John Updike và hành trình xác định bản thể Mỹ

Chia sẻ: Y Y | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:9

Thêm vào BST

Báo xấu

13
lượt xem 2
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

John Updike (1932–2009) là một trong những tác gia hậu hiện địa nổi tiếng Hoa Kỳ. Tiểu thuyết và truyện ngắn của ông được dịch ra nhiều thứ tiếng trên thế giới. Ông được xem là người kế thừa xuất sắc của các bậc thầy hiện đại như Ernest Hemingway và William Faulkner... Mời các bạn cùng tìm hiểu.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: John Updike và hành trình xác định bản thể Mỹ

JOURNAL OF SCIENCE OF HNUE DOI: 10.18173/2354-1067.2015-00026 Social Sci., 2015, Vol. 60, No. 5, pp. 3-11 This paper is available online at http://stdb.hnue.edu.vn JOHN UPDIKE VÀ HÀNH TRÌNH XÁC ĐỊNH BẢN THỂ MỸ Lê Huy Bắc Khoa Ngữ văn, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội Tóm tắt. John Updike (1932–2009) là một trong những tác gia hậu hiện địa nổi tiếng Hoa Kỳ. Tiểu thuyết và truyện ngắn của ông được dịch ra nhiều thứ tiếng trên thế giới. Ông được xem là người kế thừa xuất sắc của các bậc thầy hiện đại như Ernest Hemingway và William Faulkner. . . Xuất phát từ “Giấc mơ Mỹ” và “Bi kịch Mỹ”, John Updike đã khái quát được phần nào tính cách Mỹ và đề xuất thuyết phục về cái gọi là Bản thể Mỹ của thời ông, những con người quẩn quanh trong vô vọng khi khát vọng của họ cứ dần trôi tuột vì những nguyên cớ không xác định. Từ khóa: John Updike, giấc mơ Mỹ, bi kịch Mỹ, bản thể Mỹ. 1. Mở đầu John Updike (1932–2009) là một trong những tác gia văn học hậu hiện đại nổi tiếng Hoa Kỳ. Tác phẩm của ông chinh phục trái tim của hàng triệu độc giả trên khắp thế giới. Văn phong ông không hoa mĩ nhưng chân thực và đầy cuốn hút. Ở Mỹ, ông là tác giả được nghiên cứu nhiều và được đưa vào chương trình giảng dạy của nhiều trường đại học. Ở Việt nam, lịch sử nghiên cứu về John Updike dường như vắng bóng. Năm 2010, chúng tôi dành một chương trong sách Lịch sử văn học Hoa Kỳ [2] để viết về các tiểu thuyết của ông. Ngoài ra, một số trang mạng bằng tiếng Việt cũng có giới thiệu về ông. Có thể kể các bài viết: John Updike đoạt giải PEN/Faulkner [5], John Updike, kẻ miệt mài khám phá bí ẩn nước Mỹ [7], John Updike “vượt quá khuôn khổ” [8]. . . Như thế, việc nghiên cứu về John Updike ở Việt Nam chỉ mới bắt đầu. Bài viết này tập trung vào mảng truyện của John Updike và đặt trong hành trình xác định bản thể Mỹ của văn học hiện đại và hậu hiện đại Mỹ thế kỉ XX và đầu thế kỉ XXI. 2. Nội dung nghiên cứu Theo thống kê của trang Wikipedia, trong suốt cuộc đời, John Updike đoạt 31 giải thưởng với số lượng sáng tác đồ sộ, bao gồm: 30 tiểu thuyết, 17 tập truyện ngắn, 10 tập thơ, 14 tập tiểu luận, phê bình, hai cuốn tuyển thơ và truyện ngắn. Với cương vị của một nhà hậu hiện đại (đa số nhà văn vốn ngại viết dài), số lượng sáng tác trên quả là đáng nể. Phải có một năng lực nhất định và sự kiên trì đến mức dũng cảm thì mới có thể hoàn thành được khối lượng công việc đồ sộ đó. Nhưng không chỉ là chuyện số lượng mà còn là chất lượng, tác phẩm của John Updike làm say đắm tâm hồn của không biết bao nhiêu thế hệ. Ông không dưới mười lần lọt vào short list (danh Ngày nhận bài: 15/12/2014 Ngày nhận đăng: 20/4/2015 Liên hệ: Lê Huy Bắc, e-mail: lehuybac@gmail.com 3
Lê Huy Bắc sách ngắn) của giải thưởng Nobel văn chương. Việc không được trao tặng giải thưởng có lẽ vì lí do gì đó ngoài văn chương, chứ về chất lượng thẩm mĩ thì John Updike xứng đáng gấp nhiều lần Cao Hành Kiện, Mạc Ngôn và nhiều cây bút đoạt giải thưởng này trong khoảng ba thập niên trở lại đến trước cái chết của ông. Tóm lại, sau này hậu thế sẽ nói về ông như cách ai đó nói về Anton Chekhov, Franz Kafka, James Joyce... đối với Nobel trong những lần không trao giải cho họ vào thập niên đầu thế kỉ XX. Người Mỹ nổi tiếng là thực dụng, ai cũng biết điều này. Đối với bất kì người dân Hợp Chủng quốc nào, hiệu quả công việc bao giờ cũng được đặt lên hàng đầu. Nhưng điều đó không hề ngăn người Mỹ lãng mạn. Một kiểu lãng mạn rất Mỹ. Tuy nhiên, vào thời Phục hưng (thế kỉ XIV-XVI) cái thời nhân loại đang ngây ngất với việc tái phát hiện bản thân sau đêm trường Trung cổ, ý thức được sức mạnh của chính mình thì lúc đó, lục địa Mỹ mới được khám phá (năm 1492) và sau đó là việc vật lộn với thiên nhiên để mưu cầu sự sống của người dân mới đến định cư trên đất này. Người Mỹ dạo ấy, có thể là rất lãng mạn (vì họ nuôi hi vọng về một cuộc sống tốt đẹp trên vùng đất mới), nhưng hoàn cảnh sống khắc nghiệt đã không cho phép họ lãng mạn. Xét ở khía cạnh này, người Mỹ quả thật thua thiệt so với phần còn lại của thế giới. Khi René Descartes (1596–1650) hào hứng tuyên bố: “Tôi tư duy, vì thế tôi tồn tại” vào thế kỉ XVII với niềm hân hoan vô bờ, khi con người ý thức mình có thể trở thành Chúa cho chính bản thân thì bên kia bờ Đại Tây Dương người Mỹ vẫn còn là dân thuộc địa, vẫn còng lưng trên những cánh đồng bông, đồng ngô để nuôi mẫu quốc. Với thực tế đó thì thử hỏi làm sao mà họ lãng mạn được? Vì không lãng mạn nên văn chương Mỹ thuở ấy gần như là không có. Họ đọc sách truyện, thơ từ châu Âu gửi sang. Họ mơ và hoài niệm về châu Âu như miền sáng đẹp của nghệ thuật. Họ lệ thuộc hầu như tuyệt đối châu Âu về cảm xúc và tư tưởng. Thêm nữa, khi người Mỹ đã tự lực cánh sinh, đã tìm được bản sắc dân tộc thì nhân loại đã vượt cái ngưỡng chủ nghĩa lãng mạn thế kỉ XIX, bước vào thời kì hiện thực thì một tay tài hoa như Washington Irving (1783–1859), dù có lãng mạn đến mấy, cũng chỉ mơ về một nền độc lập với sức trỗi dậy phi thường của một đế chế mới, chứ hầu như chưa thể tái hiện một cuộc tình lãng mạn, say đắm lòng người đúng nghĩa của chủ nghĩa sướt mướt này. Như thế, ngay từ lúc xác định bản thể, văn chương Mỹ đã có xu hướng “hiện thực”. Một “hiện thực” được khai thác với đầy đủ sự khắc nghiệt của nó trong hai môi trường: tự nhiên và xã hội. Trong khi các nhà hiện thực châu Âu thiên về dấu ấn xã hội, xem xã hội là yếu tố tối quan trọng trong việc thể hiện bản tính đồi bại của con người trước quyền lực và đồng tiền, thì các nhà hiện thực Mỹ có xu hướng dung hoà hơn, họ xem xét cả yếu tố tự nhiên lẫn xã hội. Cái xấu lẫn cái ác hay cái tốt đẹp, cao cả cũng đều xuất phát từ hai môi trường này, từ các yếu tố bản năng và cả trong chính những tương tác xã hội. Dẫu thế thì người Mỹ vẫn là chủng tộc (hoặc hợp chủng quốc chủng tộc) rất lãng mạn. Họ có cả một cụm từ định danh mang đậm tố chất này: “giấc mơ Mỹ”. Vậy ra, người Mỹ rất mộng mơ, nhưng không phải người Mỹ nào cũng mộng mơ mà ta chỉ có thể nói có những người Mỹ mộng mơ. Theo đó, giấc mơ Mỹ là khát vọng đổi đời chóng vánh. Có thể hình dung như một sự đánh cược trên chiếu bạc. Chỉ sau một canh bạc, người chơi có thể trở thành triệu phú, hoặc rất có thể là. . . trắng tay. Vậy nên, “mơ Mỹ” và “tan vỡ ảo mộng Mỹ” gần như luôn song hành. Để thực hiện giấc mơ Mỹ, nhiều công dân của thế giới mới đầu tư theo nhiều cách. Có người hướng đến chuyện phiêu lưu tình ái. Chỉ cần lấy được một cô vợ hoặc anh chồng giàu thì tức khắc người đó sẽ đổi đời, giấc mơ Mỹ được thực hiện. Vì lẽ này mà không ít người bất chấp đạo lí để đánh đổi tình cảm của mình bằng một cuộc hôn nhân vụ lợi. Thậm chí có người còn đang tâm giết chết cả người tình khi người đó là vật cản bước tiến đến đỉnh cao giàu có. Theodore Dreiser 4
John Updike và hành trình xác định bản thể Mỹ (1871–1945) trong tiểu thuyết Một bi kịch Mỹ đã tái hiện thành công con người mang tham vọng này. Clyde Griffiths vì muốn đến với Sondera, con gái một nhà tư sản giàu có nên đã xuống tay sát hại người tình Roberta của mình trên hồ và nguỵ trang đấy là một vụ tai nạn đuối nước. Chưa kể đến cái kết bi thảm dành cho nhân vật này ở cuối truyện khi hành vi giết người đưa hắn lên đoạn đầu đài, thì người đọc sẽ nhận thấy cái sức mạnh của giấc mơ Mỹ kia lớn đến nhường nào. Nguồn gốc của “giấc mơ Mỹ” chủ yếu xuất phát từ chỗ cuộc sống nghèo khổ của con người và con đường thoát nghèo không mấy khả quan nên họ thường sống với những giấc mơ và hành động không chỉ vì mơ mà còn là vì để kiếm sống, thậm chí là để tồn tại. Cũng chuyện giấc mơ Mỹ này mà John Steinbeck (1902–1968) đã viết nên cuốn tiểu thuyết bất hủ Chùm nho phẫn nộ. Câu chuyện tái hiện hành trình những người nông dân mất đất trong cuộc đại khủng hoảng Mỹ vào thập niên 1930, di cư về California tìm đất sống. Hành trình gian khổ đó không ngăn họ thôi ước mơ về sự đổi đời. Có thể nói, lúc này, giấc mơ Mỹ là cứu cánh cho địa ngục trần gian nơi con người cần nỗ lực vượt thoát. Có sự kép nghĩa trong hành động di cư này: một mặt con người hướng đến vùng đất hứa để thực hiện giấc mơ đổi đời, mặt khác họ trốn chạy mảnh đất bị tàn phá, không thuộc về họ phía sau lưng. Nhưng trong một thế giới hiện thực nghiệt ngã, hào quang của vùng đất hứa vẫn luôn vời xa. Những người nông dân của John Steinbeck vẫn mòn mỏi làm thuê kiếm sống trong vô vọng trên những cánh đồng bông xa lạ. Giấc mơ Mỹ không chỉ là chuyện đổi đời, giàu có mà còn là chuyện tự do, bình đẳng và dân chủ. Không ít cư dân Mỹ khi vượt đại dương từ châu Âu đã mơ ước đến điều này. Người Mỹ khao khát tự do như một phần tất yếu của tồn tại. Để vươn đến ba chuẩn mực đó, con người cần giải quyết tốt mối quan hệ vật chất – tinh thần. Từ xưa, nhà thờ và Chúa xuất hiện là để giúp con người nuôi mơ ước về lẽ công bằng và hạnh phúc,. . . trên cõi trần. Một người lao động vất vả suốt sáu ngày làm việc để mưu sinh vật chất thì cần có một ngày dành cho Chúa, nơi họ được nghỉ ngơi, an ủi và thoả mãn về phương diện tinh thần. Người Mỹ chuộng vật chất có lẽ ngang bằng với những giá trị tinh thần. Trên hành trình sống, cư dân Mỹ luôn cố tạo nên sự cân bằng hài hoà đến mức có thể. Mặc dù chính phủ Hoa Kỳ khuyến khích các nhóm cư dân giữ gìn bản sắc dân tộc nhưng không hề muốn họ độc tôn hay cực đoan hoá nét cá biệt của mình. Cái riêng phải hài hoà với cái chung ở một mức độ nhất định. Người Mỹ, tại thời điểm này, có lẽ là một trong những dân tộc có được sự cân bằng vật chất – tinh thần tốt nhất thế giới. Họ luôn có những người hoạt động phản biện và tự phản biện liên tục để đề xuất giải pháp tối ưu cho từng hoạt động nhân sinh cụ thể, hướng đến sự phát triển bền vững. Tư tưởng này đã tác động và được thể hiện rất rõ trong nhiều sáng tác của các cây bút Mỹ lỗi lạc. Đương nhiên, không chỉ nhà văn Mỹ mà mọi nhà văn tiến bộ nào trên thế giới cũng có tinh thần yêu tự do. Có thể nói, nỗ lực nhân văn cuối cùng của bất kì cây bút nào cũng đều hướng đến sự tự do, dân chủ và bình đẳng. Bằng tài năng và văn hoá khác nhau, mỗi người trong số họ sẽ có cách thể hiện riêng. Nếu thế giới nhân vật của O.Henry (1862–1910), Scott Fitzgerald (1896–1940), Ernest Hemingway,. . . chủ yếu là con người thì thế giới của Jack London lại có nhiều loài vật. London đặc biệt thành công với cuốn tiểu thuyết viết về con chó Buck mang niềm khao khát tự do vĩnh cửu trong Tiếng gọi nơi hoang dã. Con chó này, từ thế giới văn minh bị ném vào cõi hoang sơ trên hành trình kéo xe trượt tuyết phục vụ giấc mơ đổi đời cho những kẻ ưa phiêu lưu mạo hiểm Mỹ. Cho dù sống trong thế giới văn minh hay cõi hoang sơ, và cho dù chu trình thái hoá đã được thực hiện trọn vẹn nơi con chó để biến nó thành sói thì không vì thế nó lãng quên đi niềm kiêu hãnh từng được làm kẻ tự do nhất trong số những con chó tự do. Tập trung vào những ẩn ức giống loài và ẩn ức văn minh trong tâm hồn kẻ bị hoang dã hoá, 5
Lê Huy Bắc có hai kiểu tự do được nhà văn tái hiện trong tác phẩm: tự do của một kẻ văn minh và tự do của một kẻ hoang dã. Môi trường sống nào cũng có tự do nhưng tất cả những tự do đó là tự do có điều kiện. Cái tự do đích thực thì phải được xác định thông qua tính chủ quan của chủ thể chứ không phải là sự áp đặt hay quy chiếu từ bên ngoài. Nhưng dẫu có như thế thì, bản chất của sự tự do đó vẫn là tự do trong khuôn khổ, tự do dưới những thiết chế quyền lực nhất định của môi sinh, chí ít là từ những tập quán làm người mà kẻ tự do đó phải thực hiện. Với tuyệt đại đa số nhà văn Mỹ thì giấc mơ Mỹ là ở phía trước, nhưng có một trường hợp đặc biệt, dường như với ông, giấc mơ Mỹ – tương ứng với thời hoàng kim của con người – là ở phía sau, trong quá khứ. Người đó là William Faulkner (1897–1962). Ông từng tuyên bố niềm tin của ông về con người là bất diệt. Ông cho rằng trong bất kì hoàn cảnh sống nào, con người vẫn luôn cố gắng vươn lên bằng lòng trắc ẩn và sự nhẫn nại. Niềm tin đó đã khiến ông quả quyết trong diễn từ Nobel: “Tôi từ chối chấp nhận sự tàn lụi của con người”. Thật lạ, một người luôn tin tưởng con người nhưng trong tác phẩm lại khai thác rất nhiều mặt u tối trong đời sống tinh thần. Và kì lạ hơn là với Faulkner cái đẹp không còn ở thực tại mà luôn lùi xa trong quá khứ. Ông viết về quá khứ với cả niềm tin yêu đau đáu, khi thực tại luôn là đổ vỡ và bi thiết với sự sống con người. Trong Cọ hoang, Faulkner tái hiện tài tình hai câu chuyện của hai con người có cùng hành trình vỡ tan cái đẹp và sống đối với họ chỉ là sự chuộc lỗi. Nói khác đi, động lực để họ sống là quá khứ huy hoàng, là giấc mơ Mỹ đã bị đánh cắp. Họ sống như sự quy chiếu cái thế giới kệch cỡm, phi lí, giả dối của thực tại lên một thời hoàng kim đã vắng bóng. Hay trong thiên truyện tuyệt tác Con gấu, Faulkner xem gấu già Old Ben là biểu tượng của cái đẹp, của cõi hoang sơ khi nhân loại chưa nhuốm lòng tham, chưa đánh mất sự thuần chủng. Hằng năm, nhóm người của đại tá Compson đều vào rừng săn lùng Old Ben, nhưng mục đích không phải để giết nó mà chỉ để thử thách lòng can đảm nơi con người và để ngưỡng mộ sự oai linh của gấu già, của hoang sơ, của đại ngàn sâu thẳm để rút ra ý nghĩa sống rằng con người và tự nhiên luôn có mối quan hệ khăng khít, ngay cả khi tự nhiên trở thành đối tượng chinh phục của con người. Vẫn còn đó nhiều ích lợi mà tự nhiên ban phát và đặc biệt quan trọng là nếu tự nhiên bị tàn phá đến mức huỷ hoại thì đấy cũng chính là thảm hoạ diệt vong cho cả con người. Giấc mơ Mỹ trong cái nhìn của Faulkner bộc lộ sự mãnh liệt đớn đau của nó trên nỗi bi đát về phận người. Có lẽ cả Hemingway lẫn Faulkner là cầu nối quan trọng cho việc chuyển tiếp từ chủ nghĩa hiện đại sang chủ nghĩa hậu hiện đại. Hai bậc thầy này về phong cách rất cách xa nhau nhưng họ cùng chung cái nhìn hài hước pha giễu cợt về cuộc đời. Văn phong họ có thể xem là một trong những kiểu dạng tiêu biểu của cái được gọi là hài hước đen. Ngay đến cả giấc mơ Mỹ đối với họ cũng vậy. Càng háo hức, nhiệt thành bao nhiêu họ lại càng vỡ mộng, đau xót bấy nhiêu. Giấc mơ Mỹ, như đã nói, gần như luôn gắn với bi kịch vỡ mộng Mỹ, có thể gọi tắt là “bi kịch Mỹ”. Bởi khi tận mắt chứng kiến hoặc trực tiếp trải nghiệm sự đời thì hơn ai hết các nhà văn Mỹ, vốn nhạy cảm trước thời cuộc, lại là người cảm nhận được sâu sắc nhất sự phù du danh vọng và cái hư vô của kiếp người. Vậy nên, không chỉ Jack London tự sát mà đến cả người vốn cực lực chỉ trích sự tự sát là Hemingway lại chọn con đường tự sát khi mới ở vào độ tuổi 62. Thì ra ngay khi giấc mơ thành hiện thực thì sự giàu có, danh tiếng không hề đảm bảo cho họ một sự hạnh phúc như mơ ước. Họ luôn cần đến những hạnh phúc khác nhưng lại ý thức được sự nhỏ nhoi, bất lực của kiếp người. Cảm giác về sự trống rỗng, vô nghĩa và hư vô của cuộc đời khiến mọi giàu có mà giấc mơ Mỹ mang lại không khiến họ càm thấy hạnh phúc và có ý nghĩa sống. Vậy nên, cái chết sẽ là giải thoát khỏi những ràng buộc nhân sinh âu sầu kia. Tình thực, những người giàu mộng mơ thường dễ rơi vào bi kịch tan vỡ ảo tưởng. Những 6
John Updike và hành trình xác định bản thể Mỹ người này luôn khao khát xây dựng cho mình một thế giới dường như là tận thiện tận mỹ, nhưng thực tế thì lại luôn không phải thế. Vậy nên họ hụt hẫng, chán nản, khủng hoảng và thấy cuộc đời không đáng sống. Các nhà hiện đại gần như phải đối diện với nguy cơ này. Giải thích lí do cho hiện tượng bi kịch đó chính là cảm quan hiện đại, kiểu cảm quan đặt niềm tin vào cuộc sống và hi vọng bằng nỗ lực cá nhân hay cộng đồng, con người có thể cải tạo cuộc sống theo hướng tốt đẹp hơn. Không chỉ những người trực tiếp tự sát mà cũng còn không ít nghệ sĩ, tư chất không mạnh mẽ bằng đã tìm đến cái chết qua rượu. Cả hai bậc thầy văn xuôi hiện đại Mỹ là O.Henry và Scott Fitzgerald đều chết sớm vì rượu. Nhân vật của họ cũng mang dáng dấp đó. Có nghĩa là yểu mệnh trong cuộc sống giàu sang. Gatsby trong Gasby vĩ đại của Scott Fitzgerald xuất thân từ tầng lớp dưới đáy xã hội nhưng với quyết tâm phi thường để được đứng vào xã hội thượng lưu đã khiến anh đạt được ước nguyện. Nhờ giàu có, Gasby đã nối kết lại được với người trong mộng, người mà trước đó đã không chọn anh mà chọn Tom vì cái xuất xứ và năng lực tài chính khiêm tốn của Gasby. Nhưng từ đỉnh cao danh vọng này, Gasby mới thấu hiểu hết sự giả dối, kệch cỡm, rỗng tuếch, phi nhân tính của thế giới giàu sang. Họ sống nhạt nhẽo. Họ yêu nhau bằng nước bọt. Họ hời hợt. Họ nói với nhau đầy khoa trương nhưng sáo rỗng. Ngay đến cái chết của Gasby cũng lạt nhách. Do ghen tuông và xác định sai người gây ra cái chết của vợ mình mà gã chồng của tình nhân Tom đã tìm đến bắn chết Gasby. Một cái chết vô lí kết thúc một giấc mơ Mỹ và cả bi kịch Mỹ một cách không thể phi lí hơn. Cảm thức xa lạ và không có tính nhân quả trong diễn biến truyện đã phần nào hé lộ cảm quan hậu hiện đại về cuộc đời. Theo đó, các nhà hậu hiện đại không tin luật nhân quả. Thế giới tồn tại theo cách mọi sự vật hiện tượng đều là tương tác ngẫu nhiên và hỗn độn, bất chấp tính mạch lạc và trung tâm. Hành vi nhân vật thường mang tính hiện sinh, bột phát tại thời điểm họ muốn chứ không hề được thiết kế để đạt đến một cái đích nào đó. John Updike ngay từ tác phẩm đầu tay của mình đã cho thấy sự trốn chạy cuộc sống qua nhan đề Thỏ, chạy (Rabbit, Run). Nhân vật Harry Angstrom của ông đang sống yên lành với vợ và con trai, một hôm đi làm về thấy lũ trẻ chơi bóng rổ bèn ghé vào chơi vài hiệp rồi về nhà gặp cô vợ đang mang thai có tâm trạng không thoải mái với chồng, trong lúc đang lấy xe đón con ở trường về, Harry bỗng này ra ý định bỏ đi đến đâu đó và thế là anh ta thực hiện một cuộc tẩu thoát, để lại đằng sau vô số bề bộn cuộc đời. Harry là kiểu nhân vật nổi loạn, mang trong mình những bất mãn dai dẳng về cuộc đời. Bản thân anh ta là một khối bi kịch Mỹ. Anh ta cũng có khát vọng về một tương lai tốt đẹp khi còn trên ghế nhà trường và khi còn nổi tiếng với bộ môn bóng rổ. Thế nhưng vào đời, anh ta lại làm một nhân viên quèn tại hãng buôn xe của ông bố vợ. Ngay cả khi có vợ rồi có con, cuộc sống của Harry vẫn trôi trong vô vị cho đến ngày anh thực hiện chuyến bỏ đi đầy quái gở đó. Bản chất cuộc đào tẩu của Harry vẫn cứ là một hiện tồn phi lí. Không chỉ Harry không kiểm soát được hành vi mà còn cho thấy ngay cả khi anh có thực hiện được cuộc đào thoát thực tại thì anh lại rơi vào cành ngộ khác, đầy tan vỡ ảo tưởng không kém. Anh đến nhà cô gái điếm, sống với cô, làm cô có thai và anh lại được đặt vào sự lựa chọn như trước, trách nhiệm của người cha với cái thai đó. Thế là anh lại đào tẩu lần nữa để về lại với vợ, chỉ để đối mặt với mọi phiền toái và bất như ý như lúc đầu cộng với những lỗi lầm vừa qua. Rồi em bé sơ sinh qua đời do lỗi bất cẩn của cô vợ trong cơn say do buồn vì chồng. Những bất hạnh và phiền toái cứ đan bện nhau mà hành động của mỗi người như thể những mắt xích móc lấy nhau chẳng thể rời. Trong đám tang đứa bé, Harry muốn tìm được sự đồng cảm nào đó từ người vợ, nhưng người đàn bà đó mải đau với nỗi đau của chính mình, không thể chia sẻ và có phần trách 7
Lê Huy Bắc móc Harry, khiến anh cảm thấy lạc lõng nên đột ngột bỏ đi thêm lần nữa. Có thể nói, ý nghĩa sống của Harry là đào tẩu nhưng bi kịch ở chỗ mọi cuộc ra đi của anh chỉ để là khởi điểm của quay về, để tiếp tục một cuộc đào tẩu khác trong tương lai. Có thể xem cuộc sống trung lưu bình yên với vợ con của Harry là hiện tồn của giấc mơ Mỹ thì việc đào tẩu của anh cho thấy sức hấp dẫn của cái giấc mơ đó không còn nữa. Vĩnh viễn, người Mỹ cuối thế kỉ XX luôn hướng đến những giấc mơ khác với kiểu mơ đầu thế kỉ. Cảm quan về con người quẩn quanh này của John Updike chính là một đặc thù của lối viết hậu hiện đại. Trong truyện ngắn Ngôi nhà sa thạch, ông đã tái hiện thành công “phức cảm quay vòng” này. Đấy là ngôi nhà được dựng lên trong thời hoàng kim của vùng đất mà sau một thời gian dài lao động vất vả, ông bà ngoại Joey mới kiếm đủ tiền để dựng lên. Mẹ Joey được gửi đến trường nội trú. Thời gian sau, nhờ làm ăn khấm khá hơn nên ông bà ngoại Joey chuyển nhà về thành phố. Ngôi nhà sa thạch được bán lại cho người khác. Nhưng kí ức của mẹ Joey về ngôi nhà đó vẫn hằn sâu nhiều kỉ niệm. Đến mức mà, nhiều năm sau, bà tìm cách mua lại ngôi nhà. Với ông bà Joey thì đó là một thất bại. Cả với Joey cũng vậy. Thời thơ ấu, Joey không muốn sống trong ngôi nhà đó. Nhưng rồi cuộc sống trôi qua và chính Joey cũng có nhiều kỉ niệm về ngôi nhà. Khác với mẹ, Joey hoàn toàn không muốn quay lại cái nơi thiếu thốn tiện nghi đó. Nhưng vì chăm sóc mẹ lúc về già mà ông vẫn thường xuyên quay về. Cho đến gần cuối đời, mẹ Joey vẫn kiên trì sống cùng ngôi nhà sa thạch. Bà tồn tại cùng những kỉ niệm thời thơ ấu và cả với thời khắc đã trưởng thành, lập gia đình và nếm trải cảnh khốn cùng của cơn Đại khủng hoảng Mỹ. Với mẹ Joey, kí ức là một phần không thể nào xoá bỏ và nó là nguồn sức mạnh để bà vẫn tiếp tục sống một mình tại ngôi nhà đó sau khi ông, bà và cha Joey đã qua đời. Bản thân Joey cũng đã qua nhiều cuộc tình và hôn nhân, nhưng về cuối đời ông sống độc thân. Hình ảnh hai mẹ con trong ngôi nhà như thể là những hiện tồn của hai nền văn hoá khác nhau trong một không gian văn hoá Mỹ bản địa. Người mẹ là hiện thân của văn hoá hiện đại. Người dấn thân vào bao nỗi truân chuyên của cuộc sống để hoài bão về sự trưởng thành của đứa con. Trong khi đó, người con thì ngược lại. Joey là kiểu nhân vật đồng dạng với Harry Angstrong, người “nổi loạn” và “chạy trốn” không vì một lí do cụ thể nào ở cuộc sống thực tại. Động lực của sự trốn chạy là những tích luỹ từ rất lâu của phức cảm bất như ý, của sự tan vỡ giấc mơ Mỹ chẳng thể nào cứu vãn. Như thế, họ là những nhân vật bi kịch. Và có lẽ là bi kịch nhất vì chính họ cũng chẳng biết mình vấp phải loại bi kịch gì. John Updike để trống phần kết luận cho người đọc. Sự trải nghiệm của người đọc sẽ là những liên kết hữu hiệu trong việc tạo nghĩa cho văn bản. Tràn ngập tác phẩm Updike là những hành động phi lí và không thể cắt nghĩa được ngay lập tức. Trong ngôi nhà sa thạch đó, mối liên hệ của người mẹ già với thế giới bên ngoài chỉ qua một đứa con duy nhất mà bây giờ tóc đã bạc trắng như nhau. Mối liên kết giữa họ là những ngầm ẩn về các giá trị văn hoá xưa cũ và hiện thời. Nhưng cả hai đồng dạng theo cách đều bị ném ra bên lề cuộc đời hoặc tự mình vận động ra khỏi trung tâm cuộc sống. Phải chăng đây là cách Updike tiên đoán về tất cả các loại lí thuyết hay các giai đoạn phát triển của nhân loại, đến một lúc nào đó, mọi sự huy hoàng sẽ cáo chung để nhường chỗ cho sự huy hoàng mới? Ý tưởng về cội nguồn bi đát của con người được Updike khái quát trong truyện của mình là do sự xa lạ giữa cá nhân với cộng đồng và với chính bản thân họ. Với Updike, để tồn tại con người luôn tìm cách liên kết và thoả hiệp nhất định với môi trường, nhưng chính những thoả hiệp đó càng đẩy con người đến cô đơn và bi kịch, khi họ thấy từng lúc một họ đang đánh mất mình. Vậy nên, để xác định bản thể, họ nổi loạn, vượt thoát những ràng buộc để được sống cho chính mình. Nhưng trong mọi môi trường xã hội, nếu con người vẫn cần những tương tác vật chất và tinh thần thì sớm 8
John Updike và hành trình xác định bản thể Mỹ hay muộn hắn ta cũng lại rơi vào vòng luẩn quẩn của những thiết chế, tập quán nhân sinh. Vậy nên, một đặc điểm dễ nhận thấy nữa trong bút pháp tự sự của John Updike là tính hài hước. Sách của ông bao giờ cũng ngầm ẩn nụ cười dí dỏm, nhiều khi là thâm trầm, hài hước đen. Không hiếm gặp trong tác phẩm của John Updike chuyện hai vợ chồng sống với nhau đến gần đầu bạc răng long bỗng ngày nọ kéo nhau ra toà li dị. Giữa hai người chẳng có chút mâu thuẫn gì và cả việc li dị hay không li dị cũng chẳng khiến cuộc sống của họ hạnh phúc hơn. Đơn giản, họ li dị vì họ muốn thế, vì trước đó họ đã li thân mà nguyên nhân thì chẳng ai biết và có lẽ chính họ cũng không biết. Sáng hôm đến toà, người chồng chở vợ đi cùng. Khi toà tiến hành các thủ tục và đưa phán xét cuối cùng, thì hai người vẫn chờ đợi trong sự dửng dưng như thể nếu không li dị thì cuộc đời của họ rất chán nhưng nghịch lí là nếu có li dị thì cả hai cũng chẳng thấy có gì vui. Bầu không khí tẻ nhạt đã bao phủ cuộc đời họ lâu đến mức mà nếu có thay đổi hoặc không thì sự tẻ nhạt đó cũng chẳng xê dịch mảy may. Đáng cười là ở chỗ đang yên đang lành hai người kéo nhau đến tòa li dị và đáng thương là sau khi li dị cuộc sống họ vẫn chẳng có gì khác. Đấy là chuyện về đôi vợ chồng Maple là Joan và Richard trong truyện ngắn Hiện diện tại đây là vợ chồng Maple. Hành trình đến toà của họ được đan xen trong những hành trình gắn với thời hạnh phúc son trẻ của hai người. Thực tại họ li hôn vì “hôn nhân của họ chẳng thể nào cứu vãn” một kết luận máy móc như vô vàn kết luận khi luật sư của hai người không thể tìm ra được nguyên nhân khiến họ li dị và thế là toà án phải chỉnh đổi luật là không cần phán xét đúng sai trong nguyên nhân chia tay của hai người. Raymond Carver cũng có nhiều truyện liên quan đến chồng vợ và chuyện li hôn hay suýt li hôn của họ. Carver thường đưa ra lí do, đấy là thói nghiện rượu và hành trình tìm lại bản thể của họ cũng loanh quanh như hầu hết nhân vật của John Updike. Họ nhiều lần tái nghiện, cầu xin tha thứ rồi lại tái nghiện đến mức dường như ý nghĩa sống cũng như hôn nhân của họ là cai nghiện chỉ để tái nghiện, li hôn chỉ để tái hôn rồi lại li hôn. Cuộc đời của những con người này tới lui cũng chỉ có bấy nhiêu chuyện. Cuộc sống như thế cứ hao mòn dần trong bế tắc. Giấc mơ Mỹ đến họ không còn. Cái còn ở thời họ chỉ là những khủng hoảng vặt không lối thoát. Thà cứ mơ đi để rồi vỡ mộng thì còn có chút níu kéo nào đó. Đằng này ngay đến cả ước mơ cũng không còn. Bản thể hậu hiện đại Mỹ hiện lên đầy bi đát. Cuối phiên toà Richard cúi hôn vợ theo cái cách vừa như thể tạm biệt vừa như thể khởi đầu của những lần hẹn hò. John Updike đề cao ba yếu tố: tính dục, nghệ thuật và tôn giáo. Ông cho rằng nhân loại chủ yếu tồn tại trên ba nền tảng đó mà nếu thiếu đi cái nào thì cõi trần này khó bề đạt đến hạnh phúc. Ông gọi đó là những bí mật vĩ đại của con người. Nhà văn nhất thiết phải tìm hiểu và khám phá những bí mật đó. John Updike là người viết sex rất táo bạo. Đến nỗi không ít người xếp ông vào đội ngũ những nhà văn khiêu dâm. Trên hành trình sáng tạo, John Updike phát hiện ra rằng bản chất của thời ông là sự quá thấu hiểu cuộc sống đến mức con người trở nên chán ngấy chính con người, chán ngấy cái môi trường họ sống ngay cả khi tung hô hay đau khổ. Họ là những con người bị bỏ rơi trên miền hoang tưởng của chính mình. Cũng giống nhiều nhà văn cùng thời, cảm giác nuối tiếc quá khứ vẫn thường hiện diện trên trang sách John Updike. Lại vẫn là người đàn ông lang thang trong Thú hoang sau khi chạy trốn một cuộc hôn nhân tẻ nhạt. Trong dịp về thăm nhà, tình cờ ông phát hiện ra căn bệnh nguy hiểm mà cậu con trai mắc phải do lây nhiễm từ lũ hươu hoang dã trong thị trấn. Người đàn ông đó thầm vui vì đã về kịp thời để giúp con. Trong niềm hạnh phúc nhỏ nhoi, nhân vật bừng ngộ những cảm xúc nho nhỏ nhưng vô cùng đầm ấm của một sự tiếp cận mục đích, một hành vi có ích, chí ít là với người thân của mình. Nhân vật của John Updike có thể gọi là những con người của khoảng khắc bừng ngộ theo 9
Lê Huy Bắc kiểu nhân vật của James Joyce. Chỉ khác đi là sự bừng ngộ của Joyce thì đầy cay đắng. Con người của Joyce khi bừng ngộ thường đối diện với suy nghĩ mình bị thế giới lừa đảo. Trong khi đó, sự bừng ngộ ở John Updike thì có vô vàn cung bậc và sắc thái. Họ hầu như không oán trách thế giới bên ngoài mà chỉ tự trách mình. Tự họ tạo sinh ra bi kịch và tự nhận thức bi kịch của chính mình. Trong A&P, truyện ngắn được John Updike viết theo phong cách của Salinger với lối văn khoẻ khoắn, ngang tàng và bất cần đời của một chú choai. Ông tái hiện cảnh một siêu thị nơi có mấy cô gái vận bikini đến mua hàng. Thời đó, việc ăn mặc như thế mà xuất hiện nơi công cộng thì bị xem là đáng chê trách. Người ta quy chiếu hình thức bề ngoài đó theo con mắt đạo đức. Vậy nên, ông chủ siêu thị tỏ ý phê phán mấy cô gái và không muốn bán hàng cho họ. Nhân vật “tôi” vốn là cậu bé vừa trưởng thành, nhận thấy việc xuất hiện của những bóng hồng đó mang lại bầu sinh khí mới cho siêu thị và cậu thấy lối trang phục đó chẳng ảnh hưởng đạo đức mảy may. Nếu có thì tại chính những ý nghĩ đen tối từ người nhìn chứ không phải từ những cô gái xinh đẹp kia. Vậy nên, hành động phản ứng của “tôi” được đưa ra ngay tức thì, bằng cách rất lịch sự, “tôi” xin nghỉ việc để phản đối cách ông chủ đối xử bất công với các vị khách nữ vận bikini. Ông chủ há hốc miệng kinh ngạc và cho dù có viện dẫn đến bố mẹ “tôi”, những người là bạn ông chủ, viện dẫn đến việc thất nghiệp sau đó của “tôi”, thì “tôi” vẫn cứ dứt áo ra đi. Đấy là một hành động đẹp, nhưng kết cục của nó là gì? Hành động yêng hùng đó một mặt cho thấy sự phản ứng của một cái tôi trước cái đẹp và những nguyên tắc thẩm mỹ lỗi thời, nhưng mặt khác, có lẽ “tôi” hi vọng được mấy cô gái kia ghi nhận hành động fair play của mình và chí ít là biểu lộ sự tán thưởng hành vi phản kháng cao thượng trước phái đẹp. Nhưng khi “tôi” ra đường, cốt để tìm mấy cô gái thì họ đã đi. Cái còn lại là chỉ có “tôi” với sự trơ trọi của mình trên đường phố vắng. Câu chuyện thoáng chút mỉa mai dí dỏm. Người kể không khen mà cũng chẳng chê bất kì nhân vật nào. Tự người đọc sẽ xác định ý nghĩa truyện và đánh giá nhân vật. Mặc dù rất nổi tiếng ở thể loại tiểu thuyết, nhưng John Updike cũng là bậc thầy về truyện ngắn. Trả lời phỏng vấn hãng tin Reuters năm 2005, John Updike bày tỏ mối quan tâm sâu sắc đến thể loại truyện ngắn mặc dù ông luôn cảm thấy khó khăn khi sáng tác. Khi được hỏi ông thích thể loại nào hơn, Updike trả lời: “Nếu có người hỏi tôi câu này 10 năm trước, thì chắc chắn tôi sẽ nói rằng truyện ngắn là thể loại tôi cảm thấy hứng thú nhất”. Là tác giả của nhiều tập truyện ngắn hấp dẫn như Lông chim câu (Pigeon Feathers, 1962), Bảo tàng và phụ nữ (Museums and Women, 1972), Những vấn đề (Problems, 1979), Cuộc sống sau khi chết (The Afterlife, 1994) và Sắc huệ (The Beauty of Lilies, 1996)... John Updike đoạt nhiều giải thưởng về truyện ngắn. Trong đó có Giải thưởng Rea dành cho truyện ngắn, được trao lần đầu tiên vào năm 1986, do Michael M. Rea, người thích sưu tầm bản phát hành đầu tiên của truyện ngắn, khởi xướng. Những nhà văn từng đoạt giải thưởng này, ngoài John Updike (vào năm 2006), còn có Joyce Carol Oates, Richard Ford, Alice Munro. . . John Updike có bố là giáo viên và mẹ là người đam mê sáng tác văn học nhưng thất bại. Ông là người học xuất sắc ở các cấp, từng sáng tác truyện ngắn trước khi đến làm việc cho tờ The New York Times mà theo ông đó làm niềm vinh dự và cho rằng phong cách của tờ báo có ảnh hưởng rất lớn đến lối viết của ông, vì rằng ông không thích bạo lực, rằng ông ghét sự độc ác. . . Môi trường gia đình đã tác động nhiều đến John Updike. Từ phạm vi hẹp đó, ông quan sát, ghi nhận và khái quát thành những vấn đề to lớn, mang tầm triết học. Đặc biệt là về “bản thể Mỹ”. Câu chuyện về nhân vật liên truyện Harry Angstrom trong bộ tiểu thuyết lớn nhất của John Updike có liên quan mật thiết đến cha của ông. Updike nhớ lại: “Ngôi sao bóng rổ Trung học là một kiểu người hùng trong môi trường ấy, nhưng sau khi tốt nghiệp Trung học thì cuộc sống của anh ta thay 10
John Updike và hành trình xác định bản thể Mỹ đổi rất nhiều theo hướng tồi tệ đi. Cha tôi đã mang những câu chuyện đó về nhà, ông kể về những thất bại trong cuộc đời của các ngôi sao bóng rổ. Sau này, những thứ đó cứ cọ quậy trong tôi như một kiểu diện mạo của nước Mỹ. Tất nhiên những điều ấy, theo tôi, có thể tồn tại ở bất cứ nước nào: bất cứ ở đâu cũng có thể xảy ra chuyện một người thành công rất sớm, nhưng sau đó thì không tự xoay xở nổi trong cuộc đời” [1;17]. 3. Kết luận Từ một số phận cụ thể trong đời, John Updike đã khái quát được phần nào tính cách Mỹ và đề xuất thuyết phục về cái gọi là Bản thể Mỹ của thời ông, những con người quẩn quanh trong vô vọng khi khát vọng của họ cứ dần trôi tuột vì những nguyên cớ không xác định. Trên hành trình sáng tạo, John Updike đã nối tiếp thành công việc khám phá và xác định bản thể Mỹ. Cái nhìn của ông trước những vấn đề như hạnh phúc hay bi kịch cá nhân, ước mơ và tan vỡ ước mơ đều được suy xét thấu đáo. Ông vẫn tin vào con người với những nỗi đau của họ. Với Updike, “giấc mơ Mỹ” là có thật nhưng để chúng thành hiện thực hay không đều phụ thuộc vào nỗ lực và vận may của cá nhân đó. (*) Nghiên cứu này được tài trợ bởi Quỹ phát triển khoa học và công nghệ quốc gia (NAFOSTED) trong đề tài mã số VII1.99-2012.18. TÀI LIỆU THAM KHẢO [1] Lévai Balázs (Giáp Văn Chung dịch), 2010. Thế giới là một cuốn sách mở. Nxb Văn học, Hà Nội, tr.17. [2] Lê Huy Bắc, 2010. Lịch sử văn học Hoa Kỳ. Nxb Giáo dục Việt Nam, Hà Nội. [3] Jack De Bellis (ed.), 2001. The John Updike Encyclopedia. Greenwood Press, Santa Barbara, California. [4] Harold Bloom (ed.), 1987. Modern Critical Views of John Updike. Chelsea House, New York. [5] L.TH, 2004. John Updike đoạt giải PEN/Faulkner. tuoitre.vn, 31-03-2004. [6] Robert M. Luscher, 1993. John Updike: A Study of the Short Fiction. Twayne, New York. [7] Michiko Kakutani (Mai Sơn dịch), 2009. John Updike, kẻ miệt mài khám phá bí ẩn nước Mỹ. Vnexpress.net, 7/2/2009. [8] Đỗ Trí, 2009. John Updike “vượt quá khuôn khổ”. daibieunhandan.vn, 09/02/2009. ABSTRACT John Updike and an Itinerary Determines the American Identity John Updike (1932-2009) is one of the famous postmodern American authors. His novels and short stories have been translated into many languages in the world. He is considered the outstanding heir of the modern literature masters such as Ernest Hemingway and William Faulkner etc. Starting from the “American Dream” and “American Tragedy”, John Updike has been somewhat generalized American characters and recommends convincibly the so-called American Identity in his time with people hang around in vain as their dreams gradually have been drifted away by unspecified grounds. Keyword: John Updike, American Dream, American Tragedy, American Identity. 11