Kum Jul trong văn hóa dân gian Hàn Quốc

KUM JUL TRONG VĂN HÓA DÂN GIAN HÀN QUỐC<br /> Trong văn hóa dân gian Hàn Quốc, kum jul có vị trí rất quan trọng. Tất cả các sự<br /> vật như đường sơn, seo nang dang (1), tháp, cây cổ thụ, cột sot tae (2), con suối lớn trong<br /> làng,... đều có mặt kum jul, nhất là các dịp năm mới hay lễ hội. Đặc biệt, trong các nghi<br /> lễ kut (hoặc goot) (3) tại nhà các mudang (4) hay ma eul goot (5)… thì kum jul là vật<br /> không thể thiếu.<br /> <br /> Theo tiếng Hàn,kum julcó nghĩa làdây thừng, một loại dây được bện bằng rơm,<br /> nhưng cũng có khi được tạo nên từ một chất liệu khác. Theo Joo Kang Huyn, ở những<br /> hòn đảo hiếm rơm, người tacó thểsử dụngmột loại vật liệu khác, chẳng hạncây sắn<br /> dây;các cư dân vùngSiberiathường sử dụnglông đuôingựa để làmkum jul,trong khi đó<br /> ởMông Cổ,kum jullại đượcbện bằng lông thú(6).<br /> <br /> 1. Kum-jul với vai trò là vật để xác định khu vực thiêng<br /> <br /> Vào dịp năm mới, người Hàn thường có những nghi lễ mang màu sắc tâm linh. Một<br /> trong những nghi lễ ấy là treokum julở nhà, quanh nhà, trên những tảng đá lớn, các ngả<br /> đường đi..., đặc biệt là tại khu vực tổ chức ma eul goot.<br /> <br /> Kum jullànét văn hóa nghi lễ độc đáođã ănvào tiềm thức dân tộc Hàn. Vì thế, việc<br /> bện dây và căng dây ngay từ đầu đã được xác định là một công việc hết sức linh thiêng,<br /> nghiêm túc. Trước khi thực hiện thao tác này, người ta phải tắm gội sạch sẽ, và bệnkum<br /> julbằng tấm lòng thành kính, gửi gắm vào đó những mong mỏi cho một năm mới an<br /> khang thịnh vượng. Chính vì tính chất linh thiêng đó mà việc bệnkum julnhân dịp năm<br /> mới không chỉ đơn thuần là quá trình chuẩn bị chomaeul gootmà chính là cốt lõi của nghi<br /> lễ này.<br /> <br /> Chuẩn bị xong, người ta treokum julở cổng làng. Ngoài mục đích phân định ranh<br /> giới giữathiêngvàtục, sự có mặt củakum jultrong mỗi dịpmaeul gootcòn được xem là một<br /> hình thứcngăn cản sự xâm nhập của các tạp thầnvà báo hiệu cho người ngoài làng không<br /> được phép bước qua cổng làng, nếu không sẽbị thánh vật. Nói cách khác,kum julđã được<br /> linh thiêng hóa trở thành vị thần bảo vệ khu vực thiêng liêng.Trong không gian linh<br /> thiêng ấy,toàn bộ dân làng sẽ tiến hành các nghi lễ đểcầu mong sự bình an,được mùa...<br /> cho làng và cùng nhau mở hội. Với tất cả ý nghĩa trên,kum julđãtrở thành vậttrung gian<br /> trong lễ cúng tế được tổ chức vàonăm mới, thờikhắc quan trọng nhất của một năm.Sau<br /> buổi lễ, người ta sẽ dỡkum julxuống.<br /> <br /> Vốn là những quốc gia đồng chủng đồng văn nên vào dịp năm mới, không chỉ<br /> người Hàn mà người Nhật cũng cókum jul. Theo Eiichi Aoki để chuẩn bị cho thời khắc<br /> quan trọng này, những người phụ nữ Nhật thường chuẩn bị trang hoàng nhà cửa theo<br /> nghi thức truyền thống với một số thứ nhưshide-các dải giấy trắng,kadomatsu-bó cành<br /> cây dùng để đặt bên cạnh lối vào nhà,kagamimochi-bánh bột gạo trònhoặcdẹt,sake-rượu<br /> gạo, hồng vàng… Bên cạnh đó, một thứkhông thể thiếu làshimenawa-dây rơm thắt linh<br /> thiêng. Một dây linh thiêng bao gồm sự kết hợp giữashimenawavớishidesẽ được treo<br /> trước cửa nhà để phân định ranh giới tạm thời củatoshigami(7)và tránh tà ma xấu vào<br /> nhà.<br />  Về cơ bản,kum julcủa người Hàn vàshimenawacủa người Nhật trong dịp năm mới<br /> đều là vật đểphân định khu vực thiêng với nơi trần tục(tất nhiên là trong một khoảng thời<br /> gian nhất định), để xua đuổi tà ma, tạp thần. Tuy nhiên, trong nhiều trường hợp,kum<br /> julcủa người Hàn, người Nhật hay người Mông Cổ vẫn có những điểm không hoàn toàn<br /> giống nhau. Nếu như ở Hàn Quốc, chức năng chủ yếu củakum jullà phân định khu vực<br /> cấm và khu vực thiêng; thì ở Nhật Bản nó còn đượcdùng làm ranh giới giữa làng này với<br /> làng khác,làm sạch đền thờ, cấm vào nhà mới...<br /> <br /> Trong các nghi lễ truyền thống ở Hàn Quốc, ngoàima eul goot, trong nhiều trường<br /> hợp khác, sự xuất hiện củakum-jullà không thể thiếu, chẳng hạn, trong các nghi<br /> lễgoot(thường được tổ chức tại nhà cácmudang), lễ tế thần làngjang seung(8)… Vẫn là<br /> chức năng phân định khu vựcthiêngvàtục, songkum jultrong lễ tế thần làngjang seungcó<br /> điểm đặc biệt bởi nó thường không được làm nhẵn mà để những cọng rơm nhô ra lởm<br /> chởm như gai. Điều này không khó hiểu bởi,nhân vật chínhtrong nghi lễ tếjang seungvốn<br /> là các vị thần có khuôn mặt rất dữ tợn để xua đuổi tà ma, bảo vệ dân làng.Do đó, các vật<br /> dụng chuẩn bị cúng các vị này phải phù hợp với đối tượng mà chúng phục vụ,kum-<br /> julcũng không ngoại lệ.<br /> <br /> 2. Kum jul với vai trò làtín hiệu báo khuvực cấmkỵ<br /> <br /> Trước đây, khi người phụ nữ Hàn đến kỳ sinh nở, các bà mụ cần phải chuẩn bị rong<br /> biển, chiếc kéo, sợi chỉ, thau đựng, nước ấm, than củi cành thông, quả ớt đỏ... Ngoài các<br /> vật đó, những người đàn ông còn phải thực hiện một công việc rất quan trọng khác (chỉ<br /> đàn ông mới được làm mà thôi) là bện những sợi dây bằng rơm sạch, đó làkum jul.<br /> <br /> Sau khi sinh, tùy theo là trai hay gái, người ta sẽ điểm thêm một số thứ khác vào cái<br /> dây thừng đó. Nếu là con trai thì thêm cành thông và quả ớt đỏ; nếu là con gái thì sử dụng<br /> cành thông với cục than. Quả ớt đỏtheo tiếng Hàn làkochu;không chỉ tượng trưng cho<br /> nam nhi(bộ phận sinh dục nam)mà màu đỏ còn có ý nghĩa để xua đuổi ma quỷ. Than củi<br /> là vật có tác dụng thanh lọc như đồ lọc của máy lọc nướcvàlá thông - điểm chung<br /> giữakum julcủa cả bé trai và gái sau khi sinh - tượng trưng cho sự sống bất diệt. Ngoài ra,<br /> tùy theo các tín ngưỡng khác nhau, người Hàn còn sử dụng giấy gió, quả bầu, mai cua<br /> hoặc những viên đá nhỏ…<br /> <br /> Tiếp đến, một người trong gia đình sẽ treokum julđó lên cổng nhà.Đối với người<br /> Hàn, khi nhìn thấykum julloại này, họ sẽ hiểu ngay được rằng gia đình đó đang có em bé<br /> mới sinh, việc người lạ vào nhà trong 3 tuần đầu là không thể. Với ý nghĩa đó,kum jultrở<br /> thànhtín hiệu báokhu vực cấm kỵ.Tất nhiên, sợi dây này không treo mãi mà sau 21 ngày,<br /> theo phong tục, nó sẽ được dỡ xuống.<br /> <br /> Trong vai trò làtín hiệu báokhu vực cấm kỵ, ngoài việc treo ở những nơi có em bé<br /> mới ra đời, người Hàn còn buộckum julvào chum tương, chum ủ rượu, cùng vớiớt, giấy<br /> gió hoặc than củi...Chẳng cần cókum jul,chúng ta cũng có thể hiểu rằng việc làm tương<br /> hay các loại đồ ăn thức uống lên men ở Hàn Quốc (đặc biệt là kim chi) là rất phổ biến.<br /> Chúng đã góp phần quan trọng không nhỏ trong việc tạo ra một nền văn hóa ẩm thực đầy<br /> màu sắc của quốc gia này; trong đó kim chi được xem làquốc bảocủa dân tộc Hàn. Nếu<br /> người lạ vô tình mở nắp đậy khi tương hay men rượu chưa đạt độ chín sẽ ảnh hưởng<br /> không tốt tới quá trình lên men của sản phẩm. Chỉ có những bà nội trợ trực tiếp làm các<br /> sản phẩm này mới biết khoảng thời gian chính xác được sử dụng các loại thực phẩm trên<br /> (đó cũng là lúckum julcó thể được tháo ra). Trên tinh thần ấy,kum jultrở thànhtác nhân<br /> quan trọng góp phần vào quá trình gìn giữ và bảo quản thức ăn. Bởi, khi đã nhìn<br /> thấykum julquấn quanh chum tương hay chum rượu, người lạ hay ma quỷ không thể xâm<br /> phạm được. Hơn thế, đối với người Hàn, một khi chum tương đã được quấnkum julthì<br /> không còn đơn thuần chỉ còn là cái chum sành nữa mà đã trở thành điện thờ thần Cheol<br /> ryong (9).<br /> <br /> 3. Kum jul trong tín ngưỡng phồn thực<br /> <br /> Dù được làm từ những thứ rất đời thường như cọng rơm, mảnh giấy gió, quả ớt, cục<br /> than…, song khi nó được bện lên với sự gửi gắm niềm tin, mong muốn của con người đối<br /> với thế giới thần thánh, thìkum julkhông còn là thứ đời thường, trần tục nữa mà trở thành<br /> vật linh thiêng. Tuy nhiên, trong trò chơi kéo co, thường được thi thố giữa hai làng với<br /> nhau, vai trò củakum jullại có những điểm khác biệt.<br /> <br /> Trước hết,kum juldùng trong kéo co thường to hơn nhiều so với các loạikum<br /> julkhác. Đầu dây được làm hình tròn với đường kính từ 50 - 60 cm, phần còn lại là tay<br /> nắm của dây đơn hoặc dây đôi. Người ta làm dây đôi bằng cách nối hai đoạn dây của hai<br /> làng với nhau.<br /> <br /> Thứ hai, đối vớikum juldùng trong kéo co, người ta phân chia làm hai loại; phía<br /> đông gọi là đầu namsutjulhaydây đực, phía tây gọi là đầu nữam julhaydây cái. Ở giữadây<br /> đựcvà dây cáicắmmột cái trâm bằng cây gỗ dài. Ai cũng có thể hình dung ra hình ảnh<br /> nam nữ kết hợp. Nhiều khi muốn cho đội mình thắng, những người cổ vũ lại đùa cợt rằng<br /> “mạnh thêm tí nữa”. Cuộc vui càng thêm sôi động với những trận cười dài. Theo Joo<br /> Kang Huyn, ở làng Ban gye, thôn U dong, xã Bo an, huyện Bu an, người ta còn để chú rể<br /> cưỡi lên mỗi bên dây đực và dây cái rồi đi quanh một vòng. Cùng với chú rể là cô dâu<br /> với chiếcjokturi- mão miện cho cô dâu trong đám cưới truyền thống. Đây chính là hình<br /> ảnh rõ ràng nhất về sự kết hợp nam nữ.<br /> <br /> Một đặc điểm đáng chú ý là:dù mang tính chất thi đấu giữa hai đội, hai làng, song<br /> bao giờ người ta cũng cố ý để cho đội nữ thắng. Bởi theo quan niệm của họ, chỉ khi đội<br /> nữ thắng thì năm đó dân làng mới được mùa. Do đó, hai đội sẽ tìm mọi cách để thực hiện<br /> điều này (tất nhiên là phải khéo léo). Chẳng hạn, nếu là trẻ con tham gia thi đấu thì dù là<br /> nam cũng được xếp vào đội nữ. Có lẽ việc lý giải nguyên nhân của hành động này không<br /> gì khác ngoài quan niệmcoi phụ nữ tượng trưng cho sự sinh sôi nảy nở. Thậm chí, đối với<br /> người đi biển, nếu cắt những mẩu nhỏ từ chiếc dây cái thắng trận để treo lên thuyền thì<br /> năm đó đi biển sẽ không gặp giông bão, tôm cá đầy thuyền…<br /> <br /> Có thể thấy,kum julđã trở thành hạt nhân của tín ngưỡng phồn thực - một loại hình<br /> tín ngưỡng rất phổ biến của cư dân nông nghiệp nhằm cầu mong cho mùa màng tươi tốt,<br /> hoa trái xum xuê, con đàn cháu đống. Rõ ràng,kum julđã thoát ra khỏi cái gọi là thiêng<br /> liêng khiến con người sợ hãi không dám bước qua ngưỡng ngăn cách của sợi dây nhỏ bé<br /> nhưng chứa đầythần lựcnày mà đã trở thành thứ để con người có thể cầm nắm, co kéo<br /> trong trò chơi kéo co. Bản thân nó cùng với cây trâm gỗ được chọc giữa hai đầu dây đã<br /> khiến người ta liên tưởng tớisự kết hợp nam nữ- một hành động giúp con người bảo tồn<br /> nòi giống, song không dễ được chấp nhận khi nó diễn ra ngoài chốn buồng the.<br />  Ngoài tín ngưỡng phồn thực, từ rất lâukum julcòn xuất hiện trong nghi lễ cầu mưa<br /> của người Hàn. Để thực hiện nghi thức này, người ta buộc vàokum julmột cái chai đổ đầy<br /> nước, sau đó cắm cành liễu vào miệng chai rồi tiến hành lễ hội cầu mưa cho đến khi nước<br /> trong bình cạn hết.Kum jultrong trường hợp này vẫn làvật trung gianđể ngăn cách giữa<br /> cáithiêngvà cáitục, tất nhiên chỉ trong phạm rất hẹp, cái miệng chai, nơi mà thần thánh<br /> đang chứng kiến sự cạn kiệt trầm trọng của nguồn nước.<br /> <br /> Tại sao cùng là chiếc dây được làm từ những cọng rơm nhỏ bé mà bối cảnh sử<br /> dụng và ý nghĩa tượng trưng của chúng lại không giống nhau?<br /> <br /> Trước hết, không đơn thuần chỉ là cái dây rơm đơn giản, trong những bối cảnh, mục<br /> đích sử dụng khác nhau,kum julcòn được kết hợp với một vàiphụ kiệnkhác nữa. Chẳng<br /> hạn,kum julkhi được dùng với vai trò phân định khu vực thiêng có thêm giấy gió, vải ngũ<br /> sắc;kum julvới mục đích báo hiệu khu vực cấm nơi các em bé mới sinh xuất hiện thêm<br /> cành thông, quả ớt, cục than… Trường hợpkum jultrong trò chơi kéo co cũng là một ví dụ<br /> tương tự. Nó cũng không chỉ là chiếc dây thừng đơn thuần mà thường được cắm thêm<br /> vào đoạn nối hai sợi dây một chiếc trâm gỗ (biểu tượng cho bộ phận sinh dục nam).<br /> <br /> Thứ hai, từ sự linh thiêng hóa trong khi báo hiệu khu vựcthiêng, hay khiến người ta<br /> phải dừng bước trướckhu vực cấm;kum jultrong trò chơi kéo co lại được trần tục hóa để<br /> trở thành vật mà con người có thể cầm nắm, co kéo; theo chúng tôi căn nguyên của vấn<br /> đề này nằm ở việc giải nghĩa tính hai mặt của một chỉnh thể thống nhất.<br /> <br /> Ở Việt Nam, chắc nhiều người không còn xa lạ với một hình thức thờ tự thể hiện<br /> sinh động nhất tín ngưỡng phồn thực đó làlinga-yoni. Về mặt hình thức,linga-yonitượng<br /> trưng cho hai bộ phận sinh dục nam nữ, là những thứ có thể kết hợp với nhau để duy trì<br /> nòi giống cho con người, vạn vật. Tuy nhiên, khi hai vật tượng trưng ấy được con người<br /> lựa chọn để thờ phụng nhằm cầu mong con đàn cháu đống thì yếu tố linh thiêng đã chiếm<br /> vị trí trọn vẹn trong loại hình thờ tự này.<br /> <br /> Joo Kang Huyn đã cho chúng ta biết về loại hình tín ngưỡng phồn thực của người<br /> Hàn với những sắc thái biểu hiện có phần lộ liễu và sinh động hơn người Việt rất nhiều,<br /> đặc biệt là ở các làng Shin nam và Po goo thuộc xã Won deok, thành phố Sam cheok. Tại<br /> các làng này đều có cáche rang dang- miếu thờ thành hoàng, trong đó có vẽ hình một cô<br /> gái xinh đẹp gọi làSeo nang. Theo tục lệ, mỗi năm dân làng sẽ cúng tế và dâng cho Seo<br /> nangnhững chiếc sinh thực khí nam (được đẽo bằng gỗ). Thậm chí người ta còn kết chuỗi<br /> những sinh thực khí nam bằng gỗ để thả xuống biển. Căn nguyên của tục lệ này xuất phát<br /> từ một huyền thoại vốn có từ xa xưa của dân chúng nơi đây, rằng, thời xưa, dân chúng<br /> những làng này thường ra đảo Bạch bắt nghêu. Bỗng nhiên có một cơn gió lớn nổi lên,<br /> trong lúc hoảng loạn, 4 cô gái đồng trinh không vững tay chèo khiến thuyền bị lật, về sau,<br /> cứ mỗi lần trai làng đi biển đều gặp bão và chết. Ban đầu chưa rõ nguyên nhân, nhưng lâu<br /> dần bí mật của vụ việc đã hé lộ: đó là do sự giận dữ của 4 cô gái đồng trinh đó. Để giải<br /> quyết tình trạng bất thường trên, mộtbí quyếtđược dân làng sử dụng là dâng cho các cô<br /> những chiếc dương vật bằng gỗ trầm to như cẳng tay, thậm chí còn sơn thêm đất đỏ cho<br /> gần giống cái ấy, rồi thả xuống biển, lập tức trời yên, biển lặng thật.Không những thế,<br /> sau mỗi chuyến đi biển tôm cá lại đầy thuyền.<br /> <br /> Ngoài hiện tượng khá lộ liễu trên đây, liên quan tới tín ngưỡng phồn thực ở Hàn tộc<br /> còn có hiện tượngdương vật hóa Phật Di Lặc. Nguyên nhân của tình trạng trên xuất phát<br /> từ tư tưởng trọng nam khinh nữ xuất phát từxã hộiChoson khi Nho giáo ngày càng chiếm<br /> vị trí độc tôn. Với quan niệmnhất nam viết hữu, thập nữ viết vô,rất nhiều phụ nữ Hàn đã<br /> đi chùa để cầu Phật Di Lặc phù hộ. Để linh nghiệm hơn, tượng Di Lặc đã được tạc càng<br /> ngày càng giống với của quý của đàn ông (10). Như vậy, việc cầu khẩn con trai từ Phật<br /> Di Lặc kiểu này cũng chẳng khác là bao so với hình thức thờ tự và cầu khẩn từlinga-<br /> yonicủa người Việt và nhiều cư dân nông nghiệp khác. Ngoài ra, một số thạchjang<br /> seungcủa người Hàn cũng được tạc dưới dạng sinh thực khí nam, tiêu biểu là hình ảnh<br /> thần lànghurubang,được tạc dưới dạng ông già với chiếc mũ bất ly trên đầu tại nhiều nơi<br /> trên đảo Jeju.<br /> <br /> Cũng như ở Việt Nam, tính chấtthiêng - tụcthể hiện trong một sự vật, hiện tượng ở<br /> Hàn Quốc là khá phổ biến.Kum julcũng vậy. Vốn được tạo thành từ những cọng rơm -<br /> một sản phẩm của nền nông nghiệp trồng lúa, một nền kinh tế phụ thuộc khá nhiều vào<br /> điều khiện thời tiết, nên việc cầu cho mưa thuận gió hòa chiếm gần như toàn bộ nội dung<br /> các nghi lễ tế thần của cư dân nông nghiệp nói chung và dân tộc Hàn nói riêng. Từ vai trò<br /> là sợi dây mang đầy thần lựcvà linh thiêng trong các lễ tế đến sợi dây mang đầy tínhtrần<br /> tụctrong trò chơi kéo co củakum jul,thực chất là sự chuyển thể, hay nói đúng hơn là tính<br /> hai mặtthiêng - tụccủa một sự vật. Cuối cùng, dù trần tục hay linh thiêng thì sự xuất hiện<br /> củakum julđều có mẫu số chung, đó làthông qua sức mạnh vô hình và khả năng đặc biệt<br /> của kum jul, con người muốn cầu mong một cuộc sống bình yên, no đủ, hạnh phúc cả về<br /> vật chất và tinh thần.<br /> <br /> Như nhiều hiện tượng văn hóa dân gian khác,kum julđã đóng một vai trò không nhỏ<br /> trong đời sống tinh thần của cư dân Hàn. Song, do những nguyên nhân khác nhau mà<br /> hiện nay, văn hóakum julđã và đang có biểu hiện bị mai một, nó chỉ còn được nhận biết ở<br /> một số miền quê nước Hàn. Câu hỏi được đặt ra là nên hay không bảo tồn và phát huy<br /> những giá trị tinh thần dokum julmang lại? Xin mượn lời Joo Kang Huyn, một nhà<br /> nghiên cứu, một công dân Hàn tộc, để thay lời kết: “Con người không thể làm mất đi tinh<br /> thần của văn hóa kum jul. Việc tìm lại thánh vực xưa, tức là kum jul đã từng tồn tại như<br /> một tín ngưỡng trong đời sống dân tộc, chính là việc giữ gìn di sản văn hóa tinh thần của<br /> dân tộc” (11).<br />