Kỹ nữ với hoạt động sáng tạo văn học cổ điển Trung Quốc

TẠP CHÍ KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ, Trường Đại học Khoa học – ĐH Huế<br /> <br /> Tập 6, Số 2 (2016)<br /> <br /> KỸ NỮ VỚI HOẠT ĐỘNG SÁNG TẠO VĂN HỌC CỔ ĐIỂN TRUNG QUỐC<br /> <br /> Phan Nguyễn Phước Tiên<br /> Khoa Ngữ văn, Trường Đại học Khoa học – Đại học Huế<br /> Email: phannguyen.pt@gmail.com<br /> TÓM TẮT<br /> Kỹ nữ, ngay từ trong cách gọi tên, người Trung Quốc đã chỉ ra nguồn gốc và sự tồn tại của<br /> lớp người này không thể tách rời âm nhạc_nghệ thuật. Ca vũ là tài năng nổi bật nhất song<br /> không phải duy nhất của kỹ nữ. Sự tham thông của họ trên tất cả các lĩnh vực nghệ thuật<br /> đều để lại nhiều dấu ấn và thành tựu, đáng chú ý nhất trong các lĩnh vực ấy là văn chương.<br /> Kỹ nữ đã tham gia vào văn chương một cách tự nhiên và thể hiện mình trong những vai trò<br /> vô cùng đặc biệt. Văn học kỹ nữ Trung Quốc là minh chứng cho sự tài hoa của cá tính sáng<br /> tạo, sự phức tạp về tâm hồn và sự đóng góp to lớn của họ đối với nền văn học nghệ thuật<br /> dân tộc.<br /> Từ khóa: Kỹ nữ, văn học, văn học kỹ nữ, Trung Quốc.<br /> <br /> 1. KỸ NỮ - CHỦ THỂ SÁNG TẠO<br /> Kỹ nữ sáng tác văn chương trước hết vì yêu cầu nghề nghiệp. Âm luật là một trong<br /> những môn học mà kỹ nữ phải thạo để tùy lúc ứng đối với khách làng chơi. Bên cạnh đó, kỹ<br /> viện là nơi học giả - văn nhân thường xuyên tụ tập, uống rượu, ngắm hoa, thưởng trăng, tìm<br /> hứng làm thơ, viết khúc. Kỹ nữ trong những hoàn cảnh nhất định cũng phải góp vui bằng chút<br /> thi tứ, vài câu chữ hoặc cả một chương, một bài trọn vẹn.<br /> Nếu như văn chương nơi bàn rượu là cái nghiệp thì văn chương chốn cô phòng với kỹ<br /> nữ lại là cái duyên. Họ viết văn, làm thơ bấy giờ như một nhu cầu tự giãi bày, tự bộc lộ. Cái tôi<br /> của họ vốn đa sầu, đa cảm, thường rung động trước cái đẹp, cái bi, cái thế sự thăng trầm muôn<br /> nỗi quanh mình. Nghề kỹ nữ không cho phép họ sống thật với cảm xúc, luôn phải mạo hóa. Vì<br /> thân xác và tâm tình bị giày vò, dồn nén nên nhu cầu bày giãi tư tưởng, tình cảm, nguyện vọng<br /> ở kỹ nữ mạnh mẽ gần như một khát khao. Niềm khao khát ấy mở đường cho họ tìm đến với thơ<br /> ca như một người tri kỉ, không câu nệ, không e ngại. Văn chương do kỹ nữ sáng tác vì vậy mà<br /> không hề kém cỏi.<br /> Kỹ nữ sáng tác ở nhiều thế loại, thơ, từ, khúc, kịch nghệ, tiểu thuyết... song nhiều nhất<br /> và thành công nhất vẫn ở hai thể loại chính là thơ và từ. Bài thơ đầu tiên của kỹ nữ là Vịnh hạng<br /> ca do sủng cơ của Hán Cao tổ là Thích phu nhân sáng tác được lưu trong sách Hán Thư. Phu<br /> 49<br /> <br /> Kỹ nữ với hoạt động sáng tạo văn học cổ điển Trung Quốc<br /> <br /> nhân trong hoàn cảnh cung kỹ của bản thân đã viết Vịnh hạng ca hay còn gọi là Xuân ca, phản<br /> ánh số phận bi thảm của kỹ nữ trong triều đời Hán. Đến thời Ngụy - Tấn Nam Bắc triều, kỹ nữ<br /> làm thơ ca không còn là điều hiếm thấy, rất nhiều tác phẩm giữ lại được đến ngày nay như Áo<br /> nùng ca của Lục Châu - vũ kỹ nổi tiếng thời Tây Hán; Ca nhất thủ của Tô Tiểu Tiểu thời Nam<br /> Triều; Cảm tỳ bà huyền của Phùng Thục Phu thời Bắc Tề... Đương thời, những bài thơ ấy từng<br /> khiến các thi gia khâm phục, điều đó cho thấy khả năng thơ ca của kỹ nữ thế kỷ III, IV đã đạt<br /> đến một trình độ nghệ thuật nhất định.<br /> Đến đời Đường, kỹ nữ đã cùng với phong khí chung của thời đại mở ra những bước<br /> ngoặt quan trọng cho văn học Trung Quốc. Theo thống kê, trong 49.403 bài thơ mà Toàn<br /> Đường thi thu thập được thì có 136 bài của kỹ nữ, nổi tiếng nhất là Đáp Hàn Hoằng của Liễu<br /> Thị; Ký Âu Dương Chiêm của Thái Nguyên; Xuân vọng từ tứ thủ của Tiết Đào; Yến Tử lâu tam<br /> thủ của Quan Miến Miến; Kim lũ y của Đỗ Thu Nương; La Hống khúc lục thủ của Lưu Thái<br /> Xuân; Ký cố nhân của Trương Yểu Điệu; Họa Lý Tiêu của Vương Tô Tô... “Đó đều là những<br /> thơ ca bày tỏ nỗi lòng, hoặc sầu oán, hoặc hào phóng, hoặc khéo léo, hoặc phong lưu, hoặc<br /> thanh nhã, rất được mọi người tán thưởng và đề cao, đến nay đọc lại vẫn cảm thấy tình cảm dạt<br /> dào, thỏa mãn lâm ly”[5, tr.265]. Lời nhận xét của Từ Quân vừa ngợi khen, vừa tả được cái hồn,<br /> lọc được cái tinh của thơ ca Đường kỹ. Thành tựu ấy là tiền đề để kỹ nữ đời sau dựa vào nâng<br /> cao bút lực, mở rộng hồn thơ và tham thông sang các thể loại khác.<br /> Đời Đường trở đi, kỹ nữ vẫn làm thơ và dành cho thơ rất nhiều tâm sự, song do tính chất<br /> nghề nghiệp, họ thường viết từ nhiều hơn. Từ vừa là thơ, lại vừa khác thơ ở chỗ có thêm phần<br /> nhạc cho nên nhìn từ nguồn gốc, từ quan hệ mật thiết với ca kỹ hơn thơ. Thêm vào đó, đặc trưng<br /> của từ là sự tự do, bay bổng, phóng khoáng, nó gần với cá tính, tâm hồn và tâm sự của kỹ nữ. Nếu<br /> như thơ chỉ nói được cái tình sâu kín, nói bằng con chữ lặng im thì từ là cái thanh âm dặt dìu, réo<br /> rắt của niềm hạnh phúc, của nỗi oán hờn, nhờ đó mời gọi con người cùng nhau vui buồn, sầu khổ.<br /> Kỹ nữ đời Đường đã bắt đầu soạn từ song đến đời Tống mới được văn nhân và kỹ nữ chú trọng.<br /> Kỹ nữ đời Tống xem từ là “cách thức mưu sinh” nên các sáng tác nhiều không kể xiết. Thành<br /> công nhất bấy giờ là các bài Mãn phương đình của Cầm Tháo; Tây giang nguyệt của Tô Lương;<br /> Bốc toán tử của Nhạc Uyển; Hồng bạch đào hoa của Nghiêm Nhụy; Tống Thái Thú của Bình<br /> Giang; Ngọc lâu xuân của Doãn Từ Khách; Giá cô thiên của Nhiếp Thắng Lương... “Các tác<br /> phẩm từ khúc này đều đạt đến trình độ sâu sắc, có khi không thua kém các bậc danh gia” [5,<br /> tr.277]. Đời Tống trở về sau, tuy từ không thịnh bằng song kỹ nữ vẫn tiếp tục sáng tác và biểu<br /> diễn. Theo ghi chép của Minh từ tổng thì đời Minh có tất cả 216 kỹ nữ viết từ. Nhiều bài trong đó<br /> có chất lượng như Ức Tần Nga của Vương Vi; Hải đường của Dương Uyển; Quá tần lâu của Cao<br /> Chi Tiên... đủ thấy từ quan trọng với kỹ nữ thế nào.<br /> Ngoài thơ, từ, kỹ nữ còn sáng tác tạp kịch - thể loại bắt đầu thịnh dưới thời Nguyên Minh. Song vai trò biểu diễn của họ quan trọng hơn nhiều so với vai trò sáng tác, cho nên ngày<br /> nay, người ta chỉ nhớ đến Châu Liêm Tú, Trại Liên Tú, Khúc Nga Tú, Uông Linh Linh, Trương<br /> Ngọc Liên... như là những diễn viên tài hoa, có khả năng thể hiện chân thực và sinh động các<br /> nhân vật, đặc biệt là đã truyền bá tác phẩm văn học dưới một hình thức mới, dễ tiếp nhận hơn và<br /> 50<br /> <br /> TẠP CHÍ KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ, Trường Đại học Khoa học – ĐH Huế<br /> <br /> Tập 6, Số 2 (2016)<br /> <br /> hiệu quả hơn. Nói như Triệu Dực: “Kịch bản lưu truyền vốn chẳng thông. Trong thôn con hát<br /> diễn tây đông. Lão phu bụng chứa ngàn muôn quyển. Phải nể tôi đòi chuyện cổ kim” [3, tr.221].<br /> Nghệ thuật tạp kỹ của kỹ nữ quả là đã kích thích người ta không chỉ tình cảm, lương tri mà còn<br /> làm giàu có vốn văn chương, văn hóa.<br /> Văn học do kỹ nữ sáng tác vì nhiều nguyên nhân, đến nay không còn nhiều. Hoặc thất<br /> lạc, hoặc bị tiêu hủy, hoặc còn mà không rõ danh phận... chúng tôi cho rằng sáng tác của kỹ nữ<br /> không ít ỏi như ngày nay chúng ta tìm thấy. Song chỉ chừng ấy thôi cũng đủ để buộc người đời<br /> sau phải nhìn nhận lại tác giả - hình tượng nhân vật kỹ nữ một cách khách quan và công bằng<br /> hơn. Không chỉ nhận diện vai trò, ca ngợi công lao của họ mà còn phải chiêu tuyết cho họ thoát<br /> khỏi nỗi oan ức nhơ bẩn của định kiến muôn đời.<br /> Thơ ca kỹ nữ có đề tài vô cùng rộng mở. Có thể tìm thấy trong đó tất cả cuộc sống với<br /> muôn vàn sắc thái khác nhau, như cảnh trí thiên nhiên tươi đẹp trong bài thơ của Ngư Huyền<br /> Cơ: “Liền bờ hoang màu biếc / Lầu xa sắc mây vào / Mặt nước xuân bóng chiếu / Hoa rơi đầu<br /> ông câu”; cái yên nhiên, thanh bình trong thơ Lý Hương Quân: “Gió tây hiu hắt lạnh trời cao /<br /> Như vẽ trong gương sông núi treo / Chẳng biết từ đâu ngư phủ đến / Gọi con trời hửng xuống<br /> thuyền câu” [8, tr.136]; cái lạnh lùng, tan tác của ngày đông trong thơ Tuệ Lan: “Sân buồn gió<br /> thổi cây rơi lá / Sông biếc trăng chìm ánh lịm mau... Cây ngô chưa định nơi dừng lại / Sẻ lượn<br /> rừng chiều chiếp chiếp kêu” [8, tr.95]. Cảnh sắc ấy cũng là tâm tình người ca kỹ. Khi vui, thực<br /> hồn nhiên như Cố Hoành Ba: “Thiếp vui hoa đèn biết / Quay xem hoa hai bên” [8, tr.261]; khi<br /> triết lý, thẳng thắn mà sâu sắc như Đỗ Thu Nương: “Áo kim lũ khuyên chàng mặc kệ / Tuổi trẻ<br /> chàng đừng để trôi qua / Bẻ hoa nên đúng thì hoa / Đừng đợi hoa hết vin hờ cành không” [8,<br /> tr.79], khi yêu đương, nồng nàn quyến luyến như Tiết Đào: “Cành mềm yếu xương bồ mọc lá /<br /> Xuân quá mùa hoa rụng ngoài khe / Ải Tần chưa chuyển chàng về / Trăng soi ngàn hộ tay che<br /> khóc oà”; khi bỏ đời tìm đạo thì nhẹ nhõm, an nhiên như Lâm Tứ Nương: “Đọc kỹ Liên Hoa<br /> dăm bảy kệ / Nhàn xem lá bối một vài thiên” [8, tr.240]. Cái tôi trữ tình trong thơ kỹ nữ mỗi<br /> khoảnh khắc là một nỗi riêng, mỗi người là một niềm riêng không dễ gì thấu hiểu. Song chỗ<br /> cùng thân phận với nhau, họ vẫn gặp nhau trong nhiều tâm sự, thường thấy nhất là cảm giác cô<br /> đơn, và tâm trạng ngóng trông một kẻ đồng tâm, một người tri kỷ. Tiết Đào, kỹ nữ đời Đường,<br /> có chùm Xuân vọng từ tứ thủ gồm bốn bài từ bày tỏ tấm lòng hoài vọng ấy, hay Quan Miến<br /> Miến với ba bài Yến tử lâu thổ lộ nỗi sầu “Thân hoang phế nhện, lưới se tro tàn”... Xin dẫn tiếp<br /> sau đây bài thơ của Ngư Huyền Cơ để thấy mối u tình đẹp đẽ của người kỹ nữ: “Hồ sen hoa đẹp<br /> cá bơi / Hòa theo tiếng sẻ bên trời véo von / Đời người một giấc vui buồn / Sao đây để được kết<br /> làm lứa đôi” [8, tr.98]. Kết đôi là mơ ước giản dị thường thấy của con người, nhưng với kỹ nữ,<br /> nó vừa là khát khao, vừa là niềm tuyệt vọng. Kỹ nữ trong tình yêu, hiếm khi đi đến được cái<br /> đích tận cùng. Đó cũng chính là cái dở dang và nỗi tủi sầu của những người tài hoa bạc phận.<br /> Thơ ca do kỹ nữ sáng tác trong rất nhiều nội dung, quan trọng nhất vẫn là việc khắc họa<br /> cái tôi trữ tình của người ca kỹ. Nhu cầu tự bộc đã biến thơ ca trở thành một tấm gương soi<br /> chiếu kỹ nữ từ phần tâm tư sâu kín ẩn tàng bên trong họ. Kỹ nữ như đã minh chứng ở trên, là<br /> những tâm hồn đa sầu, đa cảm, trước cái đẹp thì lay động, trước tình người thì trân trọng, khát<br /> 51<br /> <br /> Kỹ nữ với hoạt động sáng tạo văn học cổ điển Trung Quốc<br /> <br /> khao. Cái tôi trong thơ kỹ nữ tuy hiện hữu bằng nhiều cảm giác, nhiều tâm trạng, nhiều suy nghĩ<br /> nhưng cơ bản nhất vẫn là cái tôi mâu thuẫn - bi kịch. Sự mâu thuẫn là bản chất của số phận, thân<br /> phận kỹ nữ. Nó vừa có nguyên nhân khách quan, vừa có yếu tố chủ quan, nên bi kịch tâm hồn<br /> kỹ nữ là kiểu bi kịch tự thân, tất yếu, khó tránh khỏi.<br /> Không có nhân cách độc lập “cuộc sống của họ như đi cạnh vực sâu, bước trên băng<br /> mỏng”, bị ngược đãi, bị rẻ rúng, bị phụ bạc... chính họ cũng cảm thấy bản thân mình hèn hạ nên<br /> đời nào, thời nào cũng có người tự mình than khóc. Xin dẫn ra đây lời thê thiết của kỹ nữ Huyên<br /> Phong thời Tấn trong bài Oán thi: “Xuân xanh hoa thảy đẹp / Rơi rụng lúc thu sang / Đài nhụy<br /> vươn trên khói / Đâu hẹn lúc điêu tàn / Quế thơm nên bị ghét / Mày ngài ai vẻ vang / Lúc thơm<br /> nghĩ khao khát / Tiều tụy thẹn dung nhan” [6, tr.329]. Cái tao ngộ bất hạnh ấy của nàng Huyên<br /> Phong là tiếng oán than chung của người ca kỹ. Mỗi người bất hạnh theo mỗi kiểu nhưng chung<br /> quy lại, họ gặp nhau ở tư tưởng làm nên cái tôi thứ hai trong thơ ca của kỹ nữ - cái tôi cố giữ<br /> phần thiên lương, tấm chân tình giữa chốn lầu xanh, mà tâm sự đó, cố gắng đó sẽ được thơ ca<br /> ngâm vịnh kỹ nữ của văn nhân các đời thể hiện rất khách quan mà sâu sắc.<br /> Đề tài trong thơ ca kỹ nữ rất dạt dào, đời đời nối tiếp nhau không bao giờ cạn. Nhiều<br /> chỗ cùng một đề tài, một tứ thơ mà mỗi người một phong thái khác nhau, không ai giống ai. Ví<br /> như cùng là nỗi buồn, Quan Miến Miến thường thê lương ảm đạm; Tiết Đào lại có vẻ nhàn tản,<br /> mơ mòng; Đàm Ý Ca thì giản dị mà thực như gan ruột... Thi nhân các đời cũng thường dựa vào<br /> chỗ riêng biệt ấy mà bình phẩm, nhận xét từng tác phẩm, phân tài cao thấp từng người. Lịch đại<br /> danh viên thi từ của Lục Sưởng từng bình thơ các kỹ nữ như sau: “Thơ Liễu thị không nhiều lời<br /> nhưng ý tình vương vấn, trước sau đều tới. Câu chữ cũng chặt chẽ, cũng tuyệt diệu” [5, tr.271];<br /> thơ Thái Nguyên “ý tứ sâu xa, thấp thoáng có nước mắt, đó đúng là chân thi, không thể thêm<br /> bớt một chữ” [5, tr.271]; thơ Lý Dả “bút lực cứng đẹp, từ khí thanh sái, rất có phong thái danh<br /> sĩ” [5, tr.271]; thơ Đỗ Thu Nương “từ khí trong trẻo, lời lẽ tương ứng, đọc tới không thấy chán,<br /> có thể nói là tài giỏi”; thơ của Trương Yểu Điệu “bỏ được cái khí cách son phấn, lai láng tuôn<br /> trào, tự có sự đẹp đẽ sâu kín riêng” [5, tr.271]... Có thể thấy rằng, kỹ nữ sáng tạo thơ ca từ đời<br /> Đường trở đi đã trở thành một hoạt động nghệ thuật mang tính chuyên nghiệp. Nội dung phong<br /> phú, hình thức đa dạng, các thi kỹ thì tạo lập được phong cách riêng, không lẫn với người khác.<br /> Là nỗi lòng tự bày tỏ, là tiếng than thở với riêng mình, mảng văn học do kỹ nữ sáng tác không<br /> chỉ là tài sản to lớn của dân tộc mà còn bắc một chiếc cầu để người muôn đời có thể gặp gỡ,<br /> thấu hiểu và bao dung với họ.<br /> <br /> 2. KỸ NỮ - KHÁCH THỂ SÁNG TẠO<br /> Kỹ nữ là khách thể sáng tạo tức là nguồn cảm hứng, là hình tượng nhân vật trong sáng<br /> tác của thi nhân các đời, xưa nay nhiều không kể hết. Từ vần thơ đầu tiên (Kinh thi), người<br /> Trung Hoa đã nói đến những du nữ bên dòng sông Hán, liệt truyện về họ lại càng không thiếu.<br /> Đến thời Ngụy Tấn - Nam Bắc triều, việc làm thơ vịnh tả kỹ nữ trở nên phổ biến mà bấy giờ<br /> chủ yếu xưng tụng tài ca múa của họ. Đến đời Đường, thi nhân không những tìm được nguồn thi<br /> 52<br /> <br /> TẠP CHÍ KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ, Trường Đại học Khoa học – ĐH Huế<br /> <br /> Tập 6, Số 2 (2016)<br /> <br /> liệu không cạn ở kỹ nữ mà còn nhờ các tác phẩm viết về kỹ nữ mà nổi tiếng trên đời”. Hơn<br /> 2.000 bài thơ liên quan đến kỹ nữ trong tập Toàn Đường thi cho thấy thơ ca đề vịnh kỹ nữ là<br /> mảng sáng tác được thi nhân đời Đường coi trọng.<br /> Thơ ca kỹ nữ đời Đường lấy Trung Đường làm mốc phân chia thì trước - sau có sự đổi<br /> thay trong tình cảm và cách thi nhân thể hiện. Từ Trung Đường về trước, kỹ nữ vẫn chủ yếu<br /> được miêu tả trực quan như trong truyền thống. Các bài thơ Phú đắc kỹ của Trần Tử Lương, Ôn<br /> Tuyền Phùng của Trương Duyệt; Mỹ nhân phân hương của Mạnh Hạo Nhiên, Dạ quan kỹ của<br /> Trừ Quang Hy, Hàm Đan nam đình quan kỹ của Lý Bạch... đều tả kỹ nữ trong những buổi yến<br /> tiệc, chỉ chú trọng vẻ bên ngoài tươi tắn, lộng lẫy, áo múa, mày đỏ, ngón ngọc, dây xinh,...<br /> thường xa cách và không gửi gắm ý tình gì sâu kín. Từ Trung Đường trở đi, sau loạn Thiên Bảo<br /> năm 755, thi nhân viết về kỹ nữ bắt đầu có sự đổi khác, tình cảm gần gũi, tế nhị hơn, kỹ nữ từ<br /> chỗ là cái cớ thẩm mỹ đã trở thành đối tượng thẩm mỹ thực sự trong thơ Đường. Họ có hình hài,<br /> có thân phận, có tâm sự... Như Bạch Cư Dị trong Yến Tử lâu kỳ I đã vịnh tả nỗi sầu của Quan<br /> Miến Miến: “Phòng vắng đầy tràn ánh nguyệt sương / Đèn tàn lạnh lẽo ngập chăn giường / Một<br /> đêm Yến Tử lầu sương quạnh / Thu đến người xa nặng nhớ thương” [9]. Đó là cái u uẩn đằng<br /> sau vẻ hào nhoáng tươi vui thường thấy, đó là nỗi niềm riêng của kỹ nữ mà thi nhân đã mất<br /> không ít tháng năm để cảm thấy, thương xót và để đồng tâm.<br /> Thời Vãn Đường thơ viết về kỹ nữ đã tới mức tinh anh, câu chữ đẹp đẽ, hình tượng kiều<br /> diễm, cảm xúc tinh tế, song trong đó chứa chấp tư tưởng hưởng lạc, yếm thế, quay lưng lại với<br /> đời, như các bài Tặng mỹ nhân của Phương Can, Vịnh thủ nhị thủ của Triệu Quang Viễn... Loại<br /> thơ này thường lấy thân thể kỹ nữ làm đối tượng ca vịnh “từ nội dung tư tưởng mà nhìn thì khí<br /> cách bạc nhược, mềm yếu không xương, phản ảnh tình cảm chán chường của văn nhân thời<br /> loạn, tay trái ôm, tay phải khoác, hưởng lạc sống gấp” [6,tr.272]. Khiển hoài của Đỗ Mục có thể<br /> nói là bài thơ tiêu biểu, ở đó thi nhân cố tình tỏ ra trụy lạc công khai: “Mang rượu bơ thờ khắp<br /> núi sông / Trên tay gái Sở nhẹ lưng ong / Mười năm chơi hết tiền trong mộng / Mua ở lầu xanh<br /> tiếng phụ lòng”[6, tr.212]. Người đời vẫn vin vào Khiển hoài để quy cho Đỗ Mục cái tội tài hoa<br /> mà hư hỏng. Song nhờ cái hỏng đó của Đỗ mà văn học Trung Hoa có thêm hương sắc, và hình<br /> thức nghệ thuật của thơ ấy cũng không phải là vô giá trị. Cao Tự Thanh về Đỗ Mục và văn hóa<br /> kỹ viện đã từng nhận xét: “Lối cung ứng lạc thú toàn diện, tinh tế của loại thanh lâu cổ điển ấy<br /> đã tạo ra một mảng không gian văn hóa đặc biệt, nó chiếm lĩnh một phần cảm hứng và đề tài,<br /> đồng thời góp phần hun đúc tài năng và cá tính của nhiều nhà thơ. Có thể nói Đỗ Mục là một<br /> trong những người chịu ảnh hưởng khá nhiều của không gian ấy” [6, tr.213]. Nói chung đời<br /> Đường là một giai đoạn hoàng kim của thơ ca kỹ nữ. Từ Sơ Đường, Thịnh Đường, Trung<br /> Đường đến Vãn Đường, văn nhân đối với kỹ nữ từ xa cách đến thâm tình, từ chỗ ngắm nhìn đến<br /> thấu hiểu. Vãn Đường trở đi, thơ ca về kỹ nữ không nhiều như trước song vẫn còn được thi<br /> nhân sáng tác. Nhìn chung, thành tựu không cao so với thơ giai đoạn trước và so với từ khúc<br /> nên ít được nhắc đến.<br /> Như đã nói, từ là một thể loại thích hợp với sinh hoạt kỹ viện hơn thơ nên dần thay thế vai<br /> trò của thơ ca trong dòng văn học kỹ nữ. Từ không chỉ liên quan đến kỹ nữ về mặt hình thức (diễn<br /> 53<br /> <br />