Lê quý dật sử

Chia sẻ: Nguyễn Xuân Trọng | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:75

Thêm vào BST

Báo xấu

206
lượt xem 40
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tài liệu Lê quý dật sử ghi chép lại các sự kiện lịch sử theo thể biên niên từ năm Mậu Dần Cảnh Hưng thứ 19 đến năm Qúy Sửu Cảnh Thịnh 1. Mời các bạn cùng tham khảo nội dung Tài liệu để có thêm Tài liệu phục vụ nhu cầu học tập và nghiên cứu

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Lê quý dật sử

LEÂ QUYÙ DAÄT SÖÛ TAØI LIEÄU DÒCH THUAÄT CUÛA VIEÄN NGHIEÂN CÖÙU HAÙN - NOÂM 1
LEÂ QUYÙ DAÄT SÖÛ Dòch chuù thích, giôùi thieäu: PHAÏM VAÊN THAÉM Hieäu ñính: VAÊN TAÂN NHAØ XUAÁT BAÛN KHOA HOÏC XAÕ HOÄI HAØ NOÄI - 1987 2
LÔØI GIÔÙI THIEÄU SAÙCH LEÂ QUYÙ DAÄT SÖÛ, theo söï ñieàu tra tìm kieám cuûa chuùng toâi, cho ñeán nay chæ coù moät baûn ñeå ôû Thö vieän Vieän Söû hoïc thuoäc Ủy ban khoa hoïc xaõ hoäi Vieät Nam, Haø Noäi, kí hieäu Hv.195, khoå 15x29, daøy 146 trang (trong ñoù 106 trang coù chöõ), moãi trang coù 8 doøng, moãi doøng coù 26 chöõ. Saùch ñöôïc ñoùng laïi thaønh bìa cöùng, bìa cuõ cuûa saùch maøu vaøng ñaõ naùt. Saùch cheùp tay coù xen laãn chöõ Noâm, töø trang ñaàu ñeán trng 38 chöõ vieát chaân phöôïng, töø trang 39 ñeán heát chöõ vieát loái ñaù Thaûo. Saùch ñaõ ñöôïc chaám caâu, ngaét maïch, chöõa chöõ sai baèng son ñoû. Vaên baûn coù nhöõng ñaëc ñieåm nhö sau: 1.Nhöõng chöõ sai ñaõ ñöôïc söûa: (xem trang beân)1 Trong soá 16 tröôøng hôïp chuùng toâi neâu ra coù möôøi tröôøng hôïp do nhầm laãn veà töï daïng, neáu khoâng söûa thì nghóa trong caâu khoâng thoâng. Hai tröôøng hôïp do nhôù laàm. Boán tröôøng hôïp ñoïc vaãn coù nghóa, nhöng khoâng hôïp vaên caûnh 2.Chöõ sai chöa ñöôïc söûa. Ví duï: “Khaûn ñaøo xuaát Taây Sôn traán”. Ñaùng leõ laø “Khaûn ñaøo xuaát Sôn Taây traán” (Khaûn chaïy veà traán Sôn Taây) 1.Coù choã vaên baûn ñeå troáng. Ngöôøi ñoïc duyeät ñaõ vieát theâm baèng son ñoû. Ví duï: nguyeân vaên “dó nhò teà haø nhi baéc” Ngöôøi duyeät ñaõ theâm hai chöõ “daân chu” thaønh caâu: “dó nhò daân chu teà haø nhi baéc” (laáy hai chieác thuyeàn cuûa daân vöôït soâng chaïy leân phía baéc) 2.Caùc chöõ huùy ñöôïc vieát treân vaê baûn goàm caùc chöõ thôøi 1*, Nhieäm 2*, Chieâu 3*, Chieâu 4*. Caùch vieát chöõ kieâng huùy coù ba caùch: a) Möôïn chöõ caän aâm ñeå bieåu thò chöõ huùy nhö: thôøi höõu 37*, thò thôøi 38*, Buøi thôøi Ñaït 39*, Ngoâ thôøi Nhaäm 40*, Ngoâ thôøi Só 41*. Taát caû nhöõng chöõ “thôøi” 42* ñeàu ñoåi thaønh chöõ “thì”43*. 1 chuùng toâi coù phieân aâm ra Haùn Vieät. Do ñieàu kieän kæ thuaät in, chuùng toâi in caùc chöõ Haùn-Noâm vaøo trang cuoái saùch, ñaùnh soá thöù töï coù keøm theo sao beân caïnh, ví du:1*, 2*…….. 3
b) Ñeå nguyeân daïng chöõ Haùn, nhöng vieát thieáu neùt nhö:Chöõ Chieâu trong Leâ Chieâu Thoáng 44*, chöõ Nhieäm trong Ngoâ thìn Nhieäm 45*, chöõ Chieáu trong Chieáu 46* y baùt kyø nhaân theå ñònh.... c) Möôïn chöõ caän nghóa ñeå bieåu thò ñeå bieåu thò chöõ huùy nhö: Ngoâ Thôøi Nhieäm 47* vieát thaønh Ngoâ Thì Duïng 48*. Töø nhöõng ñaëc ñieàm treân ñaây chuùng toâi nhaän xeùt: + Vaên baûn Leâ Quùy Daät Söû khoâng phaûi laø nguyeân baûn cuûa taùc giaû maø laø baûn sao. + Caên cöù vaøo nhöõng chöõ huùy vieát treân vaên baûn, thì vaên baûn ñöôïc sao cheùp vaøo khoaûng cuoái theá kæ thöù 19. + Caên cöù vaøo Ngoâ Thìn Duïng vieát kieâng huùy chöõa thaønh Ngoâ Thì Nhieäm (chöõ nhieäm vieát kieâng huùy theo loái bôùt neùt) thì vieäc ñoïc duyeät baûn sao naøy cuõng ñöôïc thöïc hieän vaøo giai ñoaïn ñoù. Saùch Leâ Quyù Daät Söû ghi cheùp caùc söï kieän lòch söû theo theå bieân nieân töø naêm Maäu Daàn Caûnh Höng thöù 19 (1758) ñeán naêm Quyù Söûu Caûnh Thònh 1 (1793). Saùch khoâng ñeà teân taùc giaû bieân soaïn vaø nghieân cöùu nhö: Löôïc truyeän caùc taùc gia Vieät Nam (Nxb KHXH Haø Noäi 1 - 1971). Tìm hieåu thieân taøi quaân söï Nguyeãn Hueä (Nxb Quaân ñoäi nhaân daân - Haø Noäi 1971), Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö phaàn baûn kyû tuïc bieân (Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi – Haø Noäi 1982) ñaõ ghi nhaän taùc giaû cuûa Leâ quyù daät söû laø Buøi Döông Lòch. Vieäc ghi nhaän ñoù coù ñöôïc chính xaùc hay khoâng? Nhöõng chöùng cöù chæ daãn veà taùc giaû chöa ñöôïc trình baøy. ÔÛ ñaây chuùng toâi xin ñöôïc trình baøy chöùng cöù chöùng toû Buøi Döông Lòch laø taùc giaû cuûa Leâ quyù daät söû. Tröôùc heát ñi vaøo noäi dung, cuoán saùch coù tôùi möôøi moät chi tieát lieân quan tôùi ñôøi tö cuûa Buøi Döông Lòch ôû caùc thôøi kyø: thi ñoã tam tröôøng vaø ñoã hoaøng giaùp naêm Chieâu Thoáng 1 [1787]; ra Thaêng Long gaëp caûnh kieâu binh laøm loaïn vaø luùc nghóa quaân Taây Sôn ra Baéc tieâu dieät hoï Trònh, phaûi laãn troán ôû thoân Phuø Quang; laøm quan phoø giuùp Leâ Chieâu Thoáng; khoâng ñi vôùi phong traøo Taây Sôn. Nhöõng chi tieát naøy ñöôïc vieát khaù cuï theå. Ví duï: “Trieàu ñình trieäu vôøi caùc coáng só hai xöù Thanh Ngheä ñeå hoûi veà söï tình hai xöù ñoù vaø cho trình baøy nhöõng ñieàu hay dôû. Cho coáng só Buøi Döông Lòch ngöôøi Ngheä An ñöùng thöù 3, thöôûng cho naêm quan tieàn vaø cho pheùp vaøo thi hoäi. Naêm ñoù oâng ñoã tam tröôøng, thi hoäi laàn sau, oâng laïi ñoã tam tröôøng. Boä laïi thaáy oâng thi ñoã hai laàn, thaêng töôùng só lang vaø boå laøm nho hoïc huaán ñaïo phuû Töø Nhaân2. Hoaëc laø khi ôû kinh thaønh 2 Saùch Ngheä An kyù, hyù hieäu Vhv. 1713/1 - 2 cheùp phuû Lyù Nhaân. 4
“thaáy caûnh kieâu binh laøm loaïn”, Huaán ñaïo Buøi Döông Lòch ñang ôû kinh… coù baøi thô: Nam lai nhaát kî dòch taán phi. Quoác theá bieân tình vò khaû tri Tueä giôùi baát linh, bieân töôùng caáp, Thaùi a kyù ñaûo vieän binh trì. … Voâ keá öu thieân hoøan töï tieáu Khu khu vaên maëc quaû haø vi ? (töø 25 b). Dòch nghóa: Moät con ngöïa chaïy traïm töø phöông Nam phi tôùi. Theá nöôùc vaø tinh binh nôi bieân thuøy chöa bieát theá naøo Phaät chuøa khoâng thieâng, töôùng caàm quaân nôi bieân cöông nguy caáp. Göôm Thaùi a caàm ngöôïc caùn, vieän binh chaäm treã. … Cöù töï cöôøi mình lo trôøi saäp maø chaû coù möu keá gì. Bo bo vôùi saùch vôû htì laøm ñöôïc chi ? Hay khi vua Chieâu Thoáng chaïy troán Taây Sôn, Buøi Döông Lòch ñi Lang Taøi tìm vua, khoâng qua ñöôïc quaõng ñoø Bình phaûi quay veà, coù thö raèng (töø 46b). Theo chuùng toâi nhöõng chi tieát neâu treân, khoâng phaûi laø keát quaû cuûa moät yù ñoà ngheä thuaät, cho neân neáu khoâng phaûi laø Buøi Döông Lòch thì khoù ai coù theå vieát ra nhöõng chi tieát veà quaõng ñôøi tö cuûa oâng moät caùch töôøng taän nhö theá. Thöù hai, veà laäp tröôøng cuûa ngöôøi vieát saùch qua caùc saùch töø thôøi haäu Leâ, caùc söû gia phong kieán ñeàu mang tö töôûng “khuoâng phoø chính thoáng”, coi caùc phong traøo khôûi nghóa cuûa noâng daân laø “nguïy” laø “giaëc”. Nhöõng tö töôûng “khuoâng phoø chính thoáng” ôû moãi taùc phaåm laïi coù bieåu hieän khaùc nhau, thöôøng laø ñeà cao hoï Trònh haï thaáp uy quyeàn vua Leâ. Rieâng ôû Leâ quyù daät söû nhöõng ñoaïn noùi veà vua Leâ ñeàu toû yù thaän troïng. Taùc giaû vieát veà cuoäc noåi daäy cuûa Hoaøng Chuù, Hoaøng Maät thì “vieäc saém söûa khí giôùi laø ñeå töï giöõ mình”, hoaëc laø nhöõng ñoaïn mieâu taû vua Leâ Chieâu Thoáng chaïy troán nghóa quaân Taây Sôn, nhöõng ñoïan vieát veà vua toâi nhaø Leâ bò nhaø Thanh löøa gaït, thì nhöõng töø ngöõ maø taùc giaû söû duïng ñeàu toû yù cung kính. Ngöôïc laïi, khi mieâu taû 5
chuùa Trònh, taùc giaû bieåu thò thaùi ñoä phuû ñònh roõ reät “Boàng voán nhu nhöôïc, thieáu tính quyeát ñoaùn, ñoái vôùi beà döôùi thì beõn leõn, chính söï ñeàu do tay Tích Nhöôõng. Caùc beà toâi chæ so keø hôn keùm chöùc vò khoâng lo vieäc nöôùc. Keû trong ngöôøi ngoaøi chæ nghieâng ngheù, doøm nhoù laãn nhau boïn thuû haï cöôùp boùc daân ven thaønh giöõa ban ngaøy, khoâng ai kieàm cheá noåi” (tôø 40a). Roõ raøng ôû ñaây taùc giaû toû thaùi ñoä ñeà cao nhaø Leâ, haï thaáp vai troø hoï Trònh. Coøn ñoái vôùi Taây Sôn chieán thaéng löøng laãy choáng quaân xaâm löôïc nhaø Thanh do Quang Trung laõnh ñaïo tuy chæ ñöôïc taùc giaû ghi laïi coù ít doøng, nhöng caùi goïi “toäi” cuûa Taây Sôn ñöôïc taùc giaû ghi laïi raát nhieàu. Nhöõng chi tieát naøy naøy phuø hôïp vôùi chæ daãn veà tieåu söû cuûa moät con ngöôøi ñaõ töøng laøm quan phoø giuùp vua Leâ Chieâu Thoáng, mong muoán khoâi phuïc laïi uy quyeàn cho nhaø vua, moät con ngöôøi hieåu bieát khaù nhieàu veà phong traøo Taây Sôn, nhöng do mang naëng tö töôûng trung quaân maø khoâng ñi vôùi Taây Sôn ñoù laø Buøi Döông Lòch. Thöù ba, trong saùch Ngheä An kyù cuûa Buøi Döông Lòch3 coù phaàn tieåu truyeän Buøi Döông Lòch ghi laïi nhöõng söï kieän lòch söû xaûy ra trong naêm Bính ngoï (1786). Neáu so saùnh moät so áñoaïn ghi cheùp trong taùc phaåm naøy vôùi caùc ñoaïn töông öùng trong Leâ quyù daät söû thì thaáy coù söï truøng hôïp veà loái haønh vaên, veà söï kieän, veà teân ñaát, teân ngöôøi ôû hai taùc phaåm. Ta coù theå so saùnh. 1 Söï truøng hôïp veà teân ngöôøi, teân ñaát. (1) Cöông muïc cheùp Nguyeãn Duaät, Leâ quyù kyû söï cheùp laø Nguyeãn Troïng Duaät (2) Caùc saùch Vieät söû thoâng giaùm cöông muïc, Hoaøng Leâ nhaát thoáng chí, Haäu Leâ ñaø luïc, Haäu Leâ thôøi söï kyû löôïc, ñeàu cheùp con cuûa Chænh laø Du. (3) Caùc saùch Hoaøng Leâ nhaát thoáng chí, vieät söû thoâng giaùm cöông muïc ñeàu cheùp Trònh Töï Queàn laøm thoáng lónh. (4) Vieät söû thoâng giaùm cöông muïc cheùp laø soâng Thanh Quyeát. 2. söï truøng hôïp veà ngaøy thaùng vaø söï kieän. Ngaøy Söï kieän Thaùng Ngheä An kyù cheùp Leâ quyù daät söï cheùp 18 -5 Nguyeãn Nhaïc sai em laø Nguyeãn - Hueä vaø daãHueä n ñaùnh uùp Thuaän Hoùa…(73a). ñaùnh caû boán 3 Ngheä An kyù: Thö vieän Haùn – Noâm, kyù hieäu VHv. 1713/ 2-1 Saùch ñaõ ñöôïc con chaùu cuûa Buøi Döông Lòch ñem khaéc in khoaûng naêm Töï Ñöùc. 6
quaân aäp ñeán, vaây phía. 20 -5 Thuaän Hoùa bò haï. Thaønh bò haõm, toøan quaân bò tieâu dieät. 24 -5 Nhaän ñöôïc coâng vaên ngoaøi bieân giôùi baùo veà,Tin töø bieân giôùi baùo veà, ñình thaàn baøn sai trieàu ñình baøn luaän vieäc sai töôùng ñem quaântöôùng ñi cöùu vieän (73a). vaøo cöùu vieän. 3-6 Traán thuû Ngheä An ñeä thö trình baøy tình hình- Nhaø traïm Ngheä An nhaän thö veà tình hình Thuaän Hoùa thaáät Thuû. thaát thuû Phuù Xuaân. 24-6 Traán Sôn Nam bò haï (76a). Thuyeàn “nguïy” xoâng thaúng vaây haõm traán Sôn Nam. 25 -6 Chuùa ra cung Taây Long duyệt Binh (76b). Chuùa ra ngoaøi Taây Long dieät quaân ñoäi 20-6 Quan Taây Sôn ñaùnh beán Thuùy AÙi (77a). Quaân Taây Sôn ñeán beán Thuùy AÙi 4 -7 Vua toân Nguyeãn Hueä laøm ñaïi nguyeân soaùi Thaùng 7 vua taán phong cho Nguyeãn Hueä laøm phuïc quoác chính, ñem coâng chuùa gaõ cho (78b). nguyeän soaùi, gaû coâng chuùa Ngoïc Haân. T.11 Só daân theo Nguyeãn Chænh ra baûo veä (82a). Nguyeãn Chænh daãn quaân xöù Thanh Ngheä vaøo baûo veä. T.12 Chænh ñeán kinh thaønh (83a) Nguyeãn Chænh ôû Thaêng Long. 3. ngoaøi caùc söï kieän truøng nhau ôû naêm Bính ngoï (1786) chuùng ta cuõng coøn baét gaëp ñöôïc nhöõng chi tieát ghi veà söï traïng, cuûa nhöõng nhaân vaät nhö Hoà Só Ñoáng. Phaïm Nguyeãn Du, Traàn Danh Toá vaø thô cuûa con oâng laø Traàn Phöông Bính ôû hai taùc phaåm Ngheä An kyù vaø Leâ quyù daät söû… Qua vieäc so saùnh giöõa hai taùc phaåm, chuùng toâi nhaän xeùt nhöõng chi tieát vöøa so saùnh treân ñeàu coù chung moät nguoàn goác, cuøng do moät ngöôøi vieát vaø ngöôøi vieát Leâ quyù daät söû chính laø Buøi Döông Lòch. Nhö vaäy vieäc ghi nhaän Buøi Döông Lòch laø taùc giaû cuûa Leâ quyù daät söû laø xaùc ñaùng. Nhöõng neùt ñaëc tröng vaø giaù trò cuûa taùc phaåm. Leâ quyù daät söû ñaõ ghi nhaän laïi nhieàu söï kieän lòch söû khaù chi tieát vaø phong phuù. Sôõ dó nhö vaäy laø vì taùc giaû cuûa noù ñaõ soáng cuøng thôøi vôùi nhöõng bieán ñoäng lòch söû thôøi baáy giôø. Laø ngöôøi coù hoïc thöùc coù theå oâng ñaõ xem caùc saùch söû ghi cheùp veà giai ñoaïn naøy nhöng oâng thaáy coøn thieáu soùt. Laø chuùng nhaân cuûa nhöõng bieán ñoäng xaõ hoäi, hôn öõa laïi laø moät nhaân vaät coù vai troø lòch söû trong moät thôøi gian khaù daøi, Buøi Döông Lòch coù ñieàu 7
kieän ghi laïi moät caùch chi tieát, chính xaùc hoaëc boå xung nhöõng söï kieän maø caùc saùch khaùc khoâng ghi. Vôùi tieâu ñeà cuûa cuoán saùch Leâ quyù daät söû nghóa laø “nhöõng söï kieän lòch söû coøn soùt laïi thôøi cuoái Leâ” chính laø nguyeän voïng cuûa taùc giaû vaø cuõng laø neùt tieâu bieåu cuûa taùc phaåm. Nhöõng söï kieän maø Buøi Döông Lòch ghi laïi ta coù theå chia laøm ba loaïi: a) Loaïi ghi toùm taét nhöõng söï kieän lôùn maø chính söû ñaõ ghi ñeå tieän theo doõi. b) Loaïi ghi chi tieát theâm, ví duï veà thi cöû, caùc saùch söû ñeàu ghi veà khoa cöû, nhöng qua Leâ quyù daät söû ta bieát theâm veà nhöõngteä naïn phieàn toaùi trong thi cöû. Leâ quyù daät söû cheùp 3. ngoaøi caùc söï kieän truøng nhau ôû naêm Bính ngoï (1786) chuùng ta cuõng coøn baét gaëp ñöôïc nhöõng chi tieát ghi veà söï traïng, cuûa nhöõng nhaân vaät nhö Hoà Só Ñoáng. Phaïm Nguyeãn Du, Traàn Danh Toá vaø thô cuûa con oâng laø Traàn Phöông Bính ôû hai taùc phaåm Ngheä An kyù vaø Leâ quyù daät söû… Qua vieäc so saùnh giöõa hai taùc phaåm, chuùng toâi nhaän xeùt nhöõng chi tieát vöøa so saùnh treân ñeàu coù chung moät nguoàn goác, cuøng do moät ngöôøi vieát vaø ngöôøi vieát Leâ quyù daät söû chính laø Buøi Döông Lòch. Nhö vaäy vieäc ghi nhaän Buøi Döông Lòch laø taùc giaû cuûa Leâ quyù daät söû laø xaùc ñaùng. Nhöõng neùt ñaëc tröng vaø giaù trò cuûa taùc phaåm. Leâ quyù daät söû ñaõ ghi nhaän laïi nhieàu söï kieän lòch söû khaù chi tieát vaø phong phuù. Sôõ dó nhö vaäy laø vì taùc giaû cuûa noù ñaõ soáng cuøng thôøi vôùi nhöõng bieán ñoäng lòch söû thôøi baáy giôø. Laø ngöôøi coù hoïc thöùc coù theå oâng ñaõ xem caùc saùch söû ghi cheùp veà giai ñoaïn naøy nhöng oâng thaáy coøn thieáu soùt. Laø chuùng nhaân cuûa nhöõng bieán ñoäng xaõ hoäi, hôn öõa laïi laø moät nhaân vaät coù vai troø lòch söû trong moät thôøi gian khaù daøi, Buøi Döông Lòch coù ñieàu kieän ghi laïi moät caùch chi tieát, chính xaùc hoaëc boå xung nhöõng söï kieän maø caùc saùch khaùc khoâng ghi. Vôùi tieâu ñeà cuûa cuoán saùch Leâ quyù daät söû nghóa laø “nhöõng söï kieän lòch söû coøn soùt laïi thôøi cuoái Leâ” chính laø nguyeän voïng cuûa taùc giaû vaø cuõng laø neùt tieâu bieåu cuûa taùc phaåm. Nhöõng söï kieän maø Buøi Döông Lòch ghi laïi ta coù theå chia laøm ba loaïi: a) Loaïi ghi toùm taét nhöõng söï kieän lôùn maø chính söû ñaõ ghi ñeå tieän theo doõi. b) Loaïi ghi chi tieát theâm, ví duï veà thi cöû, caùc saùch söû ñeàu ghi veà khoa cöû, nhöng qua Leâ quyù daät söû ta bieát theâm veà nhöõng teä naïn phieàn toaùi trong thi cöû. Leâ quyù daät söû cheùp 8
“… Caùc quyeån thi cuûa caùc baäc xaûo thoâng taàm thöôøng laïi cuøng ñieåm duyeät laãn vôùi quyeån thi cuûa caùc baäc thöù thoâng hoïc troø vaø boïn treû nhoû. Do vaäy nhieàu ngöôøi baát haïnh bò tröôït” hoaëc laø vieäc khaûo haïch cho ngöôøi trong soå vaø ngoaøi soå hôn keùm nhau, nhöng cuõng coù khoa khoâng cho hôn keùm nhau maø ñaùnh tröôït caû. Nhö vaäy haù khoâng phieàn phöùc, taïo ra vaän ruûi may cho hoïc troø vaø môû ñöôøng cho quan khaûo haïch aên hoái loä ñoù sao (tôø 10-11). Veà loaïn kieâu binh, Leâ quyù daät söû cheùp roõ “Kieâu binh ñoøi hoûi moái lôïi nôi ñieám tuaàn, beán ñoø, ñaàm hoà, goø baõi, cöûa aûi, chôï buùa, daân chuùng khoå sôû veà söï quaáy nhieãu, haø khaéc cuûa chuùng” (tôø 24) c) Loaïi boå sung theâm: Loaïi naøy khaù phong phuù. Thí duï taùc giaû ghi laïi nhieàu vaàn thô baèng chöõ Noâm, ñieàu naøy theå hieän chöõ Noâm thôøi aáy ñaõ ñöôïc söû duïng roäng raõi trong caùc hoaït ñoäng cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi. Leâ quyù daät söû ñaõ trích ghi laïi boán caâu thô baèng chöõ Noâm cuûa Nguyeãn Hueä vieát veà Nguyeãn Höõu Chænh: “Gaïo Phuïc Ba kheùo chaát hình non, Ñöôøng Thuïc ñaïo roõ baøy nôi hieåm deã, Daây Nhöôïc Thuûy hay doø ñaùy nöôùc, Soâng Nhò Haø toû maïch choán saâu noâng” Leâ quyù daät söû cuõng ñaõ ghi laïi hoaøn chænh hai baøi hòch baèng chöõ Noâm: “Baøi hòch cuûa lính tam phuû khi noåi daäy pheá Caùn laäp Toâng” vaø “Baøi hòch cuûa nghóa quaân Taây Sôn tieán quaân ra Baéc tieâu dieät hoï Trònh” Do quan ñieåm chính thoáng, Buøi Döông Lòch vaãn khoâng ñi vôùi Taây sôn. Nhöng roài quaân Taây Sôn ñaùnh tan ñoäi quaân xaâm löôïc Maõn Thanh, Quang Trung ñaõ trieäu vôøi oâng ra giuùp vieäc. Naêm 1791 Buøi Döông Lòch baét ñaàu laøm vieäc ôû Vieän Suøng Chính. Vì vaäy oâng bieát khaù roõ veà phong traøo Taây Sôn. Nhöõng caùi goïi laø “toäi” ñöôïc oâng ghi cheùp raát nhieàu, nhöng laø moät caây buùt trung thöïc, taùc giaû ghi laïi ñöôïc nhieàu chi tieát khaùch quan ñaùng quyù. Ví duï khi quaân Taây Sôn ra Baéc tieâu dieät hoï Trònh oâng cheùp: Chu trí Ngheä An Hoäi Haûi moân, Traán thuû Buøi Theá Toaïi khí traán taåu, chu haønh nhö nhaäp voâ nhaân chi caûnh, sôû höôùng phong my, voâ caûm cöï giaû. Dòch nghóa: 9
Thuyeàn ñeán Cöûa Hoäi thuoäc Ngheä An, Traán thuû Buøi Theá Toaïi boû troán chaïy, thuyeàn ñi nhö vaøo nôi khoâng coù ngöôøi, [quaân] ñi ñeán ñaâu nhö gioù löôùt, khoâng ai daùm choáng cöï” (tôø 32). Khi Nguyeãn Hueä vaøo Thaêng Long “quaân leänh cuûa Taây Sôn raát nghieâm ngaët, khoâng ai ñöôïc tô haøo moät tyù gì cuûa daân (tôø 36) hoaëc khi Quang Trung baét tay vaøo coâng vieäc xaây döïng laïi ñaát nöôùc, saép xeáp laïi haøng nguõ quan laïi, ñoåi môùi caùc cheá ñoä luaät leä, ñònh roõ ngaïch thueá ruoäng coâng ruoäng tö, gaëp naêm ñoùi keùm, Taây Sôn ban chieáu ñaïi xaù toâ ruoäng, chuù troïng nhaân taøi nhö vôøi La Sôn phu töû ra giuùp vieäc”. Quang Trung coøn trieäu vôøi hoaøng giaùp trieàu Leâ cuõ laø Buøi Döông Lòch vaø tieán só Phan Baûo Ñònh vaøo Phuù Xuaân (tôø 58). Ngoaøi ra taùc giaû coøn ghi cheùp caûnh vua toâi baùn nöôùc Leâ Chieâu Thoáng soáng nhôø treân ñaát Baéc vaø sôï raèng “caùc nhaø cheùp söû sau naøy khoâng khaûo vaøo ñaâu ñöôïc neân trình baøy cho roõ” Nhöõng tö lieäu ñöôïc ghi cheùp trong Leâ quyù daät söû coù taàm quan troïng, laøm phong phuù theâm maûnh tö lieäu trong giai ñoaïn naøy, giuùp cho caùc nhaø bieân soaïn, nghieân cöùu hieåu roõ hôn noäi tình xaõ hoäi trong giai ñoaïn thôøi ñoù. Noù laø moät trong nhöõng tö lieäu goác ñeå Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn tham khaûo bieân soaïn boä Vieät söû thoâng giaùm cöông muïc4, sau ñoù Leâ quyù daät söû ñöôïc daãn duïng nhieàu trong caùc coâng trình bieân dòch vaø nghieân cöùu. Khi dòch boä Vieät söû thoâng giaùm cöông muïc, ngöôøi dòch ñaõ tham khaûo Leâ quyù daät söû ñeå boå sung cho nhöõng choã bò môø bò soùt trong nguyeân baûn hoaëc khi dòch Lòch trieàu taïp kyû, Hoa Baèng ñaõ döïa vaøo Leâ quyù daät söû ñeå chöõa roõ moät soá chi tieát veà Phaïm Nguyeãn Du töùc Phaïm Væ Khieâm v.v…5, Hoaøng Xuaân Haõn khi vieát La Sôn phu töû6. Vaên Taân khi vieát veà phong traøo Taây Sôn7, Nguyeãn Löông Bích vaø Phaïm Ngoïc Phuïng vieát 4 Laáy moät chi tieát cuûa vua Leâ Chieâu Thoáng chaïy leân Kinh Baéc. + Leâ quyù kyû söï cheùp: Chænh vaøo Thaêng Long baøn vôùi Töï hoaøng veà vieäc laùnh giaëc… Chænh beøn coá môøi Töï hoaøng sang Kinh Baéc (Leâ quyù kyû söï. Nxb, KHXH, Haø Noäi, 1974). + Hoaøng Leâ nhaát thoáng chí cheùp: “… Chænh lieàn baûo quan Tham tri chính söï laø Nguyeãn Khueâ vaøo taâu vôùi vua xin ñeán ngaøy mai xa giaù ñi sang Kinh Baéc (Hoaøng Leâ nhaát thoáng chí, Nxb. Vaên Hoïc, Haø Noäi, 1964 tr.271) + Leâ quyù daät söû cheùp: “ Nöûa ñeâm Chænh töø soâng Sinh Quyeát trôø veà, vua sai vôøi maáy laàn, Chænh khoâng ñeán maø uûy cho Tham tri chính söï Nguyeãn Nhö Khueâ ñeán taâu xin vua chaïy leân phía baéc (tôø 44). + Vieät söû thoâng giaùm cöông muïc cheùp: “… Nöûa ñeâm Höõu Chænh töø Thanh Quyeát trôû veà, nhaø vua sai vôøi maáy laàn nhöng Chænh khoâng ñeán, chæ bí maät uûy thaùc cho Tham tri chính söï Nguyeãn Khueâ vaøo taâu vôøi nhaø vua ñi sang Kinh Baéc. (Vieät söû thoâng giaùm cöông muïc. Quyeån 37, tr.42). 5 Lòch trieàu taïp kyû, Nxb KHXH, Haø Noäi, 1975, tr.197. 6 Nguyeãn Löông Bích vaø Phaïm Ngoïc Phuïng – Tìm hieåu thieân taøiquaân söï cuûa Nguyeãn Hueä, Nxb QÑND, Haø Noäi, 1971 7 Hoaøng Xuaân Haõn – La Sôn phu töû, Nxb Minh Taân, 1952. 10
tìm hieåu thieân taøi cuûa Nguyeãn Hueä8 v.v…ñaõ daãn duïng khaù nhieàu tö lieäu trong Leâ quyù daät söû Tuy vaäy, vaên baûn Leâ quyù daät söû cuõng coù nhieàu choã thieáu soùt. Vaên baûn hieän taïi laø moät baûn sao, chöõ nghóa coù sai soùt, tuy noù ñaõ ñöôïc hieäu duyeät, nhöng vaãn coøn nhöõng ñieåm caàn xem xeùt. Ví duï nhö ghi cheùp veà söï kieän ñaùnh deïp Ñaøng trong, Leâ quyù daät söû ghi töôùng ñaùnh deïp Ñaøng trong laø Hoaøng Ñình Vieäp, thöïc ra laø Hoaøng Nguõ Phuùc, töôùc Vieäp Quaän coâng, hay laø söï kieän Lyù Traàn Quaân cheát ñöôïc ghi trong Leâ quyù daät söû cuõng laø moät tö lieäu ñeå chuùng ta tham khaûo. Khi dòch chuùng toâi coá gaéng baùm saùt nguyeân vaên, nhöõng töø chæ caùc phong traøo noâng daân laø “giaëc” laø “nguïy” chuùng toâi dòch nguyeân vaø ñeå trong daáu ngoaëc keùp “…”. Chuùng toâi cuõng löôïc boû moät soá ñoaïn ngaén vì thaáy khoâng caàn thieát. Coù nhöõng ñieåm coøn toàn nghi, chuùng toâi ghi ôû phaàn chuù thích ñeå ñôïi khaûo cöùu theâm. Trong khi thöïc hieän coâng vieäc, chuùng toâi ñöôïc söï chæ baûo cuûa coá giaùo sö Nguyeãn Ñoång Chi vaø cuï Leâ Duy Chöôûng, cuï Buøi vaên Coân ñoïc laïi baûn dòch, laàn naøy ñöôïc Giaùo sö Vaên Taân hieäu ñính, giuùp ñôõ, chuùng toâi xin chaân thaønh toû loøng caûm ôn. Haø Noäi, ngaøy 19-8-1986 NGÖÔØI DÒCH 8 Vaên Taân – Con ngöôøi Nguyeãn Hueä, NCLS, 1965, soá 71, tr.10. 11
LEÂ QUYÙ DAÄT SÖÛ Hieån Toâng Vónh hoaøng ñeá. Maäu daàn, naêm caûnh höng thöù 19 (1758) Tröôùc ñaây, vaøo buoåi trung suy cuûa nhaø Leâ, quyeàn thaàn hoï Maïc (Maëc Ñaêng Dung) tieám ngoâi. Traûi qua nhieàu naêm, caùc hoaøng töû, toân thaát ñeàu löu ly aån naùu. Baáy giôø Thaùi teå Nguyeãn Kim (teân thuïy laø Chieâu Huaân Vöông) ngöôøi laøng Gia Mieâu, huyeän Toáng Sôn, xöù Thanh Hoa9, tìm ñöôïc hoaøng töû nhaø Leâ ôû Ai Lao, röôùc veà laäp [laøm vua], veà sau hieäu laø Trung Toâng Vuõ hoaøng ñeá10, leân ngoâi ôû huyeän Loâi Döông11 (thuoäc xöù Thanh Hoa). Töø ñoù, nhaø Maïc laøm vua boán traán12, nhaø Leâ laøm vua töø Thanh Hoùa trôû vaøo. [Hai beân] ñaùnh nhau hôn naêm möôi naêm. Thaùi teå Nguyeãn Kim ñöôïc thaêng ñaïi Nguyeân Soaùi, toång quaûn quaân ñoäi, moät loøng khuoâng phoø doøng doõi nhaø Leâ. OÂng laø ngöôøi trung thöïc, khoâng hay nghi ngôø, neân bò moät vieân töôùng nhaø Maïc ñaàu haøng13 ñöôïc coi laø thaân caän, boû thuoác ñoäc vaøo baùnh14, oâng aên phaûi maø cheát. Con reå cuûa Thaùi teå laø boä töôùng hieäu uùy Trònh Kieåm coù taøi löôïc, thay quyeàn coi quaân, ñeán Trònh Coái15 duõng caûm möu löôïc, heát söùc tieãu tröø ñaûng Maïc, cha con [hoï Trònh] keá tieáp nhau naém quyeàn ñaïi nguyeân suùy, ñieàu moät loøng trung thaønh. Khi ñoù con trai Thaùi teå laø Nguyeãn Hoaøng coøn nhoû. Nhaø Maïc tieám ngoâi ñöôïc 67 naêm thì maát. (coù lôøi saám raèng: Maïc ñöôïc ôû hôïi, maát ôû hôïi16. Maët trôøi laïi toû, ngoâi nhaø leâ laïi trung höng. Baáy giôø hoï Trònh quyeàn troïng, töï xöng chuùa, nhöng khoâng daùm manh taâm laán böùc [vua Leâ], chæ ñoái vôùi Nguyeãn Hoaøng, con Thaùi teå coâng thì [hoï Trònh] ñuoåi ñi [baèng caùch] cho vaøo Quaûng Nam17, haøng naêm veà chaàu. Töø ñoù hai hoï Trònh, Nguyeãn nghi kî laãn nhau. Tuy nhieân 9 Thanh Hoa: thôøi Leâ bao goàm Thanh Hoùa vaø Ninh Bình. 10 Trung Toâng Vuõ Hoaøng ñeá: töùc laø Trang Toân Duï hoaøng ñeá [1533 - 1548] (Ñaïi Vieät Söû Kyù toaøn thö taäp IV, baûn kyû tuïc bieân quyeån16, trang 129. Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi 1973). 11 Leân ngoâi ôû huyeän Loâi Döông: theo Ñaïi Vieät Söû Kyù tuïc bieân cheùp “ñoùn sang Ai Lao toân laäp”. 12 Boán traán: töùc Haûi Döông, Sôn Taây, Sôn Nam, Kinh Baéc. Nhaø Maïc luùc ñoù coøn cai quaûn caùc xöù An Bang, Laïng Sôn, Thaùi Nguyeân ôû Mieàn Baéc. 13 Teân Döông Chaáp Nhaát, ngöôøi Hoaèng Hoùa, hoaïn quan nhaø Maïc, laøm Toång traán Thanh Hoùa, traù haøng ñöôïc vua Leâ cho giöõ binh quyeàn. 14 Cöông Muïc: cheùp boû thuoác ñoäc vaøo quaû döa. 15 Thöïc ra, chæ maáy thaùng sau khi Trònh Kieåm cheát, Trònh Coái ñaõ ñaàu haøng nhaø Maïc. Coâng lao giuùp nhaø Leâ deïp hoï Maïc thuoäc veà Trònh Tuøng, em Trònh Coái. 16 Maïc Ñaêng Dung cöôùp ngoâi vua Leâ Cung hoaøng naêm Ñinh hôïi [1527] nhaø Maïc ñeán naêm kyû hôïi [1599], chæ coøn nöông naùu ôû Cao Baèng nhôø söï che trôû cuûa nhaø Thanh (maát naêm hôïi khoâng chính xaùc laém) 17 Ñuùng ra laø Thuaän Hoùa. Quaûng Nam luùc ñoù ñaõ coù Buøi Taù Haùn laøm Traán thuû. 12
coâng giuùp nhaø leâ trung höng thöïc do hoï Nguyeãn môû ñaàu, maø hoï Trònh thì hoaøn thaønh vaäy. Canh Thìn, naêm Caûnh Höng thöù 21 [1760] Hoaøng thaân Leâ Duy Maät nghi hoaëc lôøi phao tin ñoàn ñaïi chaïy veà Thaïch Thaønh, Thanh Hoùa, ít laâu sau laïi tìm ñeán xaõ Ngoïc Laâu, toång Coå Luõng18. Chieâu duï caùc daân man döïa vaøo theá hieåm trôû ñeå töï thuû. Minh vöông Trònh [Doanh] cho noäi thaàn laø Vöïc quaän coâng Ñaøm Xuaân Vöïc laøm thoáng lónh, Xuaân nhaïc haàu Nguyeãn Nghieãm laøm taùn lyù quaân vuï, tieán ñaùnh Ngoïc Laâu. Maät laïi chaïy vaøo Traán Ninh19 xaây thaønh ñaép luõy, döïng cung thaát ñaët doanh veä huøng cöù moät phöông, laïi döïa vaøo Ai Lao ñeå nhôø quaân vaø löông. ( Ñaøm Xuaân Vöïc ngöôøi laøng Töông Truùc20 xuaát thaân laø moät quan hoaïn; Nguyeãn Nghieãm ngöôøi laøng Tieân Ñieàn, huyeän Nghi Xuaân, thi ñoã tieán só). Giaùp Thaân, naêm Caûnh Höng 25 [1764]. Saùch laäp hoaøng töû Leâ Duy Vó laøm Hoaøng thaùi töû. Lôøi saùch raèng: Noi pheùp ñaïo vöông, saùng toû leõ thöôøng khoâng ñoåi. Leâ Duy Vó ngöôi ôû haøng con ñích, gioûi laøm vaên, laøm thô. Ñoùng môû maùy kieàn khoân, nhôø Trònh Vöông söûa sang ñaát nöôùc. Saùng ngoøi vöõng nhaät nguyeät, ôû ñoâng cung ngaøy moät lôùn khoân. Ngoâi thaùi töû ñaõ caûm nhaän ñöôïc daân tình; giöõ troïng traùch phaûi tuaân lôøi phoù thaùc. Ngöôi neân: kính nhaän meänh lôùn; saùng noái nghieäp xöa. Toân thoáng ñöôïc troïng, loøng daân ñöôïc hoøa, höôûng phuùc laønh caû muoân nöôùc. Ngoâi vua ñöôïc beàn, nghieäp chuùa ñöôïc vöõng, coù ñaïo ñöùc haøng öùc naêm. Phaûi kính tuaân tôø saùch naøy21”. AÁt daäu, naêm Caûnh Höng 26 [1765]. 18 Coå Luõng: teân saùch, ñoàng thôøi laø teân toång thuoäc huyeän Caåm Thuûy, Ngoïc Laâu: teân xaõ, thuoäc huyeän Thaïch Thaønh. 19 Traán Ninh: xöa laø ñaát Boàn Man, phía ñoâng giaùp huyeän Kyø Sôn, taây giaùp nöôùc Nam Chöôûng, nam giaùp vôùi nöôùc Vaïn Töôïng,baéc giaùp phuû Traán Bieân. Ñôøi Leâ Thaùnh Toâng, Boàn Man xin phuï thuoäc nöôùc Ñaïi Vieät, vua Thaùnh Toâng laáy laøm phuû Traán Ninh laõnh baûy huyeän laø Quang Vinh, Minh Quaûng, Caûnh Thuaàn, Kim Sa, Thanh Vò, Chaâu Lang, Trung Thuaän. Ñeán ñôøi Nguyeãn nöôùc treân thuoäc veà nöôùc Vaïn Töôïng. Naêm Minh Maïng thöù 3 (1827), nöôùc Vaïn Töôïng bò nöôùc Xieâm xaâm laán, ñaát Traán Ninh laïi thuoäc veà nöôùc Ñaïi Nam. Thôøi thuoäc phaùp, ngöôøi Phaùp ñem Traán Ninh xaùc nhaäp vaøo nöôùc Laøo, nay laø tænh Xieâng khoaûng cuûa Laøo. 20 Töông Truùc: teân xaõ thuoäc huyeän Thanh Trì, ngoaïi thaønh Haø Noäi. 21 Chuùng toâi dòch yù, khoâng dòch theo theå bieán ngaãu nhö nguyeân vaên. 13
Tröôùc ñaây, nhaø Traàn ñaùnh ñöôïc nöôùc Boàn Man ôù phía taây (taây giaùp vôùi nöôùc Nam Chöôûng 22 , ñoâng giaùp vôùi phuû Traø Quyø, nam giaùp Cao Chaâu 23 , baéc giaùp Höng Hoùa,Thanh Hoùa), ñaët thaønh caùc huyeän thuoäc phuû Traán Ninh (coù caùc huyeän Thanh Vò, Caûnh Thuaàn). Sau thaáy khoâng coù vieäc gì, khoâng ñaët quan nöõa, nhaäp hai huyeän aáy vaøo caùc phuû huyeän khaùc. Khi ñoù, binh quyeàn vaø chính quyeàn trong nöôùc ñeàu do phuû nguyeân soaùi cuûa hoï Trònh naém giöõ. Vua leâ chæ oâm hö vò. Chuùa Trònh khoâng noi theo yù trung thaønh giuùp raäp cuûa tieân toå, raép taâm möu ñoà tieám ñoaït. Theá töû chuùa Trònh möu gieát thaùi töû nhaø Leâ (Duy Vó), ñaõ bòa chuyeän theâu deät thaønh toäi, khieán cho thaùi töû phaûi thaét coå cheát. Thaàn daân ñeàu caêm giaän [Theá töû chuùa Trònh] coøn giam haõm con thaùi töû laø Duy Khieâm, Duy Mieân vaøo nguïc ñeà Laõnh, ñeán noãi caùc hoaøng töû nhö Hoaøng Chuùc, Hoaøng Maät phaûi troán ra phuû Traán Ninh, saém söûa khí giôùi, chieâu taäp binh maõ ñeå töï giöõ mình vaø phaùt hòch hieåu duï thaàn daân. Caùc baäc vaên nhaân taøi töû vaø daân chuùng coù nhieàu ngöôøi theo veà, chôø khi lôùn maïnh seõ trôû veà dieät tröø hoï Trònh. Töø phuû Traán Ninh coù ñöôøng noái lieàn vôùi Traø Quyø, Ngheä An, laïi coù ñöôøng thoâng vôùi Ai Lao, Cao Chaâu vaø mieàn thöôïng Thanh Hoa. [Hoaøng Chuùc, Hoaøng Maät] thöôøng chia quaân traøn xuoáng cöôùp boùc. Caùc ñòa phöông Chi Quaân, Cao Ñieàn ôû trong huyeän thöôøng bò quaân keùo tôùi. Thaùi baûo Dónh quaän coâng Bích laáy giaùm sinh ngöôøi trong xaõ laø Nguyeãn Troïng Huaân laøm tröôûng ñoàn ñeå phoøng thuû. Ñinh hôïi, naêm Caûnh Höng 28 [1767] Ngaøy moàng 3, thaùng gieâng, quaân lính cuûa caùc hoaøng töû nhaø Leâ ôû Traán Ninh keùo ra Cao Chaâu xaâm phaïm caùc ñòa phöông Chi Quaân, Cao Ñieàn. Maäu tyù, naêm Caûnh Höng 29 [1768] Minh Vöông Trònh [Doanh] maát, saùch laäp theá töû Trònh Saâm laøm Tónh Ñoâ vöông. Kyû söûu, naêm Caûnh Höng 30 [1769] Muøa xuaân, thaùng 2, thi hoäi Giaùm sinh tieán trieàu24 laø Phaïm Vó Khieâm (ngöôøi Ñaëng Ñieàn, huyeän Chaâu Loäc, Ngheä Tónh) döï thi, bò tröôït ñeä nhò tröôøng, chuùa Trònh voán thích vaên töø cuûa oâng, vôøi oâng vaøo phuû ñöôøng, ra ñeà thi hoûi keá saùch ñaùnh deïp Traán Ninh. Hoài ñoù, ñaïi nguyeân soaùi Tónh Ñoâ Vöông Trònh Saâm ñaõ noái ngoâi chuùa, naém chính quyeàn. Töø Trieàu Tröôùc, Nguyeãn Hoaøng traán thuû Quaûng Nam baát ñoàng vôùi hoï Trònh, möu ñoà laäp nghieäp baù moät phöông. Traûi bao ñôøi xöng vöông, khoâng chòu trieàu coáng, 22 Nam chöôûng: töùc Laõo Qua xöa, phía ñoâng nam tieáp giaùp ñòa giôùi nöôùc ta. 23 Cao Chaâu: Chaâu Trình Cao, thuoäc phuû Traán Ninh, Ngheä Tónh. 24 Tieán Trieàu: nhöõng ngöôøi khoâng ñoã tieán só maø ñöôïc laøm quan ôû saùu boä. 14
ngaên chaën töø soâng Thanh Giang ( tuïc goïi laø soâng Gianh) cuûa thuaän Hoùa, laøm ranh giôùi xaây ñoàn, ñaép luõy kieân coá, laïi ñaët löôùi saét, khoùa saét ôû cöûa bieån ñeå phoøng thuû. Hoï Trònh nhieàu laàn sai quaân tieán ñaùnh baûy huyeän phía nam haø nhöng khoâng ñöôïc, beøn thieát laäp ñoàn Tam Hieäu (tuïc goïi laø Ba Ñoàn) choáng giöõ nhau ôû chaâu Boá Chính. Ñeán luùc aáy, hai hoaøng töû hoï Leâ laïi chieám cöù vuøng Traán Ninh. [nhaø Trònh] bieát thaàn daân coøn kính meán hoï Leâ, ngôø ngöôøi ta möu haïi mình raát laáy laøm lo. Thaùng 3 naêm ñoù, sai töôùng chia nhieàu ñöôøng tieán ñaùnh thaønh Traán Ninh, ñaïi töôùng laø Phan quaän coâng25 (ngöôøi Buùt Sôn, huyeän Hoaèng Hoùa, tænh Thanh Hoùa hieäu Phan Phaùi haàu), tieán quaân theo ñöôøng Thanh Hoa. Traán thuû Ngheä An laø Ñaïi töôùng Ñoan quaän coâng (ngöôøi Tieân Lyù, Ñoâng Thaønh, töï Buøi Thôøi Ñaït) tieán theo ñöôøng Ngheä An, traán thuû Höng Hoùa laø Hoaøng Ñình Theà (sau ñöôïc phong Theà quaän coâng) tieán theo ñöôøng Höng Hoùa. Cho Hoaøng Nghóa Hoà (ngöôøi huyeän Höng Nguyeân, Ngheä Tónh) thuoäc cô Höõu nhueä, töôùc Quyeàn trung haàu laøm tieân phong. Boán chung quanh phuû Traán Ninh coù nuùi non bao boïc raát hieåm trôû. Töø khi hai hoaøng töû ñeán, ñaøo haøo saâu, ñaép luõy cao. Boán phía döôùi chaân thaønh nhieàu buøn laày, phaûi baéc caàu ñeå ra vaøo. Khi tin quaân Trònh ñeán, quaän Phan taán coâng möôøi moät traän môùi xoâng ñöôïc vaøo thaønh. Ba ñaïo quaân cuøng tieán, tranh lôïi theá cuûa nuùi, ñaép luõy, döïng ñaøi quan saùt, ñem suùng baén nhau. Töôùng só hoï Trònh khoâng chòu ñöôïc thuûy thoå, laïi bò baén, cheát maát quaù nöûa, quaân só ñoùng ñoàn laâu, meät moûi khoâng ñaùnh phaù noåi. Khoaûng thaùng 7, thaùng 8, sao Choåi hieän, ñaàu ôû höôùng ñoâng nam, ñuoâi ôû höôùng taây baéc, ñuoâi to nhö taám luïa, khaép baàu trôøi maøu vaøng goïi laø sao côø. Ngöôøi ta cho ñoù laø ñieàm Hoaøng Maät bò haïi. Muøa xuaân naêm sau, mieàn Traán Ninh ñöôïc deïp yeân, beà toâi chuùa Trònh daâng bieåu möøng coù caâu raèng: “Vua hoûi tình hình keû ñòch, sao Choåi muøa thu laø ñieàm queùt saïch giaëc. Daân noùi: phaûi ñaùnh deïp quaân thuø, trai moáng muøa haï laø ñieàm daáy quaân cöùu vôùt!”. Ngöôøi ñôøi töông truyeàn baøi bieåu naøy laø do tieán só Ngoâ Thì Só khaûo thaûo. Tieán só Nguyeãn nghieãm ngöôøi Tieân Ñieàn söûa laïi. Vì duøng chöõ chöa nhuyeãn neân vaên nhaân taøi töû söûa giuùp, coù ngöôøi ñoåi nhöõng chöõ trieäu (49*), chöõ thò (50*) ñeàu khoâng cho ñoåi. Ñeán nay, taùc giaû muoán ñoåi raèng “sao tueä muøa thu laø ñieàm queùt saïch (yeâu quaùi), trai moáng muøa haï nhö quaân ñem möa tôùi!”. Laïi noùi sao choåi thì ví nhö choåi queùt, trai moáng thì coù möa, theá môùi hay. Naêm aáy thöôøng coù ñoäng ñaát lôùn. Canh daàn, naêm Caûnh Höng 31 [1770]. Muøa xuaân, phuû Traán Ninh ñaõ bình ñònh, töôùng só chieán thaéng trôû veà. Naêm tröôùc, [quaân Trònh] ñaùnh thaønh nhöng khoâng haï ñöôïc; laàn naøy phoø maõ cuûa Hoaøng Maät laø 25 Phan quaän coâng: töùc Nguyeãn Phan 15
quaän Baûn26 ngaàm ñaàu haøng, ñaõ môû caàu vaø cöûa thaønh cho quan quaân Trònh xoâng thaúng vaøo. Hai Hoaøng töû hoaûng hoát ñem vôï con vaø tuøy tuøng chaïy troán sang phía taây roài töï thieâu cheát. Thaùng 3, keùo quaân veà, baét soáng ñöôïc quaän Thuaät, quaän Baûn beân “nguïy” ñoùng cuõi ñöa veà kinh. Baøn xeùt coâng ñaùnh deïp phuû Traán Ninh, Ñoan quaän coâng ñöôïc thaêng [vöôït caáp] hai möôi ba laàn, Phan phaùi haàu ñöôïc thaêng [vöôït caáp] möôøi ba laàn, coøn töôùng só ñeàu ñöôïc thaêng caáp coù hôn keùm khaùc nhau. Nhaâm thìn, naêm Caûnh Höng 33 [1772] Thaùng 3, thi hoäi thaùm hoa lang ngöôøi Lai Thaïch, huyeän La Sôn, xöù Ngheä An laø Nguyeãn Huy Quyùnh quyeån thi ñaày ñuû, ñaùng leõ ñöôïc ñoã cao, nhöng vì baøi saùch hieán keá cuûa oâng coù noùi neân tha cho vieäc tuyeån lính ôû hai xöù Thanh Ngheä, Tónh vöông khoâng baèng loøng neân cho ñoã thöù 6. Ñeán khi thi ñình, cho hai ngöôøi laø Hoà Só Ñoáng vaø Nhöõ Coâng Ñieàn27 (1) ñoã hoaøng giaùp vaø möôøi ngöôøi ñoã ñoàng tieán só. Naêm ñoù naéng to, coù ngöôøi cheát naéng. Quyù tî, naêm Caûnh Höng 34 [1773] Mieàn ñoâng nam coù luït lôùn, ñeâ ñieàu ñeàu bò phaù huûy, hôn nghìn nhaø daân phaûi löu taùn. Mieàn ñoù coù nhieàu nôi ñaát nöùt ra, quan huyeän ñeán khaùm vaø ño. Thaùng 8, caùc ñænh nuùi ñeàu suït lôû. Giaùp ngoï, naêm Caûnh Höng 35 [1774]. Muøa xuaân, ñoäng ñaát. Con cuûa Chieâu Huaân Tónh vöông [Nguyeãn Kim] töø sau khi vaøo traán thuû Quaûng Nam [Thuaän Hoùa] laøm baù Nam Haø, chia ranh giôùi töø giöõa soâng Gianh, caém moác laøm giôùi haïn choáng laïi hoï Trònh. Traûi naêm, saùu ñôøi, cha truyeàn con noái xöng chuùa, döïng ñoâ ôû Phuù Xuaân (goïi laø Nam Trieàu) vaø duøng lòch nhaø Leâ.28 26 Cöông muïc chính bieân cheùp khaùc: Laïi Theá Thieàu phoø maõ cuûa Hoaøng Maät khuyeân ñoà ñaûng laø Leâ Vaên Baûn môû cöûa thaønh, (Cöông muïc chính bieân Q.43, tr.23). 27 Nhöõ coâng Ñieàn: Ngöôøi laøng Hoaïch Traïch, huyeän Ñoâng An, laø con cuûa Nhöõ Ñình toaûn. 28 Söï thaät cuûa lòch söû laø caùc chuùa Nguyeãn noái tieáp nhau traán trò xöù ñaøng trong (Nam Haø) khoâng phaûi naêm, saùu ñôøi maø coù ñeán chín ñôøi: töø Nguyeãn Hoaøng (1558-1612), qua Nguyeãn Phuùc Nguyeân (1613 - 1634), Nguyeãn Phuùc Lan (1635-1648), Nguyeãn Phuùc Taàn (1648 - 1687), Nguyeãn Phuùc Traên (1687- 1691), Nguyeãn Phuùc Chu (1691-1725), Nguyeãn Phuùc Chuù (1725-1738), Nguyeãn Phuùc Khoaùt (1738- 1765), Nguyeãn Phuùc Thuaàn (1765-1775). 16
Trieàu Leâ töø tröôùc haøng naêm laáy ngöôøi vaøng ñeán maïng töôùng nhaø Minh laø Lieãu Thaêng bò Leâ Thaùi Toå gieát. Quaûng Nam, Thuaän Hoùa chòu goùp ñeàn moät tay baèng vaøng. Chuùa Nguyeãn nhieàu ñôøi ñöôïc thöøa höôûng thaùi bình, ñeán ñôøi Hieáu Vuõ vöông29 thôøi cöôøng thònh, duøng y phuïc Baéc trieàu, laïi hoïc kieåu caùch ca muùa cuûa Baéc trieàu nöõa (cuõng thaáy ñöôïc khí töôïng vuõ duõng, nhöng coù ñieàm Nam trieàu bò thoân tính). Ñeán ñôøi thöù 7, chuùa noái nghieäp laø Nguyeãn Thuaàn30. Khi ñoù coù ngöôøi hoï ngoaïi laø Quoác phoù hoï Tröông31 laøm thöøa töôùng phuï chính loäng quyeàn, taùc oai taùc phuùc, maëc yù gian taø, boû thuoác meâ laøm daâm loaïn choán cung vi, töï tieän laøm vieäc pheá laäp, ngaàm möu tính keá tieám ngoâi, beøn sai xöù ñi ñöôøng taét sang nhaø Thanh trieàu coáng, daâng bieåu xin noäi thuoäc. Töø ñaáy thay ñoåi pheùp taéc ñònh cheá ñoä rieâng cuûa moät nöôùc, thi haønh chính saùch haø khaéc, thueá maù naëng neà, traêm hoï raát khoå Ñaøng trong roái loaïn. Luùc aáy coù boïn “giaëc” ôû Taây Sôn laø ba anh em Nguyeãn Nhaïc tuï taäp beø ñaûng ñi cöôùp boùc, laïi coù quaân lính, nhaân thôøi cô vuøng vaäy ôû Taây Sôn, ñaùnh phaù quaáy nhieãu mieàn Quaûng Nam, chieám nuùi Haûi Vaân. Mieàn Nam coù keû vöôït qua cöûa aûi caàu vieän, noùi raèng: “Quoác phoù Tröông Phuùc Loan doái vua löøa treân, ngöôïc ñaõi thaàn daân, gaây phieàn haø cho traêm hoï, xin trieàu ñình tröø khöû keû gaây maàm moáng noäi loaïn hoï tröông ñeå cöùu daân laønh”. Quan traán thuû Ngheä An taây baøy moïi vieäc leân treân, tónh vöông Trònh Saâm sai noäi thaàn quoác laø laõo Vieäp quaän coâng töùc Hoaøng Ñình Vieäp32 laøm thöôïng töôùng thoáng lónh ba vaïn tinh binh ñi ñaùnh mieàn Nam, Tónh Vöông laïi ngöï giaù thaân chinh ñeå gaây thanh theá [chuùa] ñi thuyeàn baét daân phu ñòa phöông môû ñöôøng caûng, tieán ñeán Doanh Caàu33 roài trôû veà Ngaøy moàng 1, thaùng 8, nhaät thöïc. Thaùng 9, Vieäp quaän coâng caàm quaân tieán ñeán chaâu Boá Chính, ban boá 40 ñieàu quaân leänh ñeå [quaân só] raên baûo laãn nhau. Thaùng 10 [quaân cuûa Vieäp] vöôït soâng Gianh, Töôùng giöõ thaønh cuûa Nam Trieàu ñaõ ngaàm daâng cöûa quan Luõy Thaày, Vieäp tieán vaøo, ñoùng quaân ôû Quaûng Bình, maáy laàn vieát thö qua laïi, ñem tình nghóa hoï ngoaïi ñeán cöùu vieän ñeå duï, noùi roõ yù ñònh laø tröø loaïn, an daân khoâng coù yù ñoà naøo khaùc. Neáu baét Quoác phoù [Tröông Phuùc Loan] ñem giaûi ñeán 29 Hieáu Vuõ vöông: Nguyeãn Phuùc Khoaùt (1738-1765), nguyeân laø Hieåu quaän coâng, hieäu töø ñeá ñaïo nhaân Phuùc Khoaùt khoâng nhöõng baét nhaân daân xöù Ñöôøng trong phaûi thay ñoåi y phuïc maø coøn thay ñoåi caû moät phaàn tieáng noùi nöõa. 30 Nguyeãn Thuaàn: Dueä Toâng Nguyeãn Phuùc Thuaàn (1765-1775) 31 Töùc Tröông Phuùc Loan. 32 Hoaøng Ñình Vieäp: töùc Hoaøng Nguõ Phuùc, Vieät Söû Cöông Muïc cheùp Trònh Saâm cöû Hoaøng Nguõ Phuùc thoáng lónh.quaân ñoäi ñi ñaùnh xöù ñöôøng trong. 33 Doanh Caàu: töùc huyeän Kyø Anh, tænh Ngheä Tónh 17
ñaây thì seõ ruùt quaân, trôû veà taâu baøy [vôùi trieàu ñình], tình thoâng gia ñöôïc beàn chaët maõi maõi. Quoác phoù hoï Tröông dìm vieäc ñoù ñi, beøn chia sai caùc ñaïo quaân ñeán soâng Ñoäc choáng giöõ, cöû Thoáng binh Tieäp laø con thöù cuûa Quoác thuùc laøm ñaïi töôùng choáng cöï laïi [quaân Trònh]. Vì theá, caùc quan Nam trieàu baøn nhau ngaàm möu baét Quoác phoù ñoùng cuõi ñöa leân xe giaûi ñeán nôi ñoùng quaân cuûa Vieäp ôû Quaûng Bình naâng noäp. Quoác laõo Vieäp cuõng khoâng ruùt quaân maø cuoán côø, boù suùng laëng leõ tieán vaøo. Thoáng binh Tieäp sai cai ñoäi hoï Toâ thuoäc quaân baûn boä traù haøng, duï Vieäp ñeán choã hieåm, ñeå quaân mai phuïc ñoùn ñaùnh. Nhöng ngöôïc laïi, Vieäp bieát ñöôïc möu ñoù, phaù tan quaân cuûa Tieäp ôû soâng Ñoäc. Thoáng binh Tieäp thua chaïy, quay veà ñoùng quaân ôû moät ngoâi chuøa, ñeán nöûa ñeâm boãng nghe thaáy chieác troáng lôùn trong chuøa rôi xuoáng ñaát tieáng keâu raàm raàm. Thoáng binh Tieäp hoát hoaûng boû chaïy, quaân mieàn Baéc thöøa keá ñuoåi maõi ñeán taän soâng Baùi Ñaùp34 môùi [döøng laïi] ñoùng ñoà. Nam trieàu laïi choïn noäi thuoäc laø cai ñoäi hoï Ñaëng laøm töôùng cai quaûn quaân caám veä ñeán ñoàn Baùi choáng cöï, cuøng vôùi 20 chieán thuyeàn ñi theo ñöôøng bieån, quaân thuûy quaân boä chia hai muõi tieán ñaùnh khoâng thaéng ñöôïc. Thaùng 11, laïi sai Noäi taû chöôûng doanh Chính quaän coâng ñieàu khieån caùc doanh thuûy boä choáng cöï vôùi “giaëc”. Chính quaän coâng ñeán nôi, keå toäi cai Ñaëng ñaõ laøm toån haïi quaân cuûa nhaø chuùa, bao nhieâu ngaøy maø khoâng quyeát chieán ñöôïc moät traän, beøn cheùm ñaàu ñeå ngaên ñe caùc doanh, khí theá trong quaân laïi phaán chaán leân. Thaùng 12, Quoác laõo Vieäp ngaàm sai quaân tieân phong töø thöôïng nguoàn laøm caàu phao ñem quaân ñaùnh uùp, quaân phía tröôùc, quaân phía sau ñaùnh giaùp coâng, quaân thuûy, quaân boä cuûa Nam trieàu ñeàu thua chaïy. Vieäp huy ñoäng quaân truy kích, gieát cheát Chính quaän coâng ngay treân ñaàu voi. Luùc ñoù quaân daân [Nam trieàu] ñeàu kinh hoaøng, tan vôõ, trong thaønh khoâng coøn ngöôøi giöõ. Vieäp tieán thaúng vaøo trong thaønh, vô veùn cuûa caûi, chaâu baùu, voi ngöïa, suùng oáng, thuyeàn beø quay ra Baéc, laïi ñoùng cuõi Quoác phoù hoï Tröông ñem veà kinh ñoâ ñeå gieát. Khi ñoù, toân thaát hoï Nguyeãn boân ba ôû phuû Gia Ñònh. Thöôïng hoaøng (hieäu Gia Long) tuoåi coøn nhoû (nghe noùi môùi 8 tuoåi) cuõng boân ba theo. Sau ñoù chuùa Trònh ñaët quan traán thuû doanh Phuù Xuaân, coù ñaïi töôùng, phoù töôùng, beân vaên thì coù sinh ñöôøng cuûa quan ñoác thò. Trong phuû chuùa Nguyeãn coù hai con traâu ñaù cuûa taây naèm nhö traâu thaät, chuùa Trònh ñöa veà Tröôøng Yeân35 ñaët ôû chuøa Tieân Tích. 34 Soâng Baùi Ñaùp: töùc soâng Phuù Leã, Huyeän Quaûng Ñieàn, phuû Thuaän Hoùa. 35 Nay thuoäc huyeän Hoa Lö, tænh Haø Nam Ninh. 18
Muøa Xuaân naêm ñoù, trieàu ñình vaâng leänh ra saéc chæ ñaët khoa thi höông. Thaùng 5, quan tri huyeän khaûo haïch hoïc troø. Theo leä cuûa trieàu ñình, vieân quan tri huyeän phaûi do chaân höông coáng nhieàu laàn thi hoäi ñoã tam tröôøng, tröôùc nhaän chöùc huaán ñaïo thaêng boå leân, laïi coù moät vieân huyeän thöøa. Tuïc truyeàn: caùc oâng tuù huyeän, nhò huyeän laø nhöõng ngöôøi keùm vaên hoïc, nhöng do bieát caùch xoay xoûa maø ñöôïc leân laøm vieäc. [hoï Trònh] phaàn nhieàu söû duïng ngöôøi toâng thaát, ñeán noåi coù caû ngöôøi khoâng bieát chöõ. Taïi cöûa quan thì: Caùc quan ôû nhaø giaùp, nhaø aát vaø quan tri huyeän, quan nhò huyeän cuøng laøm caùc coâng vieäc xöû kieän, chaám thi. Duy con daáu cuûa huyeän thì quan tri huyeän giöõ. Tröôùc ñoù, moãi khoa thi höông, leä cuûa ñòa phöông laáy 50 ngöôøi ñoã höông coáng töù tröôøng, 400 ngöôøi ñoã sinh ñoà tam tröôøng. Theo cuûa leä trieàu ñình, caùc naêm tyù, ngoï, maõo, daäu laø khoa thi höông, caùc naêm thìn, tuaát, söûu, muøi laø khoa thi hoäi. Ñeán kyø thi höông thaáy coù saéc chæ ñöa ñeán thì daân xaõ phaûi ñieåm duyeät hoïc troø xaõ mình, töø 12 tuoåi trôû leân ñaõ thoâng thuoäc luaät laøm thô, bieát laøm vaên töøng ñoaïn, saùt haïch chia ra töøng loaïi, töøng baäc, noäp cho quan huyeän. Caên cöù vaøo caùc xaõ lôùn, vöøa, nhoû, khaùc nhau, quan huyeän khaûo haïch hai kyø: kyø ñaàu laøm tieåu ñoïan hoaëc thô phuù, kyø thöù hai laøm vaên saùch. Laáy ñoã: huyeän lôùn 200 ngöôøi, huyeän vöøa 150 ngöôøi, huyeän nhoû 100 ngöôøi. Thi xong, quan huyeän daâng soå leân quan thöøa ty taïi trò sôû (thöøa ty coù moät vieân taû tham chính ñoã tieán só ñöôïc caát nhaéc leân, moät vieân höõu tham chính töø chöùc hieán phoù söù ñöôïc caát nhaéc leân). Muøa thu, quan thöøa ty vaø quan hieán saùt cuøng nhau chaám caû 2 kyø thi (quan Thanh hình hieán saùt söù laø ngöôøi ñoã tieán só ñöôïc caát nhaéc. Hieáu phoù söù laø quan tri phuû ñöôïc caát nhaéc) ngöôøi khoâng ñöôïc döï vaøo trong soá truùng tuyeån cuûa huyeän thì cho pheùp keâu leân ñeå ñöôïc thi moät laàn, ñoã thì ñöôïc vaøo thi saûo thoâng. Kyø ñaàu, theo töøng huyeän chia phieân maø thi, thöôøng duøng thô phuù, caâu ñoái vaø tieåu ñoaïn, kyø sau, caùc huyeän cuøng vaøo thi laãn loän vôùi nhau. Leä thi vaên saùch, laáy ñoã 100 ngöôøi, goïi laø thi ñoã saûo thoâng (theo leä cuûa ñòa phöông, moãi khoa laáy ñoã hôn 400 sinh ñoà, trong ñoù tröø saûo thoâng 100 ngöôøi coøn 300 ngöôøi ñöôïc coi nhö thi ñoã tam tröôøng cuûa huyeän). Thi xong, quan trò xöù36 noäp quyeån cho boä laïi ôû phuû ñöôøng, nhöõng ngöôøi ñaõ ñoã ôû huyeän vaø ngöôøi ñaõ thi saûo thoâng ñeàu noäp quyeån thi ( ngöôøi ñaõ thi ôû huyeän noäp 3 quyeån, ngöôøi ñaõ thi saûo thoâng noäp 4 quyeån ) vaø noäp tieàn naêm maïch37 roài ñôïi döï thi höông. Thaùng 3, môû tröôøng thi ôû xaõ An Traøng, huyeän Chaân Phuùc38. Töø kinh ñoâ phaùi ba vò quan: ñeà ñieäu39, giaùm thò40, giaùm khaûo41 (ba vò quan naøy ñeàu ñoã tieán só) cuøng vôùi quan 36 Quan tri xöù: töùc quan cai trò xöù ñoù, ñòa phöông ñoù 37 Maïch: ñôn vò tieàn teä thôøi xöa 38 Töùc huyeän Chaân Loäc, tænh Ngheä An, nay laø Ngheä Tónh. 39 Quan ñeà ñieäu: quan troâng nom moïi coâng vieäc trong tröôøng thi 40 Quan giaùm thò: quan coi thi 19