Hôn nhân gả bán – tiếng nói phê phán và khát vọng tình yêu trong truyện thơ Mường Thanh Hóa

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:9

Thêm vào BST

Báo xấu

61
lượt xem 5
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Bài viết đi sâu tìm hiểu vấn đề hôn nhân gả bán trong truyện thơ Mường Thanh Hóa, qua đó khẳng định giá trị độc đáo của truyện thơ trong bức tranh chung của truyện thơ các dân tộc thiểu số Việt Nam.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Hôn nhân gả bán – tiếng nói phê phán và khát vọng tình yêu trong truyện thơ Mường Thanh Hóa

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SÀI GÒN SAIGON UNIVERSITY TẠP CHÍ KHOA HỌC SCIENTIFIC JOURNAL ĐẠI HỌC SÀI GÒN OF SAIGON UNIVERSITY Số 68 (02/2020) No. 68 (02/2020) Email: tcdhsg@sgu.edu.vn ; Website: http://sj.sgu.edu.vn/ HÔN NHÂN GẢ BÁN – TIẾNG NÓI PHÊ PHÁN VÀ KHÁT VỌNG TÌNH YÊU TRONG TRUYỆN THƠ MƯỜNG THANH HÓA Forced marriage – A critical voice and a thirst for love in Mường ethnic’s narrative poems of Thanh Hóa TS. Lê Thị Hiền Trường Đại học Hồng Đức TÓM TẮT Vấn đề hôn nhân gả bán là một trong những nội dung phổ biến trong truyện thơ Mường. Thông qua một số tác phẩm tiêu biểu, truyện thơ đã lên tiếng phê phán tập tục gả bán hôn nhân, ca ngợi khát vọng về tình yêu tự do và mưu cầu hạnh phúc lứa đôi của các chàng trai, cô gái Mường. Bài viết đi sâu tìm hiểu vấn đề hôn nhân gả bán trong truyện thơ Mường Thanh Hóa, qua đó khẳng định giá trị độc đáo của truyện thơ trong bức tranh chung của truyện thơ các dân tộc thiểu số Việt Nam. Từ khóa: hôn nhân gả bán, Thanh Hóa, truyện thơ Mường ABSTRACT The issue of forced marriage is one of the important contents of Mường ethnic’s narrative poems. Through a number of typical works, the narrative poems have criticized the custom of forced marriage and praised a desire of freedom in love and happiness of Mường couples. The article explores the issues of forced marriage in Mường ethnic’s narrative poems of Thanh Hóa, thereby to confirm the unique values of the narrative poem in a general prospect of ethnic minorities’ poetry in Vietnam. Keywords: forced marriage, Thanh Hóa, Mường ethnic’s narrative poem 1. Đặt vấn đề tình yêu hôn nhân. Thông qua ba tác Trong bức tranh chung của truyện thơ phẩm: Út Lót Hồ Liêu, Nàng Nga Hai các dân tộc thiểu số Thanh Hóa, truyện Mối, Nàng Ờm chàng Bồng Hương, một thơ của dân tộc Mường đóng vai trò quan mặt, các tác giả dân gian lên tiếng phê trọng. Hiện nay, truyện thơ Mường lưu phán tập tục gả bán hôn nhân, mặt khác, truyền ở Thanh Hóa được sưu tầm và công ca ngợi khát vọng về tình yêu tự do và bố mới chỉ có 5 tác phẩm: Út Lót Hồ Liêu, mưu cầu hạnh phúc lứa đôi của các chàng Nàng Nga Hai Mối, Nàng Ờm chàng Bồng trai, cô gái Mường. Điều đó tạo nên giá trị Hương, Nàng con côi, Anh Loong hiện thực và giá trị nhân đạo, khiến truyện Choóng. Trong đó, truyện thơ Út Lót Hồ thơ sống mãi trong đời sống văn hóa của Liêu, Nàng Nga Hai Mối, Nàng Ờm chàng dân tộc Mường nói riêng và đồng bào các Bồng Hương là những truyện thơ về đề tài dân tộc thiểu số nói chung. Email: lehienhd82@gmail.com 27
SCIENTIFIC JOURNAL OF SAIGON UNIVERSITY No. 68 (02/2020) 2. Nội dung Hai Mối là cuộc hôn nhân tiêu biểu nhất 2.1. Những cuộc hôn nhân gả bán (hôn cho tục lệ gả bán hôn nhân. Vua Ao Ước là nhân cưỡng ép) trong truyện thơ Mường nhà vua đầy quyền lực, giàu có ở đất nước Theo quan niệm của người Mường, Thượng Lào. Mặc dù biết nàng Nga và Hai hôn nhân có ý nghĩa đặc biệt không chỉ đối Mối yêu nhau và đã hẹn ước với nhau với cá nhân mà còn có ý nghĩa quan trọng nhưng bố mẹ nàng Nga vẫn ngăn cấm và đối với gia đình, họ tộc. Với người đàn buộc nàng lấy nhà vua Ao Ước. Trước ông, hôn nhân là bước chuyển để người quyết định của cha mẹ, nàng Nga chỉ đau đàn ông trở thành đức cả, tức là người có buồn, than thở với đạo Hai Mối: “Bố nhà tư cách đại diện cho một gia đình, một nóc em tham bạc / Mẹ nhà em tham vàng / Chú nhà tham gia vào các công việc của gia bác, họ hàng tham ăn tham uống / Tham đình, dòng họ, làng xóm. Với người phụ bình rượu mọng / Tham vò rượu siêu / Cho nữ, hôn nhân đánh dấu sự trưởng thành, nên em bị ép đi làm bà / Nhà ông Vua Ao khẳng định người phụ nữ có khả năng quán Ước / Nước vua Thượng Lào cao xa quạnh xuyến gia đình, sinh con đẻ cái để duy trì vắng”. Nàng không cười, không nói và bỏ nòi giống cho gia đình nhà chồng và nuôi hẳn việc ăn uống: “Cơm không buồn nhá, dưỡng chúng. Đối với gia đình, họ tộc, đặc cá không buồn ăn / Vóc gầy da nhăn như biệt là nhà trai; hôn nhân của đôi vợ chồng bông hoa bông trăng héo nắng”. Thậm chí, trẻ khẳng định vị thế của dòng họ đối với khi nghe tin Hai Mối chết, nàng Nga đã sẵn xóm làng và cộng đồng. sàng từ bỏ địa vị và quyền lực để sống trọn Việc dựng vợ gả chồng của người kiếp với người yêu. Kết thúc cuộc hôn Mường là do cha mẹ sắp đặt, phận làm con nhân đầy bi kịch này là cái chết của cả ba không có quyền lựa chọn, nhất là con gái. người: Hai Mối, nàng Nga và nhà vua Ao Trong hôn nhân, vai trò của cha mẹ là tối Ước. Cái chết ấy như một tiếng thét căm cao - “cha mẹ đặt đâu con ngồi đó”. Họ có phẫn lên án xã hội phong kiến – xã hội mà thể bất chấp tất cả, thậm chí dồn con trẻ chính cha mẹ là nhân tố gây nên bi kịch vào bước đường cùng để đạt được mục cho con cái. đích của mình. Đây là một trong những đặc Cũng giống như cuộc hôn nhân giữa điểm nổi bật nhất của xã hội Mường thời nàng Nga và vua Ao Ước, cuộc hôn nhân phong kiến. giữa Hồ Liêu và người vợ trong truyện thơ Vấn đề hôn nhân, đặc biệt là hôn nhân Út Lót Hồ Liêu là cuộc hôn nhân cưỡng ép. gả bán, được phản ánh chân thực, sinh Cuộc hôn nhân này hoàn toàn do cha mẹ động trong các truyện thơ Mường, cụ thể hai bên tự ý quyết định. Vì là cuộc hôn như cuộc hôn nhân giữa nàng Nga và nhà nhân không tình yêu nên Hồ Liêu luôn lạnh vua Ao Ước (truyện thơ Nàng Nga Hai lùng, vô cảm với người vợ của mình. Sự Mối), cuộc hôn nhân giữa chàng Hồ Liêu lạnh lùng, vô cảm của Hồ Liêu khiến người và người vợ do cha mẹ sắp đặt, cuộc hôn vợ buồn bã và có lúc đã chất vấn chàng: nhân giữa nàng Út Lót và đạo mường Đẹ “Anh chê em phục phịch / Chê em cục mịch (truyện thơ Út Lót Hồ Liêu). / Hay chê em gô răng / Chê em khô chân Cuộc hôn nhân giữa nàng Nga và nhà gân mặt”. Đáng thương hơn, người phụ nữ vua Ao Ước trong truyện thơ Nàng Nga này sẵn sàng chấp nhận làm vợ thứ nếu 28
LÊ THỊ HIỀN TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC SÀI GÒN chàng bằng lòng. Trước sự níu kéo của vợ, phía ấy có nơi an nghỉ của chàng. Đám Hồ Liêu vẫn không chấp nhận và khẳng cưới của nàng Út Lót và đạo mường Đẹ định chỉ có một tình yêu duy nhất với nàng được tổ chức khá linh đình, đông đúc, Út Lót. Thấy không thể thay đổi được Hồ nhưng thật bất ngờ, khi đám rước dâu đi Liêu, người vợ đã đi tìm người khôn mồm, qua mộ Hồ Liêu, nàng đã xin phép hai họ khéo miệng để khuyên nhủ chàng: “Dẫu vào thăm Hồ Liêu. Như đã hẹn trước, khi mến bậu cũng không nên cửa / Dẫu mến họ nàng Út Lót vừa bước tới mộ, Hồ Liêu đã cũng không nên nhà”. Nhưng tất cả đều chống mộ cao cho Út Lót bước vào. Săng không thể lay chuyển được lòng dạ sắt đá đồng gộp lại, hai người biến thành hai hòn của chàng. Chàng khuyên vợ nên trở về đá trắng. Chứng kiến cảnh đau buồn ấy, tê bên cha mẹ, làm lại tình duyên mới và kiên tái phiền lòng, đạo mường Đẹ đã biến quyết: “Dù em có đợi anh / Chín tháng thành con cày cun gầy nhom nằm ngủ suốt mười hai năm / Chúng ta cũng không / tháng Ba, tháng Tư. Cái kết của cuộc hôn Đằm tình trai gái / Chúng ta cũng không / nhân là cái chết của cả hai người: nàng Út Đậu ngãi bén duyên / Rồi ra chỉ nên trầu Lót và đạo mường Đẹ. cau khô héo”. Mặc cho Hồ Liêu khuyên Có thể thấy tự do yêu đương là đặc nhủ thế nào, người vợ vẫn một mực làm trưng của xã hội nguyên thủy – nhưng hôn theo sự sắp đặt của cha mẹ. Cuối cùng, Hồ nhân môn đăng hộ đối hoặc có sự can thiệp Liêu đã tìm đến cái chết. Chỉ có chết, của tiền bạc – hôn nhân gả bán lại là hệ quả chàng mới có thể thoát ra khỏi cuộc hôn của xã hội phong kiến. Trong hôn nhân gả nhân đầy ngang trái. bán luôn diễn ra xung đột giữa một bên là Ngoài việc phản ánh cuộc hôn nhân cha mẹ - đại diện cho chế độ gia trưởng của chàng Hồ Liêu, truyện thơ Út Lót Hồ phong kiến và trật tự luân lý phong kiến Liêu còn miêu tả cuộc hôn nhân gả bán với một bên là đôi trai gái - đại diện cho lý giữa nàng Út Lót và đạo mường Đẹ. Mặc tưởng hôn nhân tự do. Xung đột này dù đạo mường Đẹ vừa già vừa xấu, vừa “không ngừng được đẩy cao, xung đột chột lại vừa bị què nhưng nàng Út Lót vẫn không ngừng được đào sâu - để đưa đến chấp nhận lấy làm chồng. Có hai nguyên những vòng xoáy cao trào mà đỉnh điểm là nhân khiến Út Lót đi đến quyết định táo quyết tâm tự tận” (Bùi Thiên Thai, 2015, bạo ấy. Thứ nhất, sau khi quá đau buồn về tr. 39). cái chết của chàng Hồ Liêu, nàng lại bị cha Tục lệ gả bán hôn nhân không chỉ mẹ ép phải lấy chồng giàu, chồng sang: được phản ánh trong truyện thơ Mường mà “Bây giờ con phải / Đi làm bà, làm mái còn được phản ánh khá chân thực trong cun quan / Cho vui lòng cha mẹ”. Để giữ truyện thơ các dân tộc thiểu số khác: truyện tròn đạo hiếu với cha mẹ, nàng bắt buộc thơ Tiễn dặn người yêu, Khun Lú nàng Ủa phải đi lấy chồng. Mà khi đã lấy chồng, của dân tộc Thái; truyện thơ Nhàng Dợ phải lấy một người mà nàng không yêu thì Chà Tăng của dân tộc Mông; Tam Mậu với nàng, việc lấy ai không còn là điều Ngọ, Trần Chu của dân tộc Tày.v.v. Tuy quan trọng. Thứ hai, nếu nhận lời lấy đạo nhiên, ở truyện thơ các dân tộc thiểu số mường Đẹ thì trên đường về nhà chồng, khác, tác giả dân gian đã tìm được lối thoát nàng sẽ được gặp lại Hồ Liêu, bởi đi về tương đối thỏa đáng để giải quyết mâu 29
SCIENTIFIC JOURNAL OF SAIGON UNIVERSITY No. 68 (02/2020) thuẫn, bế tắc trên con đường phấn đấu vượt xã hội xấu xa, tàn bạo đã chà đạp lên quyền qua thành lũy của tục lệ gả bán phong kiến sống, quyền tự do và mưu cầu hạnh phúc để đi đến hạnh phúc trọn vẹn. Đó là hoặc của con người. cùng nhau bỏ trốn để xây dựng lại cuộc đời Ba truyện thơ Nàng Nga Hai Mối, Út êm ấm ở một nơi xa xôi (truyện thơ Nhàng Lót Hồ Liêu, Nàng Ờm chàng Bồng Hương Dợ Chà Tăng); hoặc vui vầy tái hợp trong đều gặp nhau ở một chủ đề tư tưởng là mối tình chung thủy sau khi phải trải qua cùng phê phán chế độ cưỡng ép hôn nhân rất nhiều lận đận, khổ đau, sóng gió dập trong xã hội Mường xưa. Những bậc cha vùi của tục lệ gả bán lạc hậu trong xã hội mẹ trong các truyện thơ này đều là những phong kiến (truyện thơ Tiễn dặn người người ham giàu, ham địa vị, đã ép duyên, yêu).v.v. cưỡng duyên; là những người trực tiếp gây Truyện thơ Mường không giải quyết ra tai họa cho con cái. Ta bắt gặp ở các mâu thuẫn trong hôn nhân gả bán theo truyện thơ hình ảnh cun Đủ đạo Dà, hình chiều hướng có hậu như vậy, mà “phần lớn ảnh ông vua Ao ước, hình ảnh quan lang, tìm đáp số trong cuộc đời ở thế giới bên lính tráng và cả bố mẹ nàng Ờm - những kẻ kia, ở thế giới của cõi chết” (Phan Đăng vua nhỏ, chúa đất, ỷ quyền gia trưởng. Họ Nhật, 1981, tr. 428-429). Chẳng hạn, nàng đại diện cho quyền lực và uy thế xã hội, đã Nga đã quyết xuống mồ với người yêu cho dùng sức mạnh vô hình để bóp nghẹt tình trọn nghĩa vẹn tình, nàng Út Lót kết thúc yêu của nàng Nga và Hai Mối, tình yêu của cuộc đời đau khổ bằng cái chết, nàng Bồng nàng Ờm và chàng Bồng Hương, của nàng Hương tìm lên núi Làn Ai để ăn lá ngón tự Út Lót và chàng Hồ Liêu. Họ còn là hiện vẫn. Các chàng trai và cô gái Mường đã thân cho những quan niệm, luật lệ cổ hủ, quyết liệt biểu thị thái độ chống đối của nặng nề trong xã hội. mình với tục lệ gả bán hôn nhân, phản ứng Trong truyện Nàng Nga Hai Mối, bố khá mạnh mẽ và dữ dội trước hành động ép mẹ nàng Nga vì ham giàu sang, địa vị mà uổng của cha mẹ. nhận lời gả con gái cho nhà vua Ao Ước. 2.2. Tiếng nói phê phán, tố cáo tập Tính cách, chân dung bố mẹ của nàng Nga tục gả bán (cưỡng ép) hôn nhân được thể hiện cụ thể qua đoạn thơ khá dài Truyện thơ ra đời khi giai cấp trong xã khi ép duyên nàng Nga. Đây là những lời hội hình thành một cách rõ nét. Mỗi truyện dụ dỗ ngon ngọt nhưng cay nghiệt của bố thơ là bức tranh thu nhỏ về hiện thực xã mẹ nàng Nga:“Con gái bố mẹ ơi… / Con hội phong kiến với những luật lệ hà khắc, nghe lời bố mẹ / Nên con gái lành / Con với những mối mâu thuẫn không thể điều nghe lời người tình / Nên con gái rồ gái hòa được. Xã hội phong kiến đã bày ra dại / Nghe lời trai gái / Nên đứa hư thân”. những trận đồ bát quái, nào là lệ thiêng luật Lời nói của bố mẹ Nàng Nga là sắt đá, là cả, nào là phép mẹ quyền cha, nào là cưới mệnh lệnh, không có gì có thể thay đổi mua gả bán, nào là trọng nam khinh nữ.v.v. được. Theo một bản kể khác được sưu tầm Vạch ra bản chất xấu xa của xã hội phong ở xã Cẩm Quý, huyện Cẩm Thủy thì truyện kiến với những tập tục ngang trái, truyện thơ còn có đoạn miêu tả bố mẹ nàng Nga thơ là tiếng kêu than cho số phận của con đánh nàng một cách tàn nhẫn khi nàng từ người; là lời phê phán, tố cáo đanh thép cái chối cuộc gả bán nàng cho nhà vua Ao 30
LÊ THỊ HIỀN TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC SÀI GÒN Ước. Chính vì không thể thoát ra khỏi cuộc Truyện thơ Nàng Ờm chàng Bồng hôn nhân ép uổng đầy ngang trái ấy mà Hai Hương là lời tố cáo đanh thép tâm địa độc Mối, và sau đó là nàng Nga, đã phải đi đến ác của cha mẹ nàng Ờm. Mở đầu truyện cái chết. Cao Sơn Hải cho rằng: “Cái chết thơ là hình ảnh mẹ nàng Ờm bụng mang dạ của nàng Nga và đạo Hai Mối là cái chết bi chửa thèm quả chua. Bà đã dùng lời lẽ tha kịch làm cho ta thấy tiếc thương đôi trai thiết để nhờ một em bé mồ côi trèo lên cây gái, tiếc cho mối tình đẹp của họ và càng hái quả với lời hứa: “Nếu chị sinh được con căm ghét chế độ hôn nhân nghiệt ngã gái / Chị cho mi / Được nên ngãi nên đôi / không đếm xỉa đến tình yêu hạnh phúc lứa Nên duyên phải lứa”. Lời hứa đấy khiến đôi. Tác giả dân gian ở tác phẩm này đã có cho đứa trẻ mồ côi, và sau này chính là cái nhìn hiện thực về cuộc sống xã hội chàng Bồng Hương, tưởng là sự thật. Vì Mường xưa một cách sâu sắc đầy tính phê vậy, sau khi trưởng thành, chàng yêu người phán, tố cáo và cảnh báo các bậc cha mẹ con gái mà bà mẹ khi trước đã có lời hứa khi không quan tâm đến tình yêu lứa đôi gả cho chàng. Nhưng khi đối diện với sự của con cái” (Cao Sơn Hải, 2005, tr. 30). thật, khi biết Bồng Hương và con gái của Không giống như bố mẹ nàng Nga, bố mình yêu nhau, bà mẹ đã lên tiếng từ bỏ lời mẹ Hồ Liêu trong truyện thơ Út Lót Hồ hứa. Bà đã so sánh gia cảnh côi cút, nghèo Liêu lại tự ý sắp sẵn cuộc hôn nhân khi khó của Bồng Hương với cảnh giàu sang chàng đi vắng, đưa chàng vào tình thế đã của gia đình mình: “Nhà mi nhà nghèo / rồi: “Lúc ấy bố mẹ Hồ Liêu / Đã giục con Thân neo côi cút”, với sự cao sang của con ra chào khách / - Nhà ta có chiếng cậu đến gái bà: “Còn nhà tao / Dưới sân lắm trâu rong / Có chiếng mộng đến chơi / Con đến nhiều bò/... Còn con gái tao / Ngón tay như chào qua / Ra lời với khách”. Cha mẹ Hồ búp măng đọt / Đôi gót trắng hồng...”. Mẹ Liêu đã bắt chàng làm theo sự sắp đặt của nàng Ờm đã phũ phàng chối bỏ lời hứa họ, không hề quan tâm đến nguyện vọng, trước đây với Bồng Hương: “Mi đừng hòng tâm tư của chàng. Bố mẹ nàng Út Lót cũng / Chung tình đôi lứa / Làm sao / Có thể đã làm như thế đối với con mình. Mặc dù chung cửa chung nhà”. Sự tàn nhẫn, độc ác biết nàng Út Lót đau khổ vì cái chết của của bố mẹ nàng Ờm càng bộc lộ khi biết Hồ Liêu nhưng cha mẹ nàng vẫn bắt ép rằng nàng Ờm và chàng Bồng Hương yêu nàng lấy chồng giàu sang: “Bây giờ con nhau say đắm, quấn quýt không rời. Để phải / Đi làm bà, làm mái cun quan / Cho ngăn cản tình yêu của hai người, bố mẹ vui lòng cha mẹ”. Cha mẹ nàng Út Lót đã nàng Ờm lấy hết vật nhớ vật thương của nhờ người mai mối để tìm cho nàng một hai người bỏ đi. Không dừng lại ở đó, họ người đẹp trai, giàu có. Để vừa lòng cha còn đánh nàng một cách tàn nhẫn: “Chín mẹ, nàng Út Lót đã chấp nhận cuộc hôn chục roi lảy bảy bố bó làm bảy / Ba mươi nhân với đạo mường Đẹ. Nếu như sự ép roi lèn en mẹ buộc làm ba / Giữ em trong duyên của bố mẹ Hồ Liêu là nguyên nhân nhà / Ra tay đánh đập”. Mặc cho nàng Ờm trực tiếp gây nên cái chết của Hồ Liêu, thì van xin, năn nỉ, bố mẹ nàng Ờm vẫn lạnh sự ép duyên của bố mẹ nàng Út Lót chính lùng, tàn nhẫn: “Đánh tay em không biết là nguyên nhân gây nên cái chết của nàng mỏi / Đánh em máu chảy khắp người”. Với sau này. tấm thân đầy máu, nàng Ờm tiếp tục van 31
SCIENTIFIC JOURNAL OF SAIGON UNIVERSITY No. 68 (02/2020) xin bố mẹ, nhưng đáp lại chỉ là sự im lặng Có thể nói, ba truyện thơ Mường: Út đến tàn nhẫn. Và tàn ác hơn, bố mẹ nàng Lót Hồ Liêu, Nàng Nga Hai Mối, Nàng Ờm Ờm đã quăng nàng ra ngoài cửa vóng. Đến chàng Bồng Hương: cho thấy khát vọng tự máu mủ ruột thịt thuộc dòng dõi nhà lang do yêu đương là khát vọng thiêng liêng và mà còn bị chính nhà lang chà đạp cho đến cháy bỏng của các chàng trai cô gái chết thì những con người bình thường Mường. Nó như một sợi chỉ đỏ xuyên suốt trong xã hội liệu có được giá trị đích thực, từ đầu đến cuối mỗi tác phẩm. Mỗi tác có được hạnh phúc chân chính hay không? phẩm là khát vọng mãnh liệt về tình yêu, Cùng thể hiện chủ đề chống đối tục lệ hạnh phúc của các chàng trai, cô gái cưỡng ép, gả bán, bóp chết hạnh phúc lứa Mường. Họ khao khát yêu, được yêu một đôi trong hôn nhân, nhưng có truyện thơ cách tự do và ước muốn được ở bên nhau lại thiên về phê phán tục cheo cưới dưới mãi mãi. uy lực của tiền của; có truyện thơ lại phê Trong truyện Nàng Nga Hai Mối, nghe phán uy quyền của chế độ gia trưởng độc đồn dưới chợ Cẩm Thủy, Quan Hoàng có đoán, tàn bạo. Đựợc thể hiện với nhiều nàng Nga là “Người đẹp hiền hòa / Có một màu sắc khác nhau, nhưng tựu trung lại, không hai” thì Hai Mối đã chủ động xin các truyện thơ Mường đều gặp nhau ở phép cha mẹ được xuống chợ Cẩm Thủy, điểm chung là cùng lên tiếng phê phán, tố Quan Hoàng để được gặp người con gái ấy. cáo tập tục gả bán hôn nhân của xã hội Riêng nàng Nga cũng chủ động xin cha mẹ Mường xưa. Tập tục nặng nề đó đã vô tình một mình ra chợ chơi để tìm bạn tình. Hai vùi dập khát vọng, ước mong của con con người ấy đã gặp nhau tại nơi đất chợ. người về tình yêu tự do và hôn nhân hạnh Nàng Nga đã chủ động mời Hai Mối về phúc. Truyện thơ Mường là tiếng kêu thăm cửa thăm nhà. Cái khôn, cái khéo của thương cho số phận của con người. Có thể nàng Nga là nàng muốn cha mẹ chấp nhận nói, không ở đâu như truyện thơ Mường, ngay từ đầu người mà nàng đã chọn. Hai vấn đề tình yêu hôn nhân được đặt ra như người cùng nhau hẹn ước ở sông Ngang, một yêu cầu bức thiết, đòi hỏi tác giả dân bến Đuộng: “Hẹn ngày nên cửa nên nhà / gian lúc bấy giờ phải có cái nhìn sâu sắc, Đôi bên mẹ cha đẹp đàng đi xá lại”. Với biện chứng mới thấy hết được bộ mặt thật truyện Út Lót Hồ Liêu, nàng Út Lót khi đã của xã hội phong kiến, và đặc biệt hơn mới thầm yêu trộm nhớ chàng Hồ Liêu đã chủ thấy được khát vọng vươn lên của những động viết thư về dặn cha mẹ: “Con đã sắp chàng trai cô gái Mường. trong ý / Con đã nghĩ trong lòng / Ngày 3. Ca ngợi khát vọng về tình yêu tự chầu vua xong / Con chọn chàng Hồ Liêu do và mưu cầu hạnh phúc lứa đôi về thưa cùng bố mẹ”. Và đặc biệt hơn, sau Khát vọng về tình yêu tự do và mưu một thời gian dài giấu kín, đến khi hết hạn cầu hạnh phúc lứa đôi, không chịu sự ép chầu vua, trên đường trở về quê, Út Lót đã uổng là những đòi hỏi chính đáng của chủ động cởi bỏ lốt cải trang trở lại thành những chàng trai, cô gái Mường. Đó là nội một cô gái dịu dàng xinh đẹp, nàng đã thổ dung phổ biến của truyện thơ Mường nói lộ tình cảm của mình. Hai người thề riêng và truyện thơ các dân tộc thiểu số ở nguyền vàng đá với nhau: “Anh ơi quả cau nước ta nói chung. này / Rìu sắt bổ không chuyển / Dao bạc 32
LÊ THỊ HIỀN TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC SÀI GÒN tiện không ra / Răng đen ta cắn làm ba / cùng. Chàng khuyên người vợ đáng thương Chia về hai ta mỗi người một miếng / Còn đó nên trở về nhà cha mẹ. Hồ Liêu đã nhờ một miếng / Đặt lên đá ta nguyện một lời”. chim chèo pheo giúp chàng mời hộ nàng Khác với truyện Nàng Nga Hai Mối Út Lót đến cho Hồ Liêu được gặp. Út Lót và Út Lót Hồ Liêu, trong truyện Nàng Ờm đã nhờ chim chèo pheo gửi cho Hồ Liêu chàng Bồng Hương, nàng Ờm và chàng dải yếm, dải áo và tràng cườm thơm của Bồng Hương lại quen nhau từ thời cùng nàng. Những vật ấy đã giúp chàng Hồ Liêu chơi trò sàng gạo bằng đất, bằng mo nang, tỉnh lại, nhưng từ đó, chàng rơi vào nỗi sầu từng tập đan bằng tàu lá chuối, cùng chơi nhớ: “Vắng bạn tình, thấy cửa tình đỡ sầu bản trên, cùng xuôi bản dưới và đã cảm một lẽ / Vắng bạn nghĩa, thấy dấu bạn đỡ mến nhau: “Anh đã mến, đã thương, đã yêu tẻ một đường / Uống nước kêu vía bạn cho cùng nhớ / Anh trộm phép mẹ đùm cơm vào nó đỡ thương / Ăn cơm gọi hồn nàng cho lá/ Anh trộm phép mẹ đùm cá vào bao / nó đỡ nhớ”. Anh vượt mấy dốc cao / Anh lội bao suối Nàng Ờm và chàng Bồng Hương trong thẳm / Ăn đi cùng anh cho đỡ thương, đỡ truyện Nàng Ờm chàng Bồng Hương cũng nhớ”. Khi nàng Ờm đến tuổi trưởng thành vậy. Khi bố mẹ nàng Ờm tìm mọi cách thì tình yêu của họ được dịp bùng lên mạnh chia cắt hai người thì tình yêu của nàng mẽ. Hai người mong ước một cuộc sống Ờm và chàng Bồng Hương lại càng tha hạnh phúc: “Ăn cơm chung một gian / thiết. Chàng Bồng Hương quyết tâm: Uống nước chung một máng / Xỉa răng “Đường mấy dốc anh cũng trèo / Gặp mấy chung một ống / Chết hay sống cùng trọn sông anh cũng lội”. Chứng kiến nàng Ờm một đôi”. quăng mình xuống “sâm”, chàng Bồng Điểm độc đáo ở truyện thơ Mường là Hương đã đỡ lấy thân và ôm nàng Ờm các chàng trai cô gái Mường luôn là người chạy vào rừng sâu. Chính trong giấy phút chủ động đi tìm bạn tình, tìm hiểu bạn tình. ấy, tình yêu của họ lại càng sâu nặng. Khi đã tìm được rồi, các chàng trai cô gái Chàng Bồng Hương nói với nàng Ờm: Mường chủ động tạo cơ hội để cho hai “Anh biết vì sao mà em phải khổ / Vì anh đi người hiểu nhau và yêu nhau. Khi bị cha trâu cùng em bên ngõ / Vì anh đi bò cùng mẹ ép buộc lấy vua Ao Ước, nàng Nga em trên nương / Cho bố mẹ chẳng thương / (truyện Nàng Nga Hai Mối) chủ động viết Nên em phải chịu đường roi vọt, roi thon / thư báo tin cho Hai Mối, rồi tìm mọi cách Em phải chịu điều giận tiếng hờn của cha gặp chàng. Nàng khéo léo thuyết phục mẹ”. Nàng Ờm nói: “Em muốn cùng anh chàng về quê chờ đợi: “Anh về trước, em nên cửa / Nhưng bố không cho nên cửa / về sau / Đợi em ở rừng dâu gốc. Đợi em ở Em muốn cùng anh nên nhà / Nhưng mẹ rộc dâu màng”. Để gặp được nàng Nga ở chẳng cho nên nhà / Ta cùng về bên ma nơi đất khách quê người, Hai Mối cũng đã cho khỏi bận / Ta đi ăn lá ngón cho nó hại sẵn sàng từ bỏ địa vị lang đạo, sự giàu có, thân / Ta đi thắt cổ cho nó hại người / Cửa quyền lực và cả những cuộc hôn nhân khác nhà không nên là vì bố mẹ”. Cuộc đối thoại để đi tìm gặp nàng Nga. Còn chàng Hồ giữa hai người là một cuộc đối thoại đẫm Liêu (truyện Út Lót Hồ Liêu), khi bị cha nước mắt. Đó là tiếng lòng của hai con mẹ ép cưới vợ, chàng đã phản kháng đến người cất lên trong đau khổ. Thế giới này 33
SCIENTIFIC JOURNAL OF SAIGON UNIVERSITY No. 68 (02/2020) không có chỗ cho hạnh phúc của hai người, mẹ ơi!”. Niềm xót thương đồng cảm càng chỉ còn cách là chết thì hai người mới được trào dâng khi ta biết rằng những con người ở bên nhau. này không phải là những con người cùng Từ khát vọng về một tình yêu tự do, đường, lấy cái chết liều lĩnh để hú họa các chàng trai, cô gái trong truyện thơ người ta, mà chính họ là những con người Mường đã hướng đến một khát vọng lớn bình thường, lạc quan, yêu đời, thiết tha lao hơn, đó là khát vọng về một gia đình yêu cuộc sống. Họ quyết liệt dùng cái chết hạnh phúc. Để đạt được khát vọng ấy, họ để thoát khỏi vòng vây của tục lệ và uy phải đánh đổi những gì thiêng liêng nhất, quyền phong kiến. Những khát vọng đơn thậm chí là cả mạng sống của mình. Nàng giản đó một khi không được thoả mãn thì Út Lót sẵn sàng bỏ lại đám cưới sang trọng, bùng lên sức mạnh đấu tranh mãnh liệt, linh đình, bỏ mặc chàng rể mới lang cun và vạch trần bản chất xấu xa của chế độ phong hai họ bơ vơ như đàn bướm lạc, bước vào kiến. Giá như trong xã hội lúc bấy giờ chiếc săng cùng người yêu đi về thế giới không có những tục lệ bất công, những giáo bên ma với hy vọng sẽ được ở cùng với lý nghiệt ngã thì nàng Nga, nàng Út Lót, nhau đến trọn kiếp. Nàng Nga sẵn sàng bỏ nàng Ờm rồi đến chàng Hồ Liêu, chàng Hai nhà vua Ao Ước, bỏ gia đình, mường bản Mối, chàng Bồng Hương có thể tự do đến để tái hợp với đạo Hai Mối ở thế giới bên với tình yêu của mình, sống một cuộc sống kia. Nàng Ờm và chàng Bồng Hương thì rủ hạnh phúc. Hình ảnh của họ tạo nên những nhau lên đỉnh núi Làn Ai chết. Nàng Ờm, bức tượng đài về khát vọng của con người. chàng Bồng Hương đã tìm đến lá ngón để Họ ước mong xã hội mà họ đang sống sẽ kết liễu cuộc đời của mình với hy vọng ở không còn chế độ hôn nhân nghiệt ngã, thế giới bên kia họ sẽ có cuộc sống lứa đôi những hủ tục ngang trái, bất công. Đó là xã mà họ từng mơ ước. Họ chết nhưng tình hội con người được tự do yêu và tự do đến yêu của họ còn sống mãi. Nỗi đau của họ với nhau, xây dựng một cuộc sống hạnh tăng lên bao nhiêu thì sự gắn bó của mối phúc. Nhưng điều đó chỉ là giấc mơ vì tình ấy lại càng quyết liệt bấy nhiêu. Cái trong bối cảnh xã hội bấy giờ không có chỗ chết của họ không gây cảm giác rùng rợn tồn tại cho những tâm hồn vị tha, nhân hậu mà trái lại, cái chết đó tạo một mối xúc và lãng mạn với ý tưởng tốt đẹp như thế. động mạnh mẽ: “Con biến lên núi Làn Ai / Thể hiện sâu sắc khát vọng về tình yêu Câu chuyện của con kéo dài / Chín đời sau hạnh phúc, mỗi truyện thơ Mường là một cho bố mẹ làng còn nghe / Mười đời sau bài ca về chủ nghĩa nhân đạo. Chính điều cho truyện nên vè”. Cái chết của họ đã thức đó đã tạo nên sức sống lâu bền cho tác tỉnh bố mẹ nàng. Họ muốn chuộc lỗi, gọi phẩm với muôn đời. hồn gọi vía nàng về nhưng nàng vẫn quyết 4. Kết luận liệt và một lòng sắt son. Nàng dặn dò bố Có thể khẳng định rằng, truyện thơ mẹ: “Trai gái yêu nhau bố mẹ đừng ngại / Mường phản ánh khá phong phú những Nước đang chảy không nên ngăn lại / Chớ vấn đề trong xã hội thời xưa, tiêu biểu là có lội qua hại đến thân / Đừng chém những vấn đề tình yêu hôn nhân, số phận người hàng roi dài / Chớ chặt những hàng roi mồ côi, vấn đề đấu tranh bảo vệ bản thon / Mà khổ số kiếp cho con / Các cô, các mường.v.v. Trong đó, vấn đề về hôn nhân 34
LÊ THỊ HIỀN TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC SÀI GÒN gả bán (hôn nhân cưỡng ép) là một trong của xã hội phong kiến và khát vọng mãnh những nội dung quan trọng. Qua tác phẩm liệt về tình yêu tự do, hôn nhân hạnh phúc Út Lót Hồ Liêu, Nàng Nga Hai Mối, Nàng được cất lên từ chính những cuộc hôn nhân Ờm chàng Bồng Hương, truyện thơ Mường đầy bi kịch ấy. Chính điều đó khiến cho đã xây dựng một cách cụ thể và chân thực những tác phẩm truyện thơ Mường luôn những cuộc hôn nhân oan trái từ sự ép sống mãi trong đời sống tinh thần người duyên của cha mẹ. Tiếng nói phê phán, tố Mường nói riêng và đồng bào các dân tộc cáo những quan niệm hà khắc, bất công thiểu số nói chung. TÀI LIỆU THAM KHẢO Cao Sơn Hải (2005). Nàng Nga – Đạo Hai Mối, Hà Nội: NXB Khoa học Xã hội. Cao Sơn Hải (2013). Nàng Út Lót – Đạo Hồ Liêu (Tình ca dân tộc Mường – song ngữ), Hà Nội: NXB Văn hóa dân tộc. Cao Sơn Hải (2015). Nàng Ờm – Chàng Bồng Hương (Tình ca dân tộc Mường – song ngữ), Hà Nội: NXB Văn học. Minh Hiệu, Hoàng Anh Nhân (1986). Tuyển tập truyện thơ Mường Thanh Hóa, Tập 2, Hà Nội: NXB Khoa học Xã hội. Hoàng Anh Nhân, Trương Công Nhói (2017). Truyện thơ Mường: Nàng Ờm chàng Bồng Hương và Anh Loong Choóng, Hà Nội: NXB Hội Nhà văn. Phan Đăng Nhật (1981). Văn học các dân tộc thiểu số Việt Nam (trước Cách mạng tháng Tám 1945), Hà Nội: NXB Văn hóa. Nhiều tác giả. Hợp tuyển văn học dân gian các dân tộc ở Thanh Hoá (1990), Hà Nội: NXB Văn học. Lê Trường Phát (1997). Đặc điểm truyện thơ các dân tộc thiểu số, Luận án TS Ngữ văn, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội, Hà Nội. Jeane Cuisinier (1995). Người Mường, địa lý nhân văn và xã hội học, NXB Lao động. Vũ Anh Tuấn (2004). Truyện thơ Tày nguồn gốc, quá trình phát triển và thi pháp thể loại, Hà Nội: NXB Đại học Quốc gia Hà Nội. Bùi Thiên Thai (2015). “Kết cấu quan hệ nhân vật trong truyện thơ dân tộc thiểu số về bi kịch tình yêu”, Tạp chí Nghiên cứu Văn học (1), tr.34-41. Bùi Thiện (1995). Tuyển tập truyện thơ dân gian Mường, Hà Nội: NXB Văn hóa dân tộc. Ngày nhận bài: 10/10/2019 Biên tập xong: 15/02/2020 Duyệt đăng: 20/02/2020 35