chứng. Con người vẫn ở vị trí trung tâm trong quan hệ này<br /> bởi họ có khả năng xác lập liên hệ với thần linh nhằm đáp ứng nhu cầu trần thế của mình.<br /> Đối với người Ê-đê, mối quan hệ giữa con người và thế giới thần linh có sự gắn bó, thân thiết.<br /> Con người có thể trò chuyện, kết nghĩa và thậm chí là kết hôn với thần linh. Và thần linh cũng có<br /> thể từ bỏ thân phận của mình để sống như một con người trần tục. Người Ê-đê quan niệm vạn vật<br /> hữu linh, cái gì cũng có yàng (thần, hồn). Đối với người Ê-đê, vạn vật hữu linh ở đây không hẳn<br /> mọi vật đều có linh hồn, mà chỉ có những sự vật có sự chuyển động thì mới có hồn. Chuyển động<br /> đó của các hiện tượng sự vật lại thuộc vào trình độ nhận thức và quan niệm của con người. Thế<br /> giới các linh hồn của vạn vật hết sức đa dạng và phong phú. Do vậy, con người cần tôn trọng vạn<br /> vật để được che chở, phù hộ.<br /> Xuất phát từ quan niệm vạn vật hữu linh, người Ê-đê hay thực hiện những lễ hiến sinh động<br /> vật cúng thần để đáp ứng nhu cầu tâm linh trong đời sống, lập nên mối giao hoà giữa con người<br /> với lực lượng siêu nhiên, cầu mong các vị thần ủng hộ họ thực hiện những nguyện vọng hoặc<br /> khắc phục khó khăn mà người Ê-đê chưa giải quyết nổi.<br /> Đời sống văn hoá, tín ngưỡng của người Ê-đê rất phong phú. Nhà nghiên cứu Nguyễn Đức<br /> Thịnh cho rằng: “Trong cuộc sống của cộng đồng dân tộc người Ê-đê có rất nhiều nghi lễ được tổ<br /> chức định kỳ và bất thường. Đó là những nghi thức hoặc lễ hội gắn với những hiện tượng liên<br /> quan tới vòng đời người đến chu trình sản xuất (chủ yếu sản xuất nông nghiệp…). Phạm vi và quy<br /> mô nghi lễ phụ thuộc nội dung và yêu cầu cụ thể. Đó là những nghi lễ được tiến hành cho một cá<br /> nhân, cho một gia đình, hoặc cho cả một cộng đồng buôn” [15; tr.213]. Như vậy, việc thực hiện<br /> các lễ cúng lớn nhỏ đã thể hiện tư duy hoà hợp giữa con người với lực lượng siêu nhiên, với thiên<br /> nhiên và tạo vật của người Ê-đê. Trong các lễ cúng này, theo kết quả khảo sát trong các bộ sử thi,<br /> tuy các nghệ sĩ dân gian không mô tả kỹ các bước của các nghi lễ nhưng trong các nghi lễ diễn ra<br /> trong sử thi, chúng tôi thấy rằng, người Ê-đê thường dùng động vật làm lễ vật. Cụ thể, chúng tôi<br /> trình bày hệ thống nghi lễ của người Ê-đê có dùng động vật làm lễ vật trong Bảng 1 dưới đây.<br /> Tuy nhiên, trong 6 bộ Sử thi Ê-đê (Anh em Klu Kla, Dăm Băng Mlan, Sum Lum, Hbia Mlin,<br /> Dăm Yi chặt đọt mây, Mdrong Dăm) mà chúng tôi khảo sát không có đầy đủ tất cả các nghi lễ<br /> (như trong Bảng 1) mà chỉ có một số lễ lớn trong năm. Các nghi lễ ấy được chúng tôi thống kê<br /> trong Bảng 2.<br /> <br /> 98<br /> <br /> Hình ảnh động vật trong tín ngưỡng của người Ê đê (khảo sát qua sử thi Ê đê)<br /> <br /> Stt<br /> 1<br /> <br /> Bảng 1. Hệ thống các nhóm nghi lễ của người Ê-đê có sử dụng động vật làm lễ vật<br /> Lễ chi tiết<br /> Nhóm<br /> Tên nghi lễ<br /> Lễ vật<br /> nghi lễ<br /> trong từng nghi lễ<br /> Nghi lễ 1. Nghi lễ<br /> thuộc<br /> trong sinh<br /> vòng<br /> đẻ<br /> đời<br /> 2. Nghi lễ<br /> người<br /> cầu<br /> chúc<br /> sức<br /> khoẻ<br /> trong vòng<br /> đời người<br /> <br /> - Lễ cầu sinh đẻ dễ<br /> <br /> - Ché rượu, một con gà luộc<br /> - Một ché rượu, một con gà<br /> <br /> - Lễ đặt tên<br /> - Lễ Mnu Tlâu Kpiê Tlâu<br /> - Lễ Un boong kpiê tlâu<br /> - Lễ Un boong kpiê êma<br /> - Lễ Un sa kpiê kgiú<br /> - Lễ Kbao sa kpiê tlâu<br /> - Lễ Kbao sa kpiê êma<br /> - Lễ Kbao sa kpiê kgiú<br /> <br /> 3. Nghi lễ - Lễ hỏi chồng (Nao huh)<br /> trong cưới - Lễ thoả thuận (Knăm)<br /> xin<br /> - Lễ trả cô gái (nếu có)<br /> - Lễ gọi chồng (Yâu Ung)<br /> - Lễ lại mặt (Siê knăm)<br /> <br /> -Ba ché rượu, ba con gà<br /> -Ba ché rượu, một con heo đực<br /> -Năm ché rượu, một con heo đực<br /> - Bảy ché rượu, một con heo (đực<br /> hoặc thiến<br /> - Ba ché rượu, một trâu đực<br /> - Năm ché rượu và một trâu đực<br /> -Bảy ché rượu và một trâu đực<br /> - Một ché rượu và một vòng đồng<br /> - Thách cưới : Bò, trâu, chiêng,<br /> ché.<br /> - Phạt: Ché rượu và một con heo<br /> - Một ché rượu và một con heo<br /> - Ché rượu (nông cụ, đũa, bát…)<br /> <br /> -Một con gà, một ché rượu.<br /> 4. Nghi lễ - Tang lễ (Ngă yang djie)<br /> trong tang - Lễ bỏ mả và vòng đời khép - Rượu, gạo, thịt (heo hoặc trâu)<br /> ma<br /> kín<br /> 2<br /> <br /> Nhóm<br /> nghi lễ,<br /> lễ hội<br /> trong<br /> nông<br /> nghiệp<br /> <br /> 1. Lễ tìm - Lễ cúng thần gió<br /> đất<br /> - Lễ cúng cái cào cỏ<br /> 2.<br /> Trồng<br /> trọt và thu - Lễ trỉa lúa cho cả buôn<br /> hoạch<br /> - Lễ cầu mưa<br /> - Lễ mừng trận mưa đầu mùa<br /> - Lễ lúa lúc lúa trổ bông<br /> - Lễ ăn cơm non<br /> - Lễ rước hồn lúa<br /> - Lễ tuốt lúa<br /> - Lễ đóng kho lúa<br /> 3. Mùa săn<br /> - Lễ cúng nỏ<br /> và lễ cúng<br /> nỏ<br /> <br /> - Ché rượu<br /> - Một ché rượu, một heo và một<br /> ống cơm lam<br /> - Một ché rượu và một con heo<br /> - Một ché rượu, một con gà nhỏ,<br /> một con heo<br /> - Dây thịt, rượu<br /> - Thịt gà (hoặc thịt heo)<br /> - Ché rượu, một con gà, một cây<br /> nứa.<br /> - Cơm lúa mới, ché rượu và một<br /> con gà luộc<br /> - Ché rượu và một con gà luộc<br /> - Gà, hai bát cơm, hai bát canh,<br /> rượu<br /> - Một gà, một ché rượu, chén thịt<br /> vụn pha huyết gà với rượu<br /> - Chén huyết gà pha với rượu<br /> 99<br /> <br /> Nguyễn Thị Quỳnh Thơ<br /> <br /> 3<br /> <br /> Các lễ 1. Lễ cúng<br /> hội khác bến nước<br /> 2. Lễ cầu<br /> no đủ<br /> 3. Lễ uống<br /> rượu mừng<br /> năm mới<br /> 4. Lễ hội<br /> rước<br /> Kpan5. Lễ<br /> cúng trống<br /> da<br /> 6. Lễ lên<br /> nhà mới<br /> (* Bảng này được thống kê dựa theo công trình nghiên cứu: Ngô Đức Thịnh, 1995, Văn hoá dân gian<br /> Ê-đê, NXB Sở Văn hoá – Thông tin Đắk Lắk, Đắk Lắk)<br /> <br /> Stt<br /> <br /> Bảng 2. Thống kê một số nghi lễ có trong sử thi dùng động vật làm lễ vật<br /> Lễ vật<br /> Nghi lễ<br /> Ví dụ<br /> ĐV<br /> Lễ vật<br /> trong sử thi<br /> khác<br /> <br /> 1<br /> <br /> Cúng bến nước<br /> <br /> 2<br /> <br /> Cúng thần (Thần Gà,<br /> sông, thần núi, thần bạc,<br /> Khiên,<br /> Thần thiến<br /> Đao…)<br /> <br /> 3<br /> <br /> Cúng trời<br /> <br /> Heo, gà.<br /> <br /> 5<br /> <br /> Cúng thân thể (cầu<br /> sức khoẻ,cầu phúc)<br /> <br /> Heo thiến, Ché rượu<br /> trâu đực,<br /> <br /> 6<br /> <br /> Cúng yang<br /> <br /> Heo<br /> sổi, Ché rượu<br /> trâu đực<br /> <br /> 7<br /> <br /> Cúng mùa màng<br /> <br /> Trâu, heo<br /> <br /> 8<br /> <br /> Cúng hồn<br /> <br /> Trâu đực,<br /> trâu sổi<br /> <br /> 9<br /> <br /> Cúng ma<br /> <br /> Heo trắng,<br /> bò<br /> đực,<br /> trâu đực<br /> <br /> 10<br /> <br /> Cúng mừng năm Bò,<br /> mới<br /> heo<br /> <br /> 11<br /> <br /> Ăn năm uống tháng<br /> <br /> 12<br /> <br /> 100<br /> <br /> Cúng tổ tiên<br /> <br /> Heo dái<br /> <br /> Trâu,<br /> heo<br /> <br /> Ché rượu<br /> <br /> (1) Một số người đi bắt heo để cúng thần<br /> heo Năm Ché núi sông, một nhóm đi bắt con trâu đực<br /> cúng cho chị Hbia Mlin, còn một số nữa<br /> trâu rượu,<br /> rượu tuk, đi bắt heo nâng cúng ông bà quá cố [8;<br /> tr.751].<br /> Ché rượu<br /> <br /> trâu,<br /> <br /> (2) Tôi có việc vì cúng thần linh, tổ tiên<br /> đòi, tôi cúng cho bản thân mình bằng một<br /> con trâu đực và năm ché rượu [12;<br /> tr.855].<br /> <br /> (3) Có việc Mtao Hwik đến mượn voi,<br /> Mtao Go sẵn lòng giúp bạn, nhưng khi<br /> Ché rượu<br /> lên nhà mới, ông ta lại không hề cho bạn<br /> biết, khi ăn năm, uống tháng, giết trâu,<br /> Ba<br /> ché thui bò, giết heo cúng tổ tiên, giết heo<br /> rượu,<br /> thiến cúng cầu sức khoẻ cũng không mời<br /> Mtao Go đế dự [12; tr.674].<br /> Rượu ché<br /> <br /> Rượu ché<br /> <br /> bò, Rượu ché<br /> <br /> (4) Một nhóm đi dắt con trâu đực to để<br /> Heo trắng, Rượu ché cúng thân thể chàng Sum Blum sống chết<br /> nhờ có vận may, được đi đánh vua ác, kể<br /> trâu đực, tuk<br /> hung để đi giành lại Hbia Ling Pang từ<br /> gà<br /> trống<br /> <br /> Hình ảnh động vật trong tín ngưỡng của người Ê đê (khảo sát qua sử thi Ê đê)<br /> <br /> trắng<br /> Tổng<br /> <br /> tay Mtao Ar [13; tr.939].<br /> <br /> 12<br /> <br /> Theo thống kê và mô tả ở bảng trên, chúng tôi thấy rằng chủ yếu ở các lễ lớn như cúng thần<br /> linh, cúng sức khoẻ, cúng bến nước (ngoài dùng rượu và các lễ vật khác) thì người Ê-đê thường<br /> dùng trâu, bò, heo làm lễ vật hiến sinh. Hiến sinh là loại hình lễ nghi tồn tại ở tất cả các hình thức<br /> tín ngưỡng của dân tộc Ê-đê. Tuỳ vào hình thức tín ngưỡng mà mức độ hiến sinh nhiều hay ít. Lí<br /> giải cho việc người Ê-đê thường dùng động vật, hoặc máu huyết động vật trong các lễ hiến sinh,<br /> Giáo sư Đinh Gia Khánh từng khẳng định “Ở vùng núi thuộc đất liền và hải đảo Đông Nam Á,<br /> nhiều tộc người có tục hiến tế lợn hoặc trâu trong lễ thức nông nghiệp. Ngoài việc tin rằng các<br /> thần linh được hưởng các lễ vật sẽ làm mùa màng tốt thì việc hiến tế còn có ý nghĩa sau đây: sức<br /> mạnh ma thuật (mana) có trong máu súc vật hiến tế sẽ thúc đẩy cho cây lúa lớn nhanh” [11;tr.156],<br /> cầu cho mùa màng bội thu, cầu sức khoẻ... Sử thi Ê-đê cũng thể hiện rất rõ điều này:<br /> (5) “Tôi cúng thần linh bằng năm ché rượu, con trâu cái thiến, rượu ché tuk, con trâu đực cho<br /> thần Núi, thần Sông giúp” [12; tr.1044];<br /> (6) “Họ cúng tổ tiên năm ché rượu, một con trâu, còn bảy ché rượu, một con trâu có đốm<br /> trắng cúng cho người đi lấy vợ, lấy chồng” [12; tr.764];<br /> (7) “Họ cúng một con trâu trắng, ba ché rượu báo tổ tiên, con trâu trắng cúng rẫy, cúng thần<br /> nước phù hộ, thần chiêng, thanh la, cúng cho thần cột nhà, xà ngang xà dọc, thần hang núi<br /> [12;tr.764];<br /> (8) “Họ cúng một con trâu trắng, ba ché rượu báo tổ tiên, con trâu trắng cúng rẫy, cúng thần<br /> nước phù hộ, thần chiêng, thanh la, cúng cho thần cột nhà, xà ngang xà dọc, thần hang núi”<br /> [12;tr.764];<br /> (9) “Cha Hbia Knhí là thịt bò cúng mừng năm mới, thịt heo mừng mùa xuân, làm thịt trâu<br /> mừng nương rẫy, từ nay làm ăn không vất vả đói kém, cúng cho người trong nhà, cúng cho dân<br /> làng từ người già, trẻ em, gái trai đề luôn khoẻ mạnh” [12; tr.603];<br /> (10) “Máu trâu bò không khô sàn hiên, tiếng chiêng tiếng cồng mãi không dứt, bảy con bò,<br /> thui một ngày, bảy con trâu, thui một ngày, cúng cho mùa màng tươi tốt” [1; tr.750].<br /> Việc người Ê-đê chọn các lễ vật thường là động vật xuất phát từ tín ngưỡng tô tem. Tín<br /> ngưỡng tô tem (totemism) hay còn gọi là thuyết vật tổ, là hình thức tín ngưỡng ra đời rất sớm<br /> trong xã hội loài người gắn với thời kỳ công xã thị tộc. Hiểu theo nghĩa đen, tô tem có nghĩa là họ<br /> hàng hay có họ hàng. Theo Từ điển tín ngưỡng tôn giáo thế giới và Việt Nam: “Vật tổ là một trong<br /> những hình thức sơ đẳng nhất của tín ngưỡng, tôn giáo của loài người, tin tưởng ở mối quan hệ<br /> huyết thống siêu nhiên giữa những người trong một tập thể (thị tộc, bộ lạc) với một loài động vật,<br /> thực vật hoặc một đối tượng nào đấy, biến thành tô tem (biểu tượng để cúng, suy tụng…) của thị<br /> tộc và bộ lạc” [7; tr.695]. Như vậy, tô tem là niềm tin về mối liên hệ siêu nhiên của con người<br /> động, thực vật hoặc một đối tượng nhất định. Hiện tượng con vật tô tem chủ yếu là những con vật<br /> gây khiếp sợ cho con người hay những con vật hiền lành ít ảnh hưởng đến con người trong đời<br /> sống. Dần về sau, niềm tin tô tem mới bao hàm cả động vật lẫn thực vật và các đối tượng khác.<br /> Theo quan điểm của S. Reinach – người đã công thức hoá tô tem giáo thành 12 điều, để<br /> khẳng định những đặc trưng cho loại hình tín ngưỡng này, dù rằng sự biểu hiện của nó có thể<br /> không đầy đủ hoặc có sự khác biệt nhất định:<br /> “1. Không được ăn thịt, không được giết một số thú vật; con người nuôi nấng một số cá thể<br /> thú vật ấy và chăm nom chúng cẩn thận.2. Một con vật chết đột tử là một đối tượng để tang và<br /> được chôn cất cùng những lễ nghi như một thành viên cuả bộ lạc. 3. Sự cấm chỉ ăn uống đôi khi<br /> chỉ phụ thuộc vào một bộ phận nào đấy trong thân thể con vật. 4. Người ta khi ở trong tình thế cần<br /> thiết phải giết một con vật thường được miễn trừ, người ta xin lỗi nó và tìm mọi thứ mưu mẹo và<br /> kế cách làm giảm thiểu sự vi phạm tabu, tức là sự giết chóc. 5. Khi con vật bị hiến tế, nó được<br /> 101<br /> <br />