Kĩ năng tư vấn cá nhân về lựa chọn và phát triển nghề nghiệp

Chia sẻ: 9 9 | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:96

Thêm vào BST

Báo xấu

198
lượt xem 30
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tài liệu Kĩ năng tư vấn cá nhân về lựa chọn và phát triển nghề nghiệp trình bày các nội dung vơ bản sau: Một số vấn đề chung về tư vấn hướng nghiệp, các kỹ năng và liệu pháp tư vấn hướng nghiệp, vận dụng các kĩ năng và liệu pháp vào việc hỗ trợ 25 các em học sinh phát triển năng lực hướng nghiệp, mẫu kế hoạch bài giảng và phần phụ lục.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Kĩ năng tư vấn cá nhân về lựa chọn và phát triển nghề nghiệp

Chịu trách nhiệm nội dung: Ban Gia đình Xã hội, Hội Liên hiệp Phụ nữ Việt Nam Biên soạn: ThS. Hồ Phụng Hoàng Phoenix ThS. Trần Thị Thu Ban biên tập: Nguyễn Thị Tuyết Mai Đào Thị Vi Phương Nguyễn Thị Thủy
MỤC LỤC MỤC LỤC 1 TỪ VIẾT TẮT 2 LỜI NÓI ĐẦU 3 GIỚI THIỆU TÀI LIỆU 4 PHẦN I. MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG VỀ TƯ VẤN HƯỚNG NGHIỆP 7 1. Khái niệm về tư vấn hướng nghiệp 8 2. Mục đích 8 3. Nhiệm vụ 8 4. Ý nghĩa của việc cha mẹ tham gia TVHN 10 5. Phân loại tư vấn hướng nghiệp 10 6. Các điều kiện để thực hiện TVHN thành công 11 PHẦN II. CÁC KỸ NĂNG VÀ LIỆU PHÁP TƯ VẤN HƯỚNG NGHIỆP 13 1. Sáu kĩ năng tư vấn hướng nghiệp 14 2. Hai liệu pháp TVHN 20 3. Mối quan hệ giữa các kĩ năng và liệu pháp TVHN 21 4. Sử dụng các kĩ năng và liệu pháp trong các giai đoạn TVHN 22 PHẦN III. VẬN DỤNG CÁC KĨ NĂNG VÀ LIỆU PHÁP VÀO VIỆC HỖ TRỢ 25 CÁC EM HỌC SINH PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC HƯỚNG NGHIỆP 1. Xây dựng nhận thức bản thân 26 2. Xây dựng nhận thức nghề nghiệp 32 3. Xây dựng kế hoạch nghề nghiệp 34 PHẦN IV. MẪU KẾ HOẠCH BÀI GIẢNG 37 PHẦN V. PHỤ LỤC 57 Phụ lục 1. Các lí thuyết hướng nghiệp cơ bản 58 Phụ lục 2. Phiếu Trắc nghiệm sở thích phần 1 và phần 2 73 Phụ lục 3. Bảng các nhóm tính cách theo lí thuyết mật mã Holland 76 Phụ lục 4. Bộ phiếu Trắc nghiệm sở thích và nghề nghiệp 82 Phụ lục 5. Bộ phiếu Trắc nghiệm khả năng và nghề nghiệp 86 Phụ lục 6. Giới thiệu cổng thông tin điện tử: Em chọn nghề gì? 90 TÀI LIỆU THAM KHẢO 92 KĨ NĂNG TƯ VẤN CÁ NHÂN VỀ LỰA CHỌN VÀ PHÁT TRIỂN NGHỀ NGHIỆP 1
TỪ VIẾT TẮT Từ viết tắt Nghĩa của từ GD&ĐT Giáo dục và đào tạo GDHN Giáo dục hướng nghiệp GV Giáo viên Hội LHPN Hội Liên hiệp Phụ nữ HS Học sinh THCS Trung học cơ sở THPT Trung học phổ thông KPTNN Khung phát triển nghề nghiệp NĐTV Người được tư vấn NTV Người làm tư vấn hướng nghiệp PN Phụ nữ TVHN Tư vấn hướng nghiệp 2 KĨ NĂNG TƯ VẤN CÁ NHÂN VỀ LỰA CHỌN VÀ PHÁT TRIỂN NGHỀ NGHIỆP
LỜI NÓI ĐẦU Trong chương trình giáo dục hướng nghiệp do Bộ Giáo dục và Đào tạo quy định Tư vấn hướng nghiệp là một nội dung quan trọng nhằm giúp học sinh chọn hướng học, chọn nghề phù hợp. Tùy điều kiện từng nơi, học sinh có thể được tư vấn bởi những cán bộ tư vấn hướng nghiệp tại các Trung tâm Kĩ thuật Tổng hợp - Hướng nghiệp hoặc Trung tâm Tư vấn Hướng nghiệp, cũng có thể được tư vấn bởi giáo viên chủ nhiệm hoặc giáo viên hướng nghiệp tại trường. Tuy nhiên, hiện nay lực lượng làm tư vấn hướng nghiệp còn nhiều bất cập, vừa rất thiếu về số lượng, vừa yếu về kiến thức, kĩ năng tư vấn1. Trong khi đó, số lượng học sinh có nhu cầu được tư vấn hướng nghiệp lại rất cao, nhất là khối học sinh cuối cấp PHẦN I. MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG VỀ TƯ VẤN HƯỚNG NGHIỆP Trung học cơ sở và Trung học phổ thông. Để giải quyết vấn đề này, trước hết cần huy động cha mẹ học sinh tham gia vào công tác hướng nghiệp trên cơ sở nâng cao nhận thức và cung cấp những kiến thức, kĩ năng cơ bản về hướng nghiệp cho họ vì không ai gần gũi, yêu thương và lo cho con bằng cha mẹ. Hơn nữa, điều mong ước lớn nhất của mỗi bậc cha mẹ là được nhìn thấy con cái thành đạt, hạnh phúc trong cuộc sống riêng tư cũng như lao động nghề nghiệp. Do đó, không ai khác, cha mẹ học sinh sẽ là những tư vấn viên nhiệt tình nhất, có trách nhiệm nhất trong việc hướng nghiệp cho con. Với mong muốn huy động được sự tham gia tích cực, có hiệu quả của các bậc cha mẹ và cán bộ Hội LHPN vào công tác giáo dục hướng nghiệp cho thế hệ tương lai của đất nước, Tổ chức Hợp tác phát triển và Hỗ trợ kỹ thuật vùng Flamăng, Vương quốc Bỉ (VVOB Việt Nam) phối hợp với Trung ương Hội LHPN Việt Nam tổ chức biên soạn tài liệu “Kĩ năng tư vấn cá nhân về lựa chọn và phát triển nghề nghiệp” nhằm cung cấp các thông tin cần thiết về hướng nghiệp và một số kĩ năng tư vấn hướng nghiệp cho tập huấn viên Hội Phụ nữ và cha mẹ học sinh. Hy vọng rằng, tài liệu này sẽ được các cán bộ Hội Phụ nữ sử dụng một cách có hiệu quả trong đợt tập huấn nhân rộng và phổ biến đến các bậc cha mẹ học sinh, qua đó giúp cha mẹ nâng cao tầm hiểu biết về hướng nghiệp, đồng thời có khả năng hỗ trợ con trong việc tìm hiểu và ra quyết định nghề nghiệp. Hội LHPN Việt Nam và Tổ chức VVOB Việt Nam xin chân thành cám ơn ThS. Hồ Phụng Hoàng Phoenix, chuyên viên tư vấn hướng nghiệp trường đại học RMIT Việt Nam, ThS. Trần Thị Thu, nguyên Trưởng phòng Hướng nghiệp, Trung tâm Hỗ trợ Đào tạo và Cung ứng Nhân lực, Bộ Giáo dục và Đào tạo, các cán bộ của Hội LHPN 5 tỉnh tham gia chương trình và Ban Biên tập đã đóng góp nhiều ý kiến quý báu và hỗ trợ cho việc biên soạn tài liệu này. Chúng tôi rất mong nhận được ý kiến đóng góp của những người sử dụng tài liệu. Ý kiến xin gửi về theo các địa chỉ: Đào Thị Vi Phương: daoviphuong@gmail.com Hồ Phụng Hoàng Phoenix: hophunghoang@ gmail. com Trần Thị Thu: tranthu.edu@gmail.com Ban Gia đình Xã Hội Trung ương Hội LHPN Việt Nam Cho đến nay, ở nước ta vẫn chưa có chuyên ngành đào tạo về hướng nghiệp và tư vấn hướng nghiệp. 1 KĨ NĂNG TƯ VẤN CÁ NHÂN VỀ LỰA CHỌN VÀ PHÁT TRIỂN NGHỀ NGHIỆP 3
GIỚI THIỆU TÀI LIỆU 1. MỤC ĐÍCH CỦA TÀI LIỆU Tài liệu này được Tổ chức Hợp tác Phát triển và Hỗ trợ Kĩ thuật vùng Flamăng, Vương quốc Bỉ (VVOB Việt Nam) phối hợp với Hội LHPN Việt Nam biên soạn nhằm mục đích: Cung cấp kiến thức và kĩ năng cơ bản về tư vấn hướng nghiệp Hướng dẫn áp dụng các kiến thức và kĩ năng cơ bản Tăng cường sự tham gia của cha mẹ học sinh, cộng đồng trong công tác hướng nghiệp Đây là một tài liệu dùng để tham khảo khi tổ chức tập huấn và truyền thông về hướng nghiệp tại cộng đồng nhằm giúp các bậc cha mẹ có con đang học cấp trung học cơ sở và trung học phổ thông nâng cao nhận thức, hiểu biết và kĩ năng về hướng nghiệp; từ đó sẽ tích cực hỗ trợ các em trong việc tìm hiểu và ra quyết định chọn hướng học, chọn nghề. (Nếu cần thêm thông tin, xin đọc tài liệu dành cho cha mẹ “Giúp con hướng nghiệp” của Hội LHPN, tháng 7 năm 2013) 2. ĐỐI TƯỢNG SỬ DỤNG Các đối tượng sử dụng tài liệu bao gồm: Cán bộ của Hội LHPN các cấp Những người có nhu cầu tham gia hướng nghiệp cho thanh, thiếu niên Những người làm công tác phát triển giáo dục tại cộng đồng 3. HƯỚNG DẪN SỬ DỤNG Tài liệu này được cấu trúc thành 5 phần: Phần I. Một số vấn đề chung về tư vấn hướng nghiệp Phần này cung cấp tổng quan chung về công tác tư vấn hướng nghiệp, bao gồm: Khái niệm về tư vấn hướng nghiệp Mục đích Nhiệm vụ Phân loại hướng nghiệp Ý nghĩa của việc cha mẹ tham gia vào TVHN Các điều kiện để thực hiện tư vấn hướng nghiệp thành công 4 KĨ NĂNG TƯ VẤN CÁ NHÂN VỀ LỰA CHỌN VÀ PHÁT TRIỂN NGHỀ NGHIỆP
Phần II. Các kĩ năng và liệu pháp tư vấn hướng nghiệp Nội dung của phần này giúp những người sử dụng tài liệu hiểu được mục đích, ý nghĩa, cách sử dụng các kĩ năng và liệu pháp tư vấn hướng nghiệp trong chu trình tư vấn hướng nghiệp, bao gồm: Sáu kĩ năng tư vấn hướng nghiệp Hai liệu pháp tư vấn hướng nghiệp Mối quan hệ giữa các kĩ năng và liệu pháp tư vấn hướng nghiệp Sử dụng các kĩ năng và liệu pháp trong các giai đoạn tư vấn hướng nghiệp Phần III. Vận dụng các kĩ năng và liệu pháp tư vấn hướng nghiệp vào việc hỗ trợ các PHẦN I. MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG VỀ TƯ VẤN HƯỚNG NGHIỆP em học sinh phát triển năng lực hướng nghiệp Phần này chú trọng đến cách vận dụng các kĩ năng và liệu pháp tư vấn hướng nghiệp vào việc giúp các em học sinh cấp THCS, THPT phát triển năng lực hướng nghiệp cần có theo Khung phát triển nghề nghiệp, bao gồm: Xây dựng nhận thức bản thân Xây dựng nhận thức nghề nghiệp Xây dựng kế hoạch nghề nghiệp Phần IV. Mẫu kế hoạch bài giảng Nội dung này hỗ trợ tập huấn viên xây dựng bài giảng và tiến hành tập huấn nhân rộng thuận lợi, đạt kết quả. Mẫu kế hoạch bài giảng sẽ gồm các mục: Nội dung hoạt động chính Phương pháp Phương tiện cần thiết Thời gian Các điểm cần lưu ý Phần V. Phần phụ lục Phần này cung cấp thông tin bổ sung để tập huấn viên tham khảo và sử dụng, bao gồm: Phụ lục 1. Các lí thuyết cơ bản về hướng nghiệp Phụ lục 2. Phiếu Trắc nghiệm sở thích (phần 1 và phần 2) Phụ lục 3. Bảng các nhóm Tính cách theo lí thuyết mật mã Holland Phụ lục 4. Bộ Trắc nghiệm nhóm sở thích và nghề nghiệp phù hợp Phụ lục 5. Bộ Trắc nghiệm nhóm khả năng và nghề nghiệp phù hợp Phụ lục 6. Giới thiệu cổng thông tin điện tử: Em chọn nghề gì? Chúng tôi hy vọng rằng, với tâm huyết của đội ngũ cán bộ Hội Phụ nữ và những người làm công tác hướng nghiệp cho thanh thiếu niên, các nội dung trong tài liệu này sẽ được áp dụng rộng rãi và đem lại hiệu quả thiết thực tại gia đình và cộng đồng. KĨ NĂNG TƯ VẤN CÁ NHÂN VỀ LỰA CHỌN VÀ PHÁT TRIỂN NGHỀ NGHIỆP 5
Phần I MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG VỀ TƯ VẤN HƯỚNG NGHIỆP
1. KHÁI NIỆM TƯ VẤN HƯỚNG NGHIỆP Tư vấn hướng nghiệp được hiểu là hệ thống những biện pháp tâm lí, giáo dục và một số biện pháp khác được chuyên viên tư vấn hướng nghiệp, thầy/cô giáo hướng nghiệp, cán bộ Hội Phụ nữ hoặc cha mẹ HS sử dụng nhằm phát hiện, đánh giá sở thích nghề nghiệp, khả năng về thể chất, trí tuệ của HS, sinh viên hoặc con em trong gia đình; đối chiếu các khả năng thực có của mỗi em với những yêu cầu của bậc học cao hơn hoặc những yêu cầu của nghề đặt ra đối với người lao động, có cân nhắc đến nhu cầu nhân lực của địa phương và xã hội. Từ đó, đưa ra lời khuyên về việc lựa chọn hướng học tập, chọn nghề có cơ sở khoa học. Tùy theo đối tượng và nhu cầu, tư vấn hướng nghiệp có thể là: PHẦN I. MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG VỀ TƯ VẤN HƯỚNG NGHIỆP tư vấn hướng học để giúp các em lựa chọn ban, ngành học, trường học phù hợp ở bậc học cao hơn, hoặc tư vấn chọn nghề để giúp các em lựa chọn ngành nghề và cơ sở đào tạo nghề vừa phù hợp với nguyện vọng, sở thích, khả năng nghề nghiệp của các em, vừa phù hợp với hoàn cảnh gia đình và nhu cầu nhân lực của địa phương, xã hội. Tại cộng đồng, cán bộ Hội LHPN là những người có khả năng tư vấn cho các bậc cha mẹ nhằm giúp họ nâng cao nhận thức về hướng nghiệp, đồng thời biết định hướng cho con lựa chọn ngành học và nghề nghiệp hiệu quả. Trong gia đình, cha mẹ đóng vai trò là người hướng dẫn, tư vấn hướng nghiệp, hỗ trợ con đạt được mục tiêu nghề nghiệp. Như vậy, cha mẹ HS có thể vừa là người tư vấn hướng nghiệp (NTV) cho con, vừa là người được tư vấn (NĐTV) khi đến gặp chuyên viên TVHN, cán bộ Hội LHPN để xin lời khuyên. 2. MỤC ĐÍCH Mục đích của tư vấn hướng nghiệp là: Phát hiện và giúp các em đánh giá đúng sở thích nghề nghiệp, khả năng của bản thân; hiểu rõ hơn yêu cầu của nghề và nhu cầu lao động của xã hội. Góp phần xác định con đường tiếp tục phát triển nhân cách và sự phù hợp nghề của các em trong tương lai. Làm tốt TVHN sẽ góp phần thiết thực giúp các em đạt được các năng lực hướng nghiệp trong Khung phát triển nghề nghiệp2, phát huy được tối đa năng lực, sở trường của bản thân trong quá trình học văn hóa, đào tạo nghề và hoạt động nghề nghiệp sau này. 3. NHIỆM VỤ Nhiệm vụ của công tác hướng nghiệp nói chung là phát triển các năng lực hướng nghiệp của các em học sinh. Các năng lực này được chia theo 3 khu vực, đó là: Khu vực A: Nhận thức bản thân; Khu vực B: Nhận thức nghề nghiệp; Khu vực C: Xây dựng kế hoạch nghề nghiệp. Khung phát triển nghề nghiệp được tổ chức VVOB Việt Nam hỗ trợ xây dựng dựa trên các văn bản hướng dẫn của Chính 2 phủ, Bộ GD&ĐT, tầm nhìn hướng nghiệp của hai tỉnh chương trình là Nghệ An và Quảng Nam. 8 KĨ NĂNG TƯ VẤN CÁ NHÂN VỀ LỰA CHỌN VÀ PHÁT TRIỂN NGHỀ NGHIỆP
Công tác tư vấn hướng nghiệp chú trọng đến các nhiệm vụ chủ yếu sau: Phát hiện và đánh giá được những sở thích và khả năng nghề nghiệp hiện có của các em; Làm sáng tỏ mức độ sẵn sàng về tâm lí cũng như những hiểu biết thực tế đối với nghề nghiệp mà các em định chọn; Đưa ra lời khuyên cho các em về việc chọn hướng học, chọn nghề phù hợp; Khuyến khích, động viên các em tự giáo dục, rèn luyện và phát triển những khả năng trong bảng năng lực hướng nghiệp của học sinh. II Vai tro ø v Bảng 1: Năng lực hướng nghiệp cần có của HS PHẦN I. MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG VỀ TƯ VẤN HƯỚNG NGHIỆP Khu Vực A: Năng lực 1 Nhận thức Xây dựng kiến thức về bản thân trong bốn lĩnh vực: sở thích, khả năng, bản thân cá tính và giá trị nghề nghiệp; và dùng kiến thức này cho việc hướng nghiệp suốt đời. Năng lực 2 Hiểu được hoàn cảnh của mình trong bối cảnh gia đình, cộng đồng, Việt Nam và thế giới; và dùng kiến thức này cho việc hướng nghiệp suốt đời. Năng lực 3 Xác định được mong muốn, ước mơ, hy vọng và mục tiêu đời mình; và dùng kiến thức này cho việc hướng nghiệp suốt đời. Khu vực B: Năng lực 4 Nhận thức Xây dựng kiến thức về các ngành học, các trường nghề, trung cấp nghề nghiệp nghề, trung cấp chuyên nghiệp, cao đẳng, đại học ở trong và ngoài nước; và dùng kiến thức này cho quyết định chọn ngành học, trường học sau khi hoàn thành chương trình học lớp 9, lớp 12. Năng lực 5 Xây dựng kiến thức về nghề, các cơ quan, công ty, doanh nghiệp trong và ngoài nước; và dùng kiến thức này cho quyết định chọn nghề và nơi làm việc (công ty, cơ quan, nhà máy, v.v.) trong tương lai. Năng lực 6 Đánh giá được vai trò của thông tin cũng như sử dụng thông tin trong việc quyết định nghề nghiệp. Khu vực C: Năng lực 7 Xây dựng Xác định mục tiêu nghề nghiệp. kế hoạch Năng lực 8 nghề nghiệp Hoạt động ngoại khóa và tham gia phục vụ cộng đồng để tạo thêm cơ hội nghề nghiệp. Năng lực 9 Lập kế hoạch và từng bước thực hiện kế hoạch nghề nghiệp. KĨ NĂNG TƯ VẤN CÁ NHÂN VỀ LỰA CHỌN VÀ PHÁT TRIỂN NGHỀ NGHIỆP 9
4. Ý NGHĨA CỦA VIỆC CHA MẸ THAM GIA TƯ VẤN HƯỚNG NGHIỆP Hoạt động giáo dục hướng nghiệp trong nhà trường chỉ phát huy tác dụng khi nhận được sự đồng tình, ủng hộ của các tổ chức, đoàn thể trong xã hội, nhất là Hội LHPN và Hội cha mẹ HS. Việc huy động cha mẹ tham gia hỗ trợ con lựa chọn và phát triển nghề nghiệp có ý nghĩa quan trọng vì cha mẹ là người hiểu rõ con mình nhất, quan tâm lo lắng và đồng thời có ảnh hưởng mạnh mẽ đến quyết định nghề nghiệp của các em. Trong gia đình cha mẹ đóng vai trò là người chia sẻ, khuyên bảo, đưa ra lời khuyên để hướng dẫn con đi đến đích của con đường nghề nghiệp. Muốn làm tốt việc này cha mẹ phải có kiến thức, kỹ năng cơ bản về tư vấn hướng nghiệp. PHẦN I. MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG VỀ TƯ VẤN HƯỚNG NGHIỆP 5. PHÂN LOẠI TƯ VẤN HƯỚNG NGHIỆP Tư vấn hướng nghiệp có 2 loại: tư vấn sơ bộ và tư vấn chuyên sâu. 5.1 Tư vấn sơ bộ đơn giản, dễ thực hiện, không đòi hỏi phải có thiết bị, phương tiện kĩ thuật mà chỉ cần NTV có những hiểu biết nhất định về sở thích nghề nghiệp, khả năng của NĐTV, về yêu cầu của một số ngành nghề và nhu cầu nhân lực. Tư vấn sơ bộ giúp NĐTV tự trả lời được 3 câu hỏi: Bản thân có thích nghề đó không? Bản thân có khả năng làm nghề đó không? Xã hội, địa phương có cần nghề đó không? Nếu là tư vấn hướng học thì giúp NĐTV tự trả lời được 2 câu hỏi: Bản thân có thích học ban, trường đó không? Bản thân có khả năng học ban, trường đó không? 5.2 Tư vấn chuyên sâu phức tạp hơn nhiều, cần có chuyên gia tư vấn được đào tạo để có kiến thức sâu, rộng như tâm lí học lứa tuổi, tâm lí học lao động, tâm lí học nghề nghiệp, tâm lí học trẻ khuyết tật, kiến thức về thế giới nghề nghiệp, yêu cầu của nghề, kiến thức nhân cách (như động cơ, hứng thú, khuynh hướng, năng lực nghề nghiệp), thông tin về kinh tế, về nhu cầu phát triển nhân lực của các ngành nghề trong nền kinh tế quốc dân và địa phương… Đặc biệt, chuyên gia tư vấn phải là người có kiến thức sâu về hướng nghiệp, tư vấn chọn nghề, kĩ thuật tư vấn; biết sử dụng thành thạo các phương pháp Test, máy móc, thiết bị, phương tiện kĩ thuật để chẩn đoán khả năng trí tuệ, khả năng vận động và nhân cách của NĐTV. Ở nước ta chủ yếu là tư vấn sơ bộ, tư vấn chuyên sâu hiện nay còn rất hiếm. 10 KĨ NĂNG TƯ VẤN CÁ NHÂN VỀ LỰA CHỌN VÀ PHÁT TRIỂN NGHỀ NGHIỆP
6. CÁC ĐIỀU KIỆN ĐỂ THỰC HIỆN TƯ VẤN HƯỚNG NGHIỆP THÀNH CÔNG Sự thành công của công tác TVHN phụ thuộc vào nhiều yếu tố chủ quan và khách quan, trong đó vai trò quyết định là kiến thức, thái độ và kĩ năng của NTV. 6.1 Kiến thức NTV cần phải có những kiến thức cơ bản về hướng nghiệp, đó là: Quy trình hướng nghiệp Lí thuyết cây nghề nghiệp Mô hình lập kế hoạch nghề PHẦN I. MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG VỀ TƯ VẤN HƯỚNG NGHIỆP Lí thuyết hệ thống Lí thuyết ngẫu nhiên có kế hoạch Lí thuyết vị trí điều khiển Mô hình chìa khoá xây dựng kế hoạch nghề nghiệp (Đề nghị tham khảo thêm phần Phụ lục của tài liệu này hoặc Tài liệu dành cho cha mẹ “Giúp con hướng nghiệp”, tháng 7 - 2013) 6.2 Thái độ Muốn làm TVHN thành công, NTV cần có thái độ: Sẵn sàng lắng nghe, sẵn sàng chia sẻ Tôn trọng và cảm thông thực sự với NĐTV Không trách móc, không phản đối, không chỉ trích đúng sai Vui vẻ, khích lệ, động viên NTV phải luôn nhớ rằng mình không phải là người đưa ra quyết định, người giải quyết tất cả các vấn đề mà chỉ là người hỗ trợ, giúp đỡ, đưa ra các giải pháp để NĐTV tự lựa chọn và giải quyết vấn đề của mình. Chỉ khi NĐTV tự ra quyết định thì họ mới chịu trách nhiệm với quyết định đó. 6.3 Kĩ năng Những kiến thức và thái độ của NTV như đã trình bày ở trên chỉ trở thành kĩ năng khi được thực hành thường xuyên trong các ca tư vấn. Thông qua thực hành, các kĩ năng càng nhuần nhuyễn và phát triển, góp phần đem lại hiệu quả thiết thực cho NĐTV. Trong TVHN, các kĩ năng cơ bản là: Hành vi quan tâm Kĩ năng đặt câu hỏi Kĩ năng phản hồi cảm xúc Kĩ năng đối mặt Kĩ năng tập trung Kĩ năng phản hồi ý tưởng (Chi tiết xin xem ở phần II dưới đây) KĨ NĂNG TƯ VẤN CÁ NHÂN VỀ LỰA CHỌN VÀ PHÁT TRIỂN NGHỀ NGHIỆP 11
Phần PHẦN I. MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG VỀ TƯ VẤN HƯỚNG NGHIỆP II CÁC KỸ NĂNG VÀ LIỆU PHÁP TƯ VẤN HƯỚNG NGHIỆP KĨ NĂNG TƯ VẤN CÁ NHÂN VỀ LỰA CHỌN VÀ PHÁT TRIỂN NGHỀ NGHIỆP 13
1. SÁU KĨ NĂNG TƯ VẤN HƯỚNG NGHIỆP 1. 1 Hành vi quan tâm a. Mục đích, ý nghĩa Hành vi quan tâm là bước đầu tiên và quan trọng nhất giúp thiết lập mối quan hệ giữa NTV với NĐTV. Chỉ khi nào NTV thực hiện tốt hành vi quan tâm thì khi đó NĐTV mới thật sự tin tưởng và mở lòng chia sẻ tâm tư, nguyện vọng với NTV. PHẦN II. CÁC KỸ NĂNG VÀ LIỆU PHÁP TƯ VẤN HƯỚNG NGHIỆP b. Cách thực hiện Hành vi quan tâm được thể hiện ở vẻ mặt, giọng nói, ngôn ngữ cơ thể (dáng người, cách ngồi, ánh mắt) và sự lắng nghe. Hành vi quan tâm cần được duy trì thường xuyên và điều chỉnh cho phù hợp với giới tính, độ tuổi, dân tộc và những đặc điểm khác của NĐTV. Ví dụ: Khi tư vấn cho người mẹ, hành vi quan tâm của cán bộ Hội Phụ nữ là ánh mắt chăm chú và dáng người hơi nghiêng phía trước một chút. Trong khi đó, đối với người cha là khe khẽ gật đầu, ánh mắt thỉnh thoảng tiếp xúc chứ không liên tục, và miệng thỉnh thoảng nói “dạ” hoặc “ừm” nho nhỏ. Trong hành vi quan tâm, điều quan trọng nhất là kĩ năng lắng nghe. Trong thực tế thường có 3 cách nghe: Nghe chủ động: Người nghe dừng mọi suy nghĩ và các hoạt động khác, chỉ tập trung lắng nghe một cách cẩn thận, chăm chú để có thể tóm tắt được những điều vừa nghe được. Nghe thụ động: Người nghe lơ đãng, thường bỏ qua những chi tiết cụ thể, chỉ nhớ các ý chính và nhớ không chính xác. Nghe với định kiến: Người nghe áp đặt ý kiến chủ quan của mình vào những điều nghe thấy và thường hiểu sai vấn đề. Người làm tư vấn hướng nghiệp cần phải nghe chủ động. Muốn vậy, trước khi bắt đầu cuộc tư vấn, NTV cần chuẩn bị tinh thần, gạt hết những lo lắng hay suy nghĩ khác ra khỏi đầu, chỉ toàn tâm toàn ý lắng nghe NĐTV trò chuyện. 14 KĨ NĂNG TƯ VẤN CÁ NHÂN VỀ LỰA CHỌN VÀ PHÁT TRIỂN NGHỀ NGHIỆP
Sau đây là những điểm cần lưu ý khi thực hiện kĩ năng lắng nghe: NÊN KHÔNG NÊN • Tập trung lắng nghe • Giả vờ lắng nghe • Bình tĩnh và kiên nhẫn • Liên tưởng đến bản thân • Sử dụng ngôn ngữ, cử chỉ tích cực • Suy nghĩ cách trả lời hoặc tìm cách giải • Giao tiếp bằng ánh mắt, luôn tỏ thái độ quyết vấn đề tôn trọng, đồng cảm và thể hiện tâm • Tranh luận hoặc cắt ngang lời NĐTV thế muốn nghe • Kết luận vội vàng hoặc đưa ra nhận xét • Tập trung vào cảm xúc của NĐTV mang tính chủ quan PHẦN II. CÁC KỸ NĂNG VÀ LIỆU PHÁP TƯ VẤN HƯỚNG NGHIỆP • Không tìm cách giải quyết vấn đề khi • Đưa ra lời khuyên khi NĐTV chưa hoặc đang lắng nghe và không tỏ thái độ không yêu cầu phán xét • Luôn nhìn vào đồng hồ hoặc giục • Đặt câu hỏi để kiểm tra lại thông tin NĐTV kết thúc nghe được • Khuyến khích NĐTV tự giải quyết vấn đề của họ 1.2 Kĩ năng đặt câu hỏi a. Mục đích, ý nghĩa Kỹ năng đặt câu hỏi của NTV sẽ giúp NĐTV thành thật nói ra những suy nghĩ của bản thân; qua đó, NTV hiểu rõ hơn về NĐTV cũng như khẳng định được cảm xúc và mâu thuẫn của họ. b. Cách thực hiện Tùy trường hợp, NTV có thể sử dụng các loại câu hỏi như: Câu hỏi mở Câu hỏi đóng *Câu hỏi mở: bắt đầu bằng câu hỏi: Vì sao? khi nào? cái gì? bằng cách nào? ở đâu?… Sử dụng câu hỏi mở để thu thập các thông tin về việc chọn hướng học, chọn nghề của NĐTV. Ví dụ: Vì sao anh/chị thích con mình trở thành bác sĩ? Anh/chị có biết người học ngành Y cần những tố chất và đam mê gì không? Vì sao con thích nghề tổ chức sự kiện? Con có biết người làm nghề này cần những tố chất và đam mê gì không? Khi muốn có thêm thông tin về chủ đề nhạy cảm hoặc những suy nghĩ thầm kín của NĐTV, có thể sử dụng một số câu hỏi mở mang tính chất thăm dò. KĨ NĂNG TƯ VẤN CÁ NHÂN VỀ LỰA CHỌN VÀ PHÁT TRIỂN NGHỀ NGHIỆP 15
Ví dụ: Từ khi bắt đầu nói chuyện đến giờ, tôi thấy anh/chị nói rất nhiều về việc phải có một nghề để được vào biên chế trong cơ quan Nhà nước. Có bao giờ anh/chị có nghĩ rằng, những ý nghĩ của mình về nghề nghiệp không còn phù hợp với quan điểm nghề nghiệp của lớp trẻ hiện nay không? Trong suốt cuộc nói chuyện, cha/mẹ nghe con nhắc từ “bạn con nghĩ, bạn con khuyên” hơn bốn lần. Con có nghĩ rằng, chỉ lắng nghe từ bạn bè là không đủ thông tin cho một quyết định quan trọng như quyết định chọn ngành học, chọn nghề hay không? PHẦN II. CÁC KỸ NĂNG VÀ LIỆU PHÁP TƯ VẤN HƯỚNG NGHIỆP *Câu hỏi đóng: thường bắt đầu bằng từ “Có phải...?” Câu hỏi đóng cho câu trả lời cụ thể nhưng không đưa thông tin tỉ mỉ, chi tiết và chỉ dùng khi muốn xác nhận lại thông tin. Ví dụ: Có phải là anh/chị muốn con tiếp nối ước mơ ngày trẻ của mình không? Có phải là con muốn làm một nghề kiếm được nhiều tiền trong tương lai không? Khi muốn khẳng định lại thông tin thu được có chính xác hay không có thể sử dụng các câu hỏi đóng mang tính chất dẫn dắt/đoán trước. Ví dụ: Chị muốn con chọn nghề trong ngành Tài chính- Ngân hàng. Chắc là do thấy nhiều người chọn ngành này nên muốn con chọn theo. Đúng vậy không ạ? Ngày hôm trước, cha nghe con trò chuyện trên điện thoại với bạn về ngành chế tạo ô tô. Chắc là do ảnh hưởng của bạn bè nên con chọn ngành này. Đúng vậy không con? Câu hỏi đóng không tạo ra một môi trường giao tiếp thoải mái. Do vậy, NTV chỉ nên đặt câu hỏi này trong trường hợp cần thiết. 1.3 Kĩ năng phản hồi cảm xúc a. Mục đích, ý nghĩa Kĩ năng phản hồi cảm xúc giúp cho NTV tập trung lắng nghe hơn, hiểu rõ hơn cảm xúc của NĐTV. Thường được áp dụng trong trường hợp câu chuyện có chiều hướng trở nên bế tắc và NTV muốn có hướng mới cho buổi trò chuyện. b. Cách thực hiện Phản hồi cảm xúc được thực hiện qua 2 bước: Bước 1: Quan sát để biết được tâm trạng của NĐTV (đang buồn, lo, bức xúc, xúc động, v.v.) 16 KĨ NĂNG TƯ VẤN CÁ NHÂN VỀ LỰA CHỌN VÀ PHÁT TRIỂN NGHỀ NGHIỆP
Bước 2: Phản hồi cảm xúc bằng cách sử dụng câu hỏi mở hoặc câu hỏi đóng để biết được mình đã hiểu NĐTV ở mức độ nào Ví dụ về phản hồ cảm xúc bằng câu hỏi mở: Lúc nãy, khi nói về việc con muốn theo nghề thiết kế thời trang, anh/chị nhíu mày lại. Anh/chị cảm thấy thế nào về tương lai của con mình? Hồi nãy, khi nhắc về những lời khuyên của bạn bè con về ngành chế tạo ô tô, con có vẻ lo lắng? Vì sao vậy? Ví dụ về phản hồi cảm xúc bằng câu hỏi đóng: PHẦN II. CÁC KỸ NĂNG VÀ LIỆU PHÁP TƯ VẤN HƯỚNG NGHIỆP Có phải là anh/ chị đang rất lo lắng khi cháu muốn đi học trường nghề ở xa nhà không? Có phải là con đang rất lo lắng cho việc chọn nghề tương lai của mình không? 1.4 Kĩ năng đối mặt a. Mục đích, ý nghĩa Kĩ năng đối mặt giúp NTV hiểu rõ cảm xúc của NĐTV, làm cho cuộc nói chuyện tránh được tình trạng đi vào “ngõ cụt”. Thường được áp dụng khi xuất hiện mâu thuẫn trong câu chuyện của NĐTV. Nếu sử dụng kĩ năng này quá sớm trong buổi nói chuyện sẽ bị phản tác dụng vì có thể NĐTV sẽ không cởi mở với NTV nữa. Nhưng nếu NTV không dám sử dụng kĩ năng đối mặt trong những trường hợp cần thiết thì NĐTV dễ bị nguy cơ tiếp tục chìm trong những ảo tưởng về bản thân hay nhầm vấn đề. b. Cách thực hiện NTV phải xác định được mâu thuẫn trong lời nói, hành động của NĐTV, giúp họ đối diện với mâu thuẫn này và cùng tìm cách giải quyết. Các bước xác định và giải quyết mâu thuẫn bao gồm: Bước 1: Quan sát lời nói, hành động để nhận ra sự mâu thuẫn (tức là không đồng nhất) của NĐTV trong lời nói, hành vi, cảm xúc và ý nghĩ. Ví dụ 1: Trong câu chuyện chia sẻ của một người mẹ, NTV đã phát hiện ra mâu thuẫn vì người mẹ nói là rất vui vì con quyết định con chọn nghề Y theo ý gia đình; nhưng sau đó người mẹ lại kể rằng, chị bị mất ngủ, căng thẳng và lo lắng về việc ép con theo ý gia đình là không đúng. Ví dụ 2: Trong khi nói chuyện, cha mẹ nhận thấy con nói rằng đã tìm hiểu rất kĩ về ngành Viễn thông; nhưng trong suốt cuộc nói chuyện, cha mẹ không thấy con nói gì về quá trình tìm hiểu ngành Viễn thông mà chỉ thấy con nói đi nói lại câu “nghe bạn này nói, nghe bạn kia nói…” KĨ NĂNG TƯ VẤN CÁ NHÂN VỀ LỰA CHỌN VÀ PHÁT TRIỂN NGHỀ NGHIỆP 17
Bước 2: Đối diện với NĐTV về mâu thuẫn trên thông qua: Tóm tắt câu chuyện Chỉ ra sự mâu thuẫn Ví dụ 1: “Lúc mới nói chuyện, anh/chị nói anh/chị rất thoải mái với quyết định muốn con học nghề Y. Nhưng bây giờ anh/chị lại kể rằng anh/chị bị mất ngủ, lo lắng vì mình đã quyết định sai. Anh/chị nghĩ sao về mâu thuẫn này?” Ví dụ 2: PHẦN II. CÁC KỸ NĂNG VÀ LIỆU PHÁP TƯ VẤN HƯỚNG NGHIỆP “Mặc dù con nói con đã tìm hiểu thông tin về ngành Viễn thông rất kĩ càng, nhưng từ lúc bắt đầu nói chuyện đến bây giờ, mẹ chỉ nghe con dùng cụm từ “bạn con nói” rất nhiều lần. Vậy, ngoài thông tin từ bạn, con còn tìm thông tin từ nơi nào khác?” Bước 3. Cùng với NĐTV tìm cách: Đối diện Giải quyết Sống chung với mâu thuẫn Sử dụng kĩ năng đối mặt không phải để ép NĐTV thay đổi ý kiến hay quan điểm mà là để họ hiểu rõ hơn về bản thân, về những mâu thuẫn và khúc mắc mà họ chưa nhận thấy. Từ đó, họ có thể tự đưa ra quyết định dựa vào nhận thức bản thân. Ví dụ 1: Trong một lần tư vấn, NTV biết NĐTV muốn con mình theo nghề Y vì đó là ước mơ thời trẻ mà bản thân chưa thực hiện được do hoàn cảnh kinh tế khó khăn. Qua trò chuyện, NTV làm cho NĐTV dần dần hiểu ra: ước mơ của cha mẹ chưa chắc đã hoàn toàn phù hợp với sở thích và khả năng của con mình. Từ đó, giúp NĐTV có tầm nhìn rộng hơn khi giúp con chọn lựa và phát triển nghề nghiệp. Ví dụ 2: Qua câu chuyện, cha mẹ nhận ra con mình chưa đủ kiến thức về tuyển sinh cũng như về hướng nghiệp để quyết định chọn ngành học sau khi tốt nghiệp lớp 12. Cha mẹ nghĩ có thể là con quá bối rối khi nhìn vào quy trình hướng nghiệp và lượng thông tin khổng lồ nên đã chọn cách đơn giản nhất là nghe ý kiến của bạn bè. Cha mẹ đã thẳng thắn chia sẻ với con suy nghĩ trên, đồng thời giúp con hiểu hơn cách tiến hành từng bước trong quy trình hướng nghiệp. Nhờ đó, con đỡ căng thẳng hơn và có định hướng để tìm hiểu bản thân, tìm hiểu ngành nghề một cách khoa học, hiệu quả hơn. 18 KĨ NĂNG TƯ VẤN CÁ NHÂN VỀ LỰA CHỌN VÀ PHÁT TRIỂN NGHỀ NGHIỆP