PHẦN III: Thế tục và tôn giáo (Thời Cận thế)<br />
CHƯƠNG 7: Thiên chúa giáo và sự sùng bái<br />
đấng cầm quyền<br />
VII.1 SỰ ĐỘT KÍCH CỦA THIÊN CHÚA GIÁO<br />
Cuộc tiếp xúc với tôn giáo mới<br />
Vào năm Tembun (Thiên Văn) thứ 18 (1549), Francisco de Xavie của Dòng Tên<br />
đã đánh dấu lên Kagoshima bước chân đầu tiên đáng ghi nhớ đến Nhật Bản. Đây<br />
chính là sự kiện mở màn cho thời kỳ Thiên chúa giáo vào Nhật Bản. Trong khoảng<br />
hơn 2 năm kể từ năm Tembun 20 (1551), Xavie đã đi truyền giáo ở các địa phương<br />
như Hirado, Yamaguchi, Kyōto, Ōita… và sau đó giao lại cho đệ tử là To-re-ru-su.<br />
Việc truyền bá Thiên chúa giáo đã đạt được những kết quả to lớn, và đến thời điểm<br />
bị cấm vào đầu thế kỷ XVII, họđã có từ ba đến bốn trăm ngàn tín đồ.<br />
Kể từ sau khi Phật giáo được du nhập, Thiên chúa giáo là tôn giáo lớn thứ hai<br />
được đưa từ ngoài vào. Hơn nữa, Phật giáo vốn sinh ra ởẤn Độ và dù có truyền bá<br />
cả văn hóa Ấn Độ và phương Tây thông qua con đường tơ lụa thì về cơ bản vẫn là<br />
nằm trong khuôn khổ của khu vực Đông Á. Khác với điều đó, việc truyền giáo của<br />
đạo Thiên chúa là trực tiếp mang tôn giáo, văn minh của châu Âu, khu vực nằm ở<br />
nửa bán cầu bên kia sang, nên người Nhật đã trực diện với một nền văn hóa khác<br />
hẳn về chất mà trước đó họ chưa hề biết. Đồng thời, dù có đồng tình hay không thì<br />
họ cũng đã bị (được) ném vào trong một môi trường văn hóa mang tính toàn cầu.<br />
Đây không phải là vấn đề về lập trường tôn giáo, mà như người ta vẫn nói Thiên<br />
chúa giáo được đem đến cùng với súng và đại bác, nghĩa là văn minh phương Tây,<br />
nền văn minh vật chất khổng lồ mà người Đông Á chưa bao giờ tưởng tượng đến đã<br />
được đi kèm theo Thiên chúa giáo. Và sự phát triển của Thiên chúa giáo ở Nhật Bản<br />
có liên hệ mật thiết với hoạt động giao thương của các tàu Nam Man.<br />
Sự lý giải Thiên chúa giáo bằng các khái niệm của Phật giáo<br />
Vấn đề đặt ra là Thiên chúa giáo đã được tiếp nhận như thế nào? Bắt đầu từ thời<br />
của Xavie, các giáo sĩ Thiên chúa giáo đã bị các nhà sư Phật giáo yêu cầu tranh luận<br />
ở mọi nơi mà họ đến. Để có thể tranh luận được với các nhà sư, họ đã phải học về<br />
Phật giáo và sử dụng những khái niệm của Phật giáo để truyền tải giáo lý Thiên<br />
chúa giáo. Cũng như trước đây Phật giáo đã mang đối tượng thờ cúng mới được gọi<br />
là Phật đến thì Deus (tức Chúa, Chúa trời - ND) của Thiên chúa giáo cũng có thần<br />
cách mới chưa thấy có ở tôn giáo nào của Nhật Bản. Bởi vậy, họ đã phải bắt đầu từ<br />
việc suy nghĩ xem nên cần phải dịch từ này như thế nào. Khởi đầu Xavie đã dùng từ<br />
trong Phật giáo và dịch Deus thành “Đại Nhật” (Dainichi) làm nhiều người Nhật<br />
<br />
hiểu lầm về khái niệm này, nên sau đó ông chuyển sang phương châm sẽ để nguyên<br />
từ gốc là Deus.<br />
Tuy nhiên, chẳng hạn như trong cuốn sách về giáo lý Thiên chúa giáo được biết<br />
đến nhiều nhất là cuốn Doctrina Christiana thì người ta vẫn luôn thuyết giảng về<br />
Anima (tức linh hồn) và viết: “Con người ta không chỉ toàn thân sắc, mà còn có cả<br />
linh hồn vĩnh cửu”. Khi giải thích về ý nghĩa của Cruz (tức cây thánh giá), cuốn sách<br />
đó đã viết: “Chúa trời, tức Cristo hay Giê-su, người đứng trên cây thánh giá để giải<br />
thoát cho chúng ta đó!”. Như vậy, các nhà truyền giáo phương Tây đã sử dụng rất<br />
nhiều những khái niệm của Phật giáo như “thân sắc” hay “giải thoát”… Một điều<br />
thú vị nữa là họđã dùng từ Tengu (Thiên Cẩu)(105) để chỉ khái niệm Ác ma trong<br />
Thiên chúa giáo. Trong quá trình truyền giáo các giáo sĩ đều luôn đặt ra vấn đề cần<br />
phải tích cực đưa ra nhiều điểm tương đồng với tôn giáo bản địa và cuộc tranh luận<br />
về điển tích Nho giáo xem có nên thừa nhận là tương đồng với Nho giáo ở Trung<br />
Quốc hay không là một trường hợp điển hình. Ngay cả ở Nhật Bản, việc có thừa<br />
nhận Thiên chúa giáo có những điểm tương đồng với Phật giáo hay không cũng<br />
luôn trở thành vấn đề tranh luận giữa các giáo sĩ. Tuy nhiên, trên thực tế họ sẽ rất<br />
khó khăn nếu phải loại bỏ tất cả những từ chuyên dùng trong Phật giáo.<br />
Vì vậy, các nhà truyền giáo không thể làm rõ vị thế riêng của Thiên chúa giáo so<br />
với Phật giáo và Thần đạo. Đặc trưng lớn nhất của Thiên chúa giáo mà cả Phật giáo<br />
và Thần đạo không có là tư tưởng cho rằng, sự sáng tạo ra trời đất được thực hiện<br />
bởi một vị thần duy nhất. Trong phần “Đề mục quan trọng nhất” của cuốn Doctrina<br />
Christiana, người ta đã viết rõ ràng rằng: “Deus, tác giả của công trình sáng tạo ra<br />
trời đất từ một nơi không có gì chỉ có một thần thể mà thôi”. Và đề cao về tính tuyệt<br />
đối của vị thần đó như sau: “Đây chính là vị Chúa trời sẽ cứu giúp chúng ta cả trong<br />
hiện thế và thế giới bên kia”. Đặc biệt, họ còn luôn thuyết giảng về linh hồn và lý<br />
luận nghiêm kỷ về giải thoát cho rằng: “Nếu không phải là con chiên thì không<br />
được cứu rỗi lên thiên đàng” đã củng cố được niềm tin nơi các con chiên, nhưng<br />
một mặt lại gây nên sự phản đối mạnh mẽ từ Phật giáo. Nếu nói về quan điểm vốn<br />
có của Thiên chúa giáo thì vấn đề sáng tạo thế giới hay thế giới bên kia vốn là tiền<br />
đề bắt nguồn từ truyền thống của Đạo Do Thái, còn sự cứu rỗi trong Thiên chúa<br />
giáo vốn chỉ có cứu rỗi ngay trước mắt mà thôi. Tuy nhiên, bản thân tiền đề đó vốn<br />
khác với quan niệm thường thấy trong các tôn giáo của Nhật Bản và trở thành một<br />
vấn đề bị bàn cãi, nên trước hết các nhà truyền giáo đã phải thuyết giảng rõ về điểm<br />
này.<br />
Hơn nữa, cuốn sách còn thuyết giảng về tín ngưỡng đối với Cristo (Giê-su) và<br />
viết: “Dù có phải chết, nhưng vẫn cần phải có sự giác ngộ trong cả lời nói lẫn việc<br />
làm”. Ở đây họ đã nhấn mạnh đến điều kiện nghiêm kỷ của giác ngộ dù có phải<br />
chết, có nghĩa là đã nhấn mạnh hơn tín ngưỡng của Tịnh Thổ Chân tông trong<br />
phong trào Ikkō Ikki để từ đó sinh ra những tín đồ có niềm tin tôn giáo đến mức có<br />
thể chịu đựng qua cả những cuộc đàn áp nguy nan nhất. Đối với những người nắm<br />
chính quyền thì đây là điều đã làm trỗi dậy cảm giác về nguy cơ tiềm ẩn và hiềm<br />
khích trong họ.<br />
<br />
Sự so sánh giữa các tôn giáo phương Đông và phương Tây trong các<br />
cuộc tranh luận<br />
Những cuộc tranh luận giữa giới Phật giáo và Thiên chúa giáo đã diễn ra ngay từ<br />
thời của Xavie, nhưng không chỉ có Phật giáo mà họ còn phê phán các tôn giáo vốn<br />
có của Nhật Bản như Nho giáo hay Thần đạo một cách có hệ thống và lý luận về tính<br />
ưu việt của Thiên chúa giáo. Tiêu biểu trong số đó chính là tác phẩm Diệu Trinh<br />
vấn đáp (Myōtei mondō, viết năm 1605) của Fucan Fabian (1565-1621). Fabian vốn<br />
là một nhà sư tu thiền ở chùa Daitoku-ji, nhưng năm 19 tuổi thì cải giáo sang đạo<br />
Thiên chúa và sau đó gia nhập Dòng Tên. Ông vốn là người thông hiểu và coi trọng<br />
các tôn giáo, kinh điển vốn có ở Nhật Bản, nhưng có lẽ do vấn đề về quan hệ với phụ<br />
nữ mà vào năm 1608 ông đã phải dời Phật giáo đến với Thiên chúa giáo. Tuy<br />
nhiên, sau đó ông đã viết tác phẩm phê phán Thiên chúa giáo có tiêu đề là Phá đề<br />
vũ tử (Hadaiusu, viết năm 1620). Ông là một nhà tư tưởng tôn giáo đã sống một<br />
cuộc đời đầy phong ba của nửa cuối thời kỳ Thiên chúa giáo đàn áp mạnh mẽ.<br />
Diệu Trinh vấn đáp bao gồm 3tập, được viết theo thể hỏi đáp giữa hai ni cô là<br />
Diệu Tú và U Trinh. Kết cấu của tác phẩm này là: Quyển Thượng phê phán một<br />
cách tỉ mỉ các tông phái Phật giáo, Quyển Trung thì phê phán Nho giáo và Thần<br />
đạo, còn Quyển Hạ thì bàn về các giáo lý Thiên chúa giáo. Khi phê phán Phật giáo<br />
và Thần đạo, ở Quyển hạ ông có viết đề cập đến đặc trưng của hai tôn giáo này như<br />
sau: “Cực điểm cuối cùng của Phật pháp đều quy về Không. Cả Phật cũng là Không.<br />
Còn khái niệm sâu sắc nhất của Thần đạo là Âm dương, nên khi nói đến Thần là<br />
người ta nói đến Âm dương”. Sau đó ông còn viết: “Không nghĩa là Vô, nghĩa là thứ<br />
không có gì, nên Phật cũng không có gì là cao quý cả… Hơn nữa, nói đến Âm dương<br />
theo như Thiên chúa giáo của chúng ta là đấng có chất và lượng cao nhất (Materia<br />
prima), nhưng cũng chỉ là một tồn tại vô tâm vô trí” và phê phán cả Thần và Phật<br />
đều không phải là “Chúa thực sự”. Việc Fabian đứng trên lập trường Phật giáo mà<br />
cho là Không nghĩa là Vô vì ông vốn là người đã từng tu thiền, còn việc cho Thần<br />
đạo có nguồn gốc từ Âm dương là vì ông theo cách giải thích của thời trung thế.<br />
Việc phê phán Phật giáo từ tư tưởng Vô không phải đến Fabian mới có, mà<br />
chúng ta có thể thấy ngay từ thời các đệ tử chân truyền của Xavie và cuộc tranh<br />
luận xung quanh Hữu-Vô còn kéo dài cho đến tận thời cận đại sau đó. Trong trước<br />
tác Phá đề vũ tử viết sau khi giã từ Thiên chúa giáo, Fabian đã chuyển sang phê<br />
phán tôn giáo này, nhưng có một điều thú vị là ởđây ông lại nhấn mạnh: “Có những<br />
điều thật bí ẩn hàm chứa trong một chữ Vô“ và đặt nền tảng ở khái niệm Vô này để<br />
phê phán khái niệm Hữu của Thiên chúa giáo với luận điểm: “Chính sự vô trí vô<br />
đức mới là chân thực. Nếu nói Chúa trời là hữu trí hữu đức thì không ổn”. Như vậy,<br />
những cuộc tranh luận khi Thiên chúa giáo được truyền vào Nhật Bản như đề cập ở<br />
trên đã đưa ra được những luận điểm để có thể so sánh các tôn giáo của phương<br />
Đông và phương Tây. Và những luận điểm này vẫn còn đúng cho đến cả hiện nay.<br />
Từ trục xuất các giáo sĩ đến cấm đạo<br />
Mặc dù việc truyền bá Thiên chúa giáo đã gặp phải nhiều sự chống đối và triều<br />
đình có ra lệnh trục xuất các nhà truyền giáo, nhưng ban đầu việc này vẫn diễn ra<br />
<br />
một cách suôn sẻ. Tuy nhiên, vào năm Tenshō thứ 15 (1587), thời của tướng<br />
Toyotomi Hideyoshi đột nhiên người ta ra lệnh trục xuất các giáo sĩ (Bateren<br />
tsuihō-rei) và từđó một đám mây đen đã bao phủ trong tôn giáo này. Tại sao một<br />
người vốn có thiện ý với Thiên chúa giáo như Hideyoshi lại đột nhiên ra lệnh trục<br />
xuất các giáo sĩ như vậy? Trong lệnh đó Hideyoshi có viết: “Nhật Bản là Thần quốc,<br />
nên việc đem tà pháp từ một nước của Cristo đến là điều không chấp nhận được”.<br />
Ông ta đã nêu rõ Nhật Bản là Thần quốc và coi Thiên chúa giáo chống lại điều đó là<br />
Tà giáo. Chúng tôi sẽ trình bày kỹ hơn ở phần sau, nhưng ở đây chỉ xin nói rằng,<br />
Hideyoshi có tham vọng được là người cầm quyền tuyệt đối trong Thần Phật và<br />
dưới uy quyền của Thần Phật. Nhìn từ hình tượng lý tưởng về một người bá chủ<br />
thiên hạ của Hideyoshi, có thể thấy trong Thiên chúa giáo, thứ tôn giáo đưa ra một<br />
trật tự khác hẳn dưới quyền uy của Chúa trời, tiềm ẩn những nguy cơ đe dọa quyền<br />
lực của ông ta.<br />
Lệnh trục xuất các giáo sĩ của Hideyoshi không hẳn là dẫn đến việc cấm Thiên<br />
chúa giáo ngay, nhưng từ sự kiện các thủy thủ tàu São Filipe vào năm Keichō<br />
(Khánh Trường) thứ nhất (1596) tố cáo Thiên chúa giáo có can dự vào việc phổ biến<br />
bản đồ do Tây Ban Nha phát hành, nên Hideyoshi đã chuyển sang trừng trị nghiêm<br />
khắc và dẫn đến sự kiện tuẫn tử vì đạo của 26 giáo sĩở Nagasaki vào năm 1596.<br />
Người ta cho rằng, từ sau khi chính quyền chuyển đổi về tay tướng quân Tokugawa<br />
Ieyasu thì ông ta đã nghiêng theo hướng cấm đạo, nhưng trên thực tế ban đầu do<br />
lợi nhuận khổng lồ từ hoạt động mậu dịch với các tàu Nam Man mà Ieyasu đã ngầm<br />
công nhận việc truyền giáo. Tuy nhiên, từ năm Keichō thứ 18 (1613), sau khi công<br />
bố công văn trục xuất các giáo sĩ do nhà sư Sūden (Sùng Truyền)(106), một cận thần<br />
của Ieyasu thì ông đã thẳng tay cấm Thiên chúa giáo. Văn bản trục xuất đó lại đi<br />
chính diện từ lý luận về Thần quốc như “Nhật Bản vốn là Thần quốc” và cho rằng,<br />
cần phải cấm Thiên chúa giáo vì tôn giáo này sẽ phá hoại trật tự xã hội Nhật Bản<br />
vốn được coi là Phật quốc và Thần quốc. Như vậy, cuối cùng Thiên chúa giáo đã<br />
không thâm nhập được vào trong trật tự của Thần Phật mà bị đào thải khỏi trật tự<br />
này.<br />
Sau đó, những cuộc đàn áp mạnh mẽ đã được thực hiện đối với các con chiên và<br />
kết quả của cuộc nổi loạn Shimabara(107) (Shimabara-no-ran, 1637-1638) để chống<br />
lại những cuộc đàn áp đó là chỉ làm lệnh cấm giáo được tăng cường thêm mà thôi.<br />
Điều này cũng liên quan đến chính sách tỏa quốc của Mạc phủ và làm nên văn hóa<br />
đặc hữu của thời kỳ tỏa quốc, khi mà Nhật Bản chỉ có một mối liên hệ duy nhất với<br />
thế giới là cánh cửa được mở ra ở Nagasaki. Và văn hóa mà người ta thường gọi là<br />
Văn hóa Nam Man này đã để lại những ảnh hưởng trong từng ngóc ngách cuộc<br />
sống của người Nhật cả vào những thời kỳ sau đó.<br />
Những ảnh hưởng không thể bỏ qua của Thiên chúa giáo<br />
Nhìn nhận lại về những nét văn hóa do Thiên chúa giáo mang đến có thể thấy<br />
chúng đã làm hình thành nên trong các tín đồ thời kỳ đầu tiên những nhóm văn sĩ<br />
có trình độ cao bao gồm các trí thức như bác sĩ Manase Dōsan (Khúc Trực Lại Đạo<br />
Tam), phiên chủ Takayama Ukon (Cao Sơn Hữu Cận) và nếu không có lệnh cấm<br />
<br />
Thiên chúa giáo thì không biết đã có bao nhiêu thành tựu lớn lao của hoạt động<br />
giao lưu văn hóa quốc tế như những thiếu niên của đoàn sứ tiết sang Vatican xa<br />
xôi(108) vào những năm niên hiệu Tenshō. Con đường từ lệnh cấm giáo đến chính<br />
sách tỏa quốc một mặt đã giúp cho nền văn hóa, xã hội Nhật Bản tránh được một<br />
cuộc xâm lược đẫm máu của người phương Tây và duy trì được một thời Tokugawa<br />
hòa bình trong suốt 300 năm, nhưng mặt khác lại đem đến một kết cục đáng tiếc là<br />
bóp nát những nụ hoa mới chớm, trong đó tiềm ẩn những giá trị văn hóa mang tính<br />
toàn cầu có khả năng tạo ra nhiều thành tựu lớn lao khác.<br />
Bản thân thứ tôn giáo gọi là Thiên Chúa giáo đã đem đến những tư duy mới<br />
chưa từng có ở Nhật Bản trước đó. Như chúng tôi đã trình bày ở trên, trước khi xuất<br />
hiện vai trò của Chúa Cristo, ở Nhật chưa có một tôn giáo nào đúng nghĩa là Nhất<br />
thần giáo. Chỉ riêng sự sùng tín mạnh mẽ đến mức con người ta có thể vui mừng<br />
ngay cả khi phải tuẫn tử vì đạo đã đủ để làm người dân Nhật Bản rất đỗi ngạc nhiên<br />
và làm cho giới cầm quyền phải khôn nguôi để mắt. Có lẽ chính điều này đã dẫn<br />
đến những cuộc đàn áp thảm khốc hiếm thấy trong lịch sử Nhật Bản. Ngày nay<br />
người ta thường cao giọng tuyên truyền rằng, các tôn giáo đa nguyên vốn có ở Nhật<br />
Bản đã rất khoan dung đối với một tôn giáo nhất nguyên như Thiên chúa giáo và<br />
các tôn giáo đang chung sống một cách hòa bình, nhưng nếu nhìn về những vết<br />
thương còn lại của thời kỳđàn áp đẫm máu con chiên thì rõ ràng chúng ta tuyệt<br />
nhiên không thể nói các tôn giáo của Nhật Bản là khoan dung được.<br />
Hơn nữa, như chúng ta đã phân tích ở chương trước, bản thân các tôn giáo của<br />
Nhật Bản lúc đó đang đi tìm nguồn cội và mang xu hướng trở thành những tôn giáo<br />
nhất nguyên. Từđiều này có thể nói các tôn giáo của Nhật Bản đã đi theo hướng<br />
thích hợp để có thể tiếp thu Thiên chúa giáo. Bởi vậy, việc tiếp thu đó không phải là<br />
bỗng nhiên lao vào một thứ tôn giáo mới lạ từ bên ngoài vào mà là một lịch sử tất<br />
yếu của tư tưởng và việc cho rằng người ta đã đào thải Thiên chúa giáo như một thứ<br />
của lạ trong lịch sử tôn giáo Nhật Bản là không xác đáng.<br />
Nói như vậy, nhưng đương nhiên nếu chỉ xem xét về sự phát triển của Thiên<br />
chúa giáo trong lịch sử tôn giáo Nhật Bản thì không hiểu hết được mà phải công<br />
nhận một sự thực rằng, tôn giáo này đã mang từ bên ngoài vào những ý tưởng, tư<br />
duy hoàn toàn mới chưa từng thấy trong các tôn giáo vốn có của Nhật Bản. Vì bị<br />
tiêu diệt trong các cuộc đàn áp, nên người ta thường đánh giá thấp vai trò mà Thiên<br />
chúa giáo đã làm được trong thời kỳ chuyển biến từ trung thế sang cận thế. Tuy<br />
nhiên, do được tiếp xúc với một tôn giáo ngoại lai là Thiên chúa giáo mà các tôn<br />
giáo vốn có của Nhật Bản buộc phải trang bị thêm những lý luận mới. Hơn nữa,<br />
hình thái tôn giáo tôn thờ người cầm quyền có thể thấy rõ ở Hideyoshi và Ieyasu có<br />
lẽ đã được hình thành sau khi tiếp xúc và cạnh tranh với Thiên chúa giáo. Ngay cả<br />
sau khi cấm giáo thì ảnh hưởng của Thiên chúa giáo đến các học phái như Lan<br />
học(109) hay Thần đạo của Hirata Atsutane (Bình Điền Dốc Dận)(110) đều rất lớn.<br />
Mặc dù ảnh hưởng của Thiên chúa giáo đến thời cận đại của Nhật Bản vẫn rất lớn,<br />
nhưng lại ở vào một vị trí rất kỳ lạ là vẫn bị coi là dị giáo, vẫn bị bài trừ khỏi hệ<br />
thống tôn giáo của Nhật Bản vốn được cấu thành chặt chẽ từ Thần đạo và Phật giáo.<br />
Việc phân tích rõ vị trí, vai trò của Thiên chúa giáo này sẽ giúp chúng ta làm sáng<br />
<br />