Lịch sử - Văn hoá: Địa chí Quảng Ngãi (Phần 5)

Chia sẻ: Hồ Văn Mậu | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:216

Thêm vào BST

Báo xấu

124
lượt xem 22
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Phần 5 Thành phố Quảng Ngãi và các huyện trong tỉnh thuộc Tài liệu Địa chí Quảng Ngãi, trong phần này viết về các huyện và thành phố Quảng Ngãi, đối tượng xem xét là từng huyện và thành phố. Phần này sắp xếp các huyện, thành phố chủ yếu dựa vào vị trí địa lý và phần nào là vai trò của nó. Theo đó, thành phố tỉnh lỵ sẽ ưu tiên xếp trước, kế đến là các huyện đồng bằng, các huyện miền núi và huyện hải đảo.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Lịch sử - Văn hoá: Địa chí Quảng Ngãi (Phần 5)

PH N V THÀNH PH QU NG NGÃI VÀ CÁC HUY N TRONG T NH *Thành ph Qu ng Ngãi * Huy n Bình Sơn * Huy n Sơn T nh * Huy n Tư Nghĩa * Huy n Nghĩa Hành * Huy n M ð c * Huy n ð c Ph * Huy n Trà B ng * Huy n Tây Trà * Huy n Sơn Hà * Huy n Sơn Tây * Huy n Minh Long * Huy n Ba Tơ * Huy n Lý Sơn Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 1
Ph n này vi t v các huy n và thành ph Qu ng Ngãi. N u 4 ph n trư c ñ i tư ng xem xét là các lĩnh v c, các ngành ñư c ñ c p chung trong ph m vi toàn t nh Qu ng Ngãi, thì ph n này ñ i tư ng xem xét l i là t ng huy n và thành ph . M i huy n, thành ph là m t b ph n h p thành, v a có nét chung c a toàn t nh Qu ng Ngãi, v a có ñ c thù riêng c a nó. C th hóa nét chung c a t nh và nói ñư c nét riêng c a t ng b ph n là h t s c c n thi t, nh t là khi b n ñ c mu n ti p c n riêng ñ i v i m t huy n nào ñó, ho c m t m t c th nào ñó th hi n m t huy n hay thành ph Qu ng Ngãi. M i huy n và thành ph Qu ng Ngãi, do v y, s ñư c vi t riêng và ñư c ñ c p ñ n các ñ c ñi m v hành chính - t nhiên - dân cư, truy n th ng, kinh t , văn hóa - xã h i c a huy n hay thành ph y. Nói cách khác, ñây là cách ti p c n nhi u phương di n khác nhau ñ i v i t ng th c th (huy n, thành ph ). Trong khi chú tr ng ti p c n v nhi u m t khác nhau, khi c n thi t, các d li u s ñư c so sánh v i cái chung c a toàn t nh ho c các ñơn v b n ñ th y nét ñ c thù. Các lĩnh v c, các d li u c a t ng huy n và thành ph Qu ng Ngãi ñư c ñ c p s ph i h p c xưa và nay, c ñ ng ñ i và l ch ñ i, trong ñó th t thông thư ng là trình t th i gian - cái có trư c ñ c p trư c, cái có sau ñ c p sau. Các d li u ñư c ñ c p n u ñã ñư c vi t chi ti t các chương, ph n trư c, thì ñây s không ñi sâu vào chi ti t và xét c n s có ch d n ñ n chương, ph n ñ ti n cho b n ñ c tra c u. Ph n này s p x p các huy n, thành ph ch y u d a vào v trí ñ a lý và ph n nào là vai trò c a nó. Theo ñó, thành ph t nh l s ưu tiên x p trư c, k ñ n là các huy n ñ ng b ng, các huy n mi n núi (ñ u t B c vào Nam) và huy n h i ñ o. C th như sau: 1) Thành ph QU NG NGÃI; 2) Huy n BÌNH SƠN; 3) Huy n SƠN T NH; 4) Huy n TƯ NGHĨA; 5) Huy n NGHĨA HÀNH; 6) Huy n M ð C; 7) Huy n ð C PH ; 8) Huy n TRÀ B NG; 9) Huy n TÂY TRÀ; 10) Huy n SƠN HÀ; 11) Huy n SƠN TÂY; 12) Huy n MINH LONG; 13) Huy n BA TƠ; 14) Huy n LÝ SƠN. Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 2
THÀNH PH QU NG NGÃI THÀNH PH QU NG NGÃI là ñơn v hành chính tr c thu c t nh Qu ng Ngãi, ñư c ñ t làm t nh l . Thành ph Qu ng Ngãi n m phía ñông t nh, h u ng n sông Trà Khúc, t i t a ñ ñ a lí 180o48’ð và 15o08’B. Ba phía ñông, tây, nam ñ u giáp huy n Tư Nghĩa, phía b c giáp huy n Sơn T nh (qua sông Trà Khúc); có Qu c l 1 và ñư ng s t Th ng Nh t ch y qua. Di n tích: 37,12km². Dân s : 122.567 ngư i (năm 2005). M t ñ dân s : 3.302 ngư i/km²(1). ðơn v hành chính tr c thu c g m 2 xã (Nghĩa Dũng, Nghĩa Dõng); 8 phư ng (Nguy n Nghiêm, Tr n Hưng ð o, Lê H ng Phong, Tr n Phú, Chánh L , Qu ng Phú, Nghĩa L , Nghĩa Chánh), v i 166 thôn, t dân ph ; trong ñó: Phư ng Nguy n Nghiêm có 13 t dân ph , tên g i theo th t t t 1 ñ n t 13; Phư ng Tr n Hưng ð o có 18 t dân ph , tên g i theo th t t t 1 ñ n t 18; Phư ng Lê H ng Phong có 14 t dân ph , tên g i theo th t t t 1 ñ n t 14; Phư ng Tr n Phú có 24 t dân ph , tên g i theo th t t t 1 ñ n t 24; Phư ng Chánh L có 20 t dân ph , tên g i theo th t t t 1 ñ n t 20; Phư ng Qu ng Phú có 26 t dân ph , tên g i theo th t t t 1 ñ n t 26; Phư ng Nghĩa L có 22 t dân ph , tên g i theo th t t t 1 ñ n t 22; Phư ng Nghĩa Chánh có 19 t dân ph , tên g i theo th t t t 1 ñ n t 19; Xã Nghĩa Dũng có 6 thôn, tên g i theo th t t thôn 1 ñ n thôn 6; Xã Nghĩa Dõng có 4 thôn, tên g i theo th t t thôn 1 ñ n thôn 4. ð a h t thành ph Qu ng Ngãi có dân cư, hình thành làng m c t lâu ñ i. Nơi ñây ñư c ñ t làm t nh l t năm 1807, nhưng do hoàn c nh l ch s , v trí ñ a lý, thành ph Qu ng Ngãi v n là m t ñô th phát tri n mu n so v i nhi u ñô th khác trong nư c. S phát tri n mu n xét v m t nào ñó có m t s thu n l i nh t ñ nh, nhưng bao trùm v n là m t khó khăn l n trên ñư ng phát tri n. V hành chính, thành ph Qu ng Ngãi tr i qua nhi u thay ñ i qua các th i kỳ l ch s . Toàn b ñ a h t thành ph Qu ng Ngãi xưa kia ñ u thu c huy n Chương Nghĩa. Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 3
T nh thành Qu ng Ngãi Vùng trung tâm n i th c a thành ph Qu ng Ngãi v n là xã Chánh Mông (sau ñ i là Chánh L ), t ng Nghĩa H , huy n Chương Nghĩa. T năm Gia Long th 6 (1807), t nh thành Qu ng Ngãi ñư c d i v ñây. Năm Gia Long th 14 (1815), thành ñư c xây b ng ñá ong. Thành có 3 c a: Tây, ðông, B c (chưa rõ v n có c a Nam hay không); t nh thành do các ki n trúc sư Pháp theo giúp Gia Long thi t k ñư c xây d ng theo ki u vôbăng (vauban) c a Pháp, bình ñ vuông, chu vi 500 trư ng hai thư c (2000m); cao m t trư ng (4m), b n phía có hào thành áp sát b thành r ng 5 trư ng (20m). Thành có m t tr c d c x ñôi thành t c a Tây ñ n c a ðông (nay là ñư ng Lê Trung ðình), chia thành ra hai ph n nam, b c, trong ñó ph n phía nam nh b ng 1/2 c a ph n phía b c. T ngoài vào thành có c u b c qua hào, có c ng thành. Các cơ quan ñ u não c a t nh n m g n trong thành. Theo tr c ñư ng t phía tây ñi xu ng phía ñông, phía tay trái (ph n phía b c) gi a có dinh Tu n vũ, phía tây là dinh Án sát, phía ñông có dinh Lãnh binh, nhà lao, nhà thương phía sau; t khi th c dân Pháp ñô h , có thêm Nhà Dây thép (Bưu ñi n), S L c l ... Phía tay ph i (ph n phía nam ñư ng) có Hành cung (nơi vua ng trên ñư ng công cán), ñ i di n v i dinh Tu n vũ; v sau, phía ñông có tòa Công s , phía tây có ñ n Kh Xanh. Theo tài li u Qu ng Ngãi t nh chí do Tu n vũ Qu ng Ngãi Nguy n Bá Trác ch trương, biên so n năm 1933, t i n i thành Qu ng Ngãi có s nhà tư là 87 nóc v i s ngư i là 584 ngư i, nhà tranh làm li n k bên nhau c a các công ch c làm vi c trong thành. Th i Nh t chi m ñóng, quân Nh t ñóng quân c th trong thành khi Cách m ng tháng Tám bùng n , sau ph i rút ñi. Năm 1947, thành ñư c san b ng ñ th c hi n tiêu th kháng chi n. V t nh thành Qu ng Ngãi trư c khi d i v xã Chánh Mông, sách ð i Nam nh t th ng chí cũng như các sách c khác ñ u ghi là xã Phú Nhơn, huy n Bình Sơn (nay thu c huy n Sơn T nh), ñ u niên hi u Gia Long (1802) d i ñ n xã Phú ðăng huy n Chương Nghĩa. Xã Phú Nhơn nay thu c th tr n huy n l Sơn T nh, n m b c sông Trà Khúc, g n sát v i t nh l Qu ng Ngãi ngày nay. Tuy v y, ñây không còn d u v t gì vì có l t nh thành h i y ch xây d ng t m b . Còn Phú ðăng có th là m t ñ a ñi m cách thành ph Qu ng Ngãi 10km v phía ñông, n m bên sông Phú Th . Sách b n ñ c Lê Hoàng tri u k có ghi rõ bên dòng sông này có nhà kho Phú ðăng (Phú ðăng kh ). Nơi ñây xưa là ñư c coi là c ng bi n chính c a t nh Qu ng Ngãi. Tuy v y, cho ñ n nay chưa th y d u v t nào c a t nh thành, có l vì t nh thành ñư c ñ t ñây trong m t th i gian quá ng n ng i (1802 - 1807) nên chưa k p xây d ng gì. Hi n nay, dù không còn, nhưng d u v t xưa c a thành Qu ng Ngãi Chánh L v n còn rõ. ðó là các hào thành, các ñ a ñi m C a Tây, C a ðông, C a B c. Khuôn viên n i thành nay là m t s cơ quan c a t nh và khu dân cư. T nh l Qu ng Ngãi d i v xã Chánh Mông tính ñ n năm 2007 là tròn 200 năm, tính t năm 1807. Nhưng t nh thành Qu ng Ngãi ch là m t ph n nh c a xã Chánh Mông, ñ a bàn thành ph Qu ng Ngãi ngày nay r ng l n hơn nhi u. Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 4
ð a bàn thành ph Qu ng Ngãi ð a bàn thành ph Qu ng Ngãi ngày nay khá r ng, g m các thôn xã xưa: xã Ba La, thôn Ng c Án, xã Chánh Mông, châu V n Tư ng, xã Thu Ph , xã ð i Nham, châu Phù Kh thu c các t ng Nghĩa H , Nghĩa Châu c a huy n Chương Nghĩa. Xã Chánh Mông nguyên có tên là xã Cù Mông, ñ i Gia Long thu c t ng Trung, sau thu c v t ng Nghĩa ði n huy n Chương Nghĩa, có 815 m u ru ng ñ t. ð i Minh M ng, Cù Mông ñ i là Chánh Mông. ð i vua ð ng Khánh (1885 - 1888) ñ tránh tên húy, xã Chánh Mông ñ i tên là xã Chánh L . Xã Ba La ñ i vua Gia Long thu c v t ng Trung, sau thu c t ng Nghĩa H , huy n Chương Nghĩa, có 698 m u ru ng ñ t. Châu V n Tư ng cũng thu c t ng Trung, sau v t ng Nghĩa H , ñ i Gia Long có g n 123 m u ru ng ñ t. Xã Thu Ph ñ i Gia Long thu c t ng Thư ng, sau thu c v t ng Nghĩa Trung, có 216 m u ru ng ñ t. ð n trư c năm 1945, di n tích xã Thu Ph có ñ n 1.532 m u Trung B v i s dân 3.036 ngư i. Xã Ng c Án v n ch là lưu dân ng cư. Xã ð i Nham và châu Phù Kh nh h p, n m sát bãi sông Trà Khúc. ðô th Qu ng Ngãi manh nha hình thành phía tây thành, g i là Chánh L ph . Cho ñ n năm 1933, các tác gi Qu ng Ngãi t nh chí chép r ng "Thành ph Qu ng Ngãi s nhà ñ m ñư c là 331 cái và s ngư i là 1.378 ngư i, v a l n, nh , ñàn ông, ñàn bà". Ngày 14.5 Âm l ch năm B o ð i th 9 (25.6.1934) có d s 23 c a vua B o ð i quy t ñ nh thi t l p m t ñô th trung tâm cùng tên, thay cho t nh thành Qu ng Ngãi "b tư c danh t ch". ðô th này m r ng lên hư ng tây, r ng 133ha 2.462m2, thu c xã Chánh Mông và xã Thu Ph , phía tây ñ n ga và ñư ng s t Qu ng Ngãi (v a m i xây d ng). ð n trư c năm 1945, xã Chánh L , bên ngoài t nh thành có Chánh L ph g m các phư ng: B c Môn, B c L , Nam L , sau ñó có thêm phư ng Thu L . Sau Cách m ng tháng Tám 1945, Chánh L ph ñư c quy t ñ nh thành l p ñơn v th xã Qu ng Ngãi tr c thu c t nh. Các làng xã khác (như ñã k trên) v n thu c huy n Tư Nghĩa. Sau kháng chi n toàn qu c bùng n (tháng 12.1946), th c hi n tiêu th kháng chi n, các cơ quan t nh sơ tán v các vùng quê xa, ñơn v th xã Qu ng Ngãi nh p chung v i xã Nghĩa L huy n Tư Nghĩa.. Sau Hi p ñ nh Giơnevơ 1954, chính quy n Sài Gòn thành l p xã C m Thành v i 4 p: B c Môn, B c L , Nam L , Thu L . Theo Ngh ñ nh s 314-BNV/HC/Nð ngày 12.6.1958 c a B trư ng B N i v Vi t Nam C ng hòa (chính quy n Sài Gòn) thì C m Thành v n thu c qu n (huy n) Tư Nghĩa, có ghi chú thêm: "xã này có th ñ t tr c thu c tòa t nh trư ng". Nhưng theo các văn b n hành chính, cho ñ n tháng 3.1975 các vùng ven v n thu c qu n (huy n) Tư Nghĩa. Tháng 5.1965 (trong kháng chi n ch ng M , c u nư c), phía kháng chi n thành l p ñơn v th xã Qu ng Ngãi ñ ñ y m nh phong trào cách m ng trong ñô th . T năm 1968, phía kháng chi n, ñ a bàn th xã Qu ng Ngãi ngoài 4 p n i th ñư c tính g m c xã Nghĩa L , xã Nghĩa ði n, xã Nghĩa Dõng (huy n Tư Nghĩa) và thôn ðông Dương c a xã T nh n (huy n Sơn T nh). Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 5
Sau ngày th xã Qu ng Ngãi ñư c gi i phóng (24.3.1975), ñơn v hành chính ñư c ñi u ch nh, g m 4 phư ng, 3 xã như sau: p B c Môn ñ i thành phư ng Lê H ng Phong; p B c L ñ i thành phư ng Tr n Hưng ð o; p Nam L ñ i thành phư ng Nguy n Nghiêm; p Thu L ñ i thành phư ng Tr n Phú; xã Nghĩa L (xã Tư Chánh th i chính quy n Sài Gòn); xã Nghĩa ði n (xã Tư Quang th i chính quy n Sài Gòn); xã Nghĩa Dõng (xã Tư Bình th i chính quy n Sài Gòn). Riêng thôn ðông Dương tr v cho xã T nh n. Ngày 12.2.1976, th xã Qu ng Ngãi h p nh t v i huy n Tư Nghĩa thành th xã Qu ng Nghĩa v i s xã phư ng k trên và 11 xã c a huy n Tư Nghĩa. Tháng 3.1979, xã Nghĩa L tách l p thành 2 xã Nghĩa L , Nghĩa Chánh. Cu i năm 1981, th xã Qu ng Nghĩa tái l p thành 2 ñơn v : th xã Qu ng Ngãi và huy n Tư Nghĩa và có s ñi u ch nh ñ a gi i hành chính so v i trư c. Th xã Qu ng Ngãi có 4 phư ng (Lê H ng Phong, Tr n Hưng ð o, Nguy n Nghiêm, Tr n Phú) và 5 xã (Qu ng Phú, Nghĩa L , Nghĩa Chánh, Nghĩa Dũng, Nghĩa Dõng). Trong ñó, xã Qu ng Phú m i thành l p g m 3 thôn c a xã Nghĩa ði n (m t ph n xã Nghĩa ði n giao v cho huy n Tư Nghĩa) là Thu Ph ðông, Thu Ph Tây, Th ch Ph (các thôn này trư c năm 1945 thu c xã Thu Ph ); xã Nghĩa Dũng ñư c tách t xã Nghĩa Dõng cũ, xã Nghĩa Dõng tương ñương v i xã Ba La xưa, xã Nghĩa Dũng tương ñương v i châu V n Tư ng và m t ph n xã Ba La, các làng ð i Nham, Phù Kh . Tháng 7.1989, t nh Qu ng Ngãi ñư c tái l p. Th xã Qu ng Ngãi tr thành t nh l như trư c. Tháng 7.1991, xã Nghĩa L ñư c tách l p làm phư ng Chánh L và xã Nghĩa L . Năm 1994, xã Nghĩa L ñ i thành phư ng Nghĩa L . Xã Qu ng Phú cũng ñư c ñ i là phư ng Qu ng Phú. Cho ñ n cu i năm 2004, th xã Qu ng Ngãi có 8 phư ng, 2 xã (như ñã k trên). Các kh i ph ñ i ra nhi u t dân ph . Năm 2002, th xã Qu ng Ngãi ñư c công nh n ñô th lo i 3 và ñ n ngày 26.8.2005 có Ngh ñ nh c a Chính ph thành l p thành ph tr c thu c t nh. V t nhiên,(2). Phía ñông - ñông nam núi Bút có hòn Nghiên, quen g i là hòn Mu Rùa, hi n có m t ñơn v ñi n l c ñóng. Phía nam - tây nam có m t gò ñ i, xưa g i là núi Sơn Xuyên (vì có ñàn Sơn Xuyên th sông núi), sau g i là Quy Sơn, vì có Quy Sơn T do Nguy n H u Mưu l p t ñ i Nguy n. Núi Tr n Công, t c g i là núi Ông hay núi Ông Tr n, trư c kia g i là núi Phư c hay Phư c Lãnh, hay Ngũ Phư c, tương truy n có nhi u dơi, là loài v t ñư c xem g n v i phúc. Núi n m phía tây thành ph thu c phư ng Qu ng Phú, chân ngâm vào sông Trà Khúc. Núi Tr n Công xưa có lăng th Tr n Qu n công Bùi Tá Hán, danh tư ng ñ i Lê Trung hưng. V sau, do xây d ng Nhà máy ðư ng Qu ng Ngãi nên ñ n th ph i d i v R ng Lăng. ð i b ph n ñ t ñai c a thành ph Qu ng Ngãi là ñ ng b ng, có ñ cao t 4 - 9m so v i m t bi n, trong ñó vùng phía tây (phư ng Qu ng Phú) cao hơn c . Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 6
Khí h u thành ph Qu ng Ngãi mang ñ c trưng chung c a vùng ñ ng b ng ven bi n t nh Qu ng Ngãi. V dân cư: Tính ñ n năm 2005, cư dân thành ph Qu ng Ngãi có 122.567 ngư i. Di n tích t nhiên, dân s , m t ñ dân s c th c a t ng xã, phư ng như sau(3): Di n tích t Dân s M t ñ dân s TT Xã, phư ng nhiên (km2 ) (ngư i) (ngư i/km2 ) 1 Phư ng Lê H ng Phong 3,38 8.234 2.436 2 Phư ng Tr n Phú 2,179 14.281 6.551 3 Phư ng Tr n Hưng ð o 0,52 10.309 19.810 4 Phư ng Nguy n Nghiêm 0,525 10.094 19.194 5 Phư ng Nghĩa L 4,01 14.461 3.607 6 Phư ng Chánh L 2,57 13.462 5.368 7 Phư ng Qu ng Phú 7,27 17.648 2.426 8 Phư ng Nghĩa Chánh 4,03 12.682 3.143 9 Xã Nghĩa Dõng 6,06 10.537 1.736 10 Xã Nghĩa Dũng 6,62 10.860 1.640 T ng s 37,12 122.567 3.302 Trong s 122.567 ngư i dân thành ph Qu ng Ngãi th i ñi m năm 2005, ch có 425 ngư i Hrê, 110 ngư i Cor, 1 ngư i Ca Dong (t các huy n mi n núi trong t nh) mà ph n nhi u trong s này là l p tr ñang theo h c trư ng dân t c n i trú t nh (n m trên ñ a bàn phư ng Qu ng Phú) và 28 ngư i thu c các dân t c khác theo v , ch ng v thành ph sinh s ng. Tuy t ñ i ña s dân cư thành ph Qu ng Ngãi là ngư i Vi t. Xưa kia, trên ñ a bàn này có l p dân cư c sinh t là ngư i Chăm. V sau, th xã Qu ng Ngãi có thêm m t ít ngư i Vi t g c Hoa, n ki u. Th i thu c Pháp có thêm m t s quan ch c Pháp, th i chính quy n Sài Gòn ki m soát có m t s viên ch c dân s và quân s M ; t sau 1975, có thêm m t s ñ ng bào dân t c thi u s mi n núi trong t nh và t các t nh khác v cư ng , nhưng ñ u không nhi u(4). Th i chính quy n Sài Gòn, vào kho ng gi a năm 1962, vùng n i thành Qu ng Ngãi g m 4 p có s dân 8.816 ngư i v i 1.737 gia ñình. C th : p B c Môn có 1.128 ngư i v i 225 gia ñình; p B c L có 2.432 ngư i v i 535 gia ñình; p Nam L có 3.793 ngư i v i 666 gia ñình; p Thu L có 1.363 ngư i v i 311 gia ñình. Vùng ngo i thành có t ng c ng 23.314 ngư i v i 4.503 gia ñình. C th : xã Tư Quang (ch tính hai p Thu Ph ðông, Thu Ph Tây, sau này là phư ng Qu ng Phú) có 5.671 ngư i v i 824 gia ñình; xã Tư Bình (sau này là hai xã Nghĩa Dõng, Nghĩa Dũng) có 7.055 ngư i v i 1.673 gia ñình; xã Tư Chánh (sau này là các phư ng Nghĩa Chánh, Nghĩa L , Chánh L ) có 10.588 ngư i v i 2.206 gia ñình. Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 7
T ng c ng c vùng n i và ngo i thành (tính theo ñ a bàn thành ph Qu ng Ngãi ngày nay) có 32.130 ngư i v i 6.240 gia ñình. Vào th i ñi m chi n tranh n ra ác li t, dân cư các huy n trong t nh t p trung ñ a h t thành ph r t ñông. Vào th i ñi m tháng 5.1972, xã C m Thành (n i th ) có ñ n 46.714 ngư i, xã Tư Chánh có 36.615 ngư i, xã Tư Quang có 17.834 ngư i, xã Tư Bình có 9.881 ngư i, t ng c ng c n i th và ngo i vi có ñ n 111.044 ngư i. ð n năm 1975, gi i phóng toàn t nh, s dân t m trú l n lư t tr v quê cũ(5). Cư dân thành ph Qu ng Ngãi xưa có ngư i Chăm qua các d u tích còn sót l i. Cư dân Vi t làm nông và d u n nông nghi p cho ñ n nay v n còn r t rõ. Thành ph Qu ng Ngãi ñư c ñô th hóa khá mu n, nên các ngành ngh công nghi p, thương m i, d ch v cũng ch m i hình thành và phát tri n vào cu i th k XX v sau và ñang có xu hư ng tăng nhanh. Dân cư Vi t thành ph Qu ng Ngãi xưa v n gi i v ngh nông, ñ c bi t gi i v vi c làm b xe nư c d c sông Trà Khúc. Ngư i dân ñây cũng r t hi u h c, v i nhi u ngư i h c gi i, ñ ñ t cao, trong ñó n i b t có các "danh t c", như t c Bùi (c a Bùi Tá Hán), t c T (c a T Tương Nghĩa L ), t c Nguy n V n Tư ng, Nghĩa Dũng (c a Nguy n Duy Cung), t c Nguy n Ba La (Nghĩa Dõng)… M t ñ c ñi m quan tr ng c a cư dân thành ph Qu ng Ngãi ngày nay là t l cư dân chuy n t các huy n v khá cao, do t c ñ ñô th hóa ñang di n ra tương ñ i nhanh. S bi n ñ i dân s thành ph Qu ng Ngãi là s dân di chuy n cơ h c nhi u, do v y bên c nh vi c xem xét m c ñ tăng gi m dân s t nhiên, s tăng gi m (c chuy n ñi và chuy n ñ n) dân s cơ h c là không th b qua. * * * V truy n th ng yêu nư c c a cư dân thành ph Qu ng Ngãi, ngư i ta th y có nh ng d u hi u có th là d u v t c a phong trào Tây Sơn th k XVIII qua các ñ a danh như Tàu Tư ng, bãi Ông Bành, Bàu Voi, khu M Voi, có th là nh ng d u tích v tư ng binh th i Tây Sơn. Trong phong trào C n vương (1885 - 1896), các th lĩnh Lê Trung ðình, Nguy n T Tân, Nguy n Bá Loan, Thái Thú, Tr n Du... ñ u l y t nh thành Qu ng Ngãi làm m c tiêu t n công và ñ u ñư c s ng h c a dân cư quanh vùng. Ông Bùi Ph Cát ngư i xã Thu Ph v n ñ ng hương binh xã, ông Nguy n Vi n ngư i xã Chánh Mông n m trong phiên ch tri u ñình ñ u hư ng ng cu c kh i nghĩa c a Lê Trung ðình, Nguy n T Tân tháng 7.1885 và b chém, b giam c m ñ n ch t. Trong phong trào Duy tân ñ u th k XX, ñ a bàn thành ph Qu ng Ngãi là m t tr ng tâm ho t ñ ng và có cơ s c a phong trào, như ho t ñ ng c a Tú tài Tr n Kỳ Phong (ngư i Châu Me, Bình Sơn), C nhân Lê T u Khi t (ngư i An Ba, Nghĩa Hành)... Năm 1908, dân cư các huy n trong t nh Qu ng Ngãi r m r kéo v t nh thành ñ "c sưu kh t thu " (ch ng sưu thu ) thành bi n ngư i vây b c l y t nh thành, v i s tham gia ng h và giúp ñ c a r t ñông ngư i dân s t i. Trong phong trào Vi t Nam Quang ph c H i, các chí sĩ lãnh ñ o phong trào Qu ng Ngãi cũng xác ñ nh m c tiêu t n công thành Qu ng Ngãi, Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 8
nhưng cu c kh i nghĩa chi m thành năm 1916 b i l và hàng lo t chí sĩ ñã hy sinh vì nư c ngay t i ñây. T nh thành Qu ng Ngãi cũng là nơi giam c m nhi u chi n sĩ c ng s n, trong ñó có nhi u ngư i là cán b lãnh ñ o, k t 1930, trong s ñó có ñ ng chí Nguy n Nghiêm - Bí thư ñ u tiên c a ð ng b t nh và nhi u ngư i ñã hy sinh t i ñây. Trong kháng chi n ch ng Pháp, thành Qu ng Ngãi ñư c san ph ng ñ th c hi n tiêu th kháng chi n. Trong kháng chi n ch ng M , c u nư c, ñ a bàn thành ph Qu ng Ngãi là nơi có trung tâm ñ u não c a ñ ch t nh Qu ng Ngãi, nhưng phong trào yêu nư c và cách m ng v n phát tri n: phong trào bí m t ho t ñ ng ngay trong n i th , vùng ven, các phong trào ñ u tranh công khai ch ng M và chính quy n Sài Gòn, cu c t n công và n i d y T t M u Thân 1968, cu c bi u tình l n năm 1974. Thành ph Qu ng Ngãi là quê hương, nơi ho t ñ ng c a các nhân v t lưu danh trong l ch s như Bùi Tá Hán, Nguy n Duy Cung… ðơn v th xã Qu ng Ngãi ñã ñư c Ch t ch nư c phong t ng danh hi u Anh hùng L c lư ng Vũ trang nhân dân ngày 29.4.2000; hai xã Nghĩa Dũng, Nghĩa Dõng ñư c phong t ng danh hi u cao quý này ngày 22.8.1998. Thành ph Qu ng Ngãi có 40 bà m ñư c phong t ng danh hi u cao quý Bà m Vi t Nam Anh hùng. * * * V kinh t , thành ph Qu ng Ngãi là nơi t p trung các ho t ñ ng kinh t , là trung tâm kinh t c a t nh Qu ng Ngãi xưa và nay. Tuy v y, do hoàn c nh là m t ñô th phát tri n mu n, nông nghi p ñ a bàn thành ph Qu ng Ngãi trư c ñây còn chi m m t t tr ng ñáng k . Hi n nay, cơ c u kinh t chuy n ñ i d n và các lĩnh v c công nghi p - ti u th công nghi p - thương m i - d ch v ñã chi m m t t l cao trong cơ c u kinh t . T c ñ tăng trư ng kinh t h ng năm thành ph Qu ng Ngãi trong giai ño n 2000 - 2004 là 14,67%. Cơ c u kinh t thành ph Qu ng Ngãi hi n nay ñư c xác ñ nh là: công - thương - nông nghi p. Ngh nông Ngh nông tuy không còn chi m t tr ng cao trong kinh t , nhưng là ngành kinh t lâu ñ i nh t và v n là ngu n s ng quan tr ng c a m t b ph n dân cư thành ph Qu ng Ngãi ngày nay. N u xét quá kh chưa xa, thì ngh nông càng có vai trò quan tr ng và có nhi u ñi u ñáng chú ý. ð t ñai ñ a bàn thành ph ñư c phù sa sông Trà Khúc b i ñ p h ng năm, khá màu m . Ngoài vi c tr ng lúa, mía, nhi u cây tr ng v t nuôi khác cũng r t ñáng k . Th i Pháp thu c, g n c u Trà Khúc có bãi ñ t tr ng thí nghi m gi ng lúa m i, có tr i thí nghi m nuôi t m, có S Thú y ñ ch n gi ng, phòng ch a b nh trâu, bò, heo. Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 9
Ngư i nông dân các làng quê xưa ch y u tr ng lúa, mía, ngô, rau, ñ u ( ven sông) ñ sinh s ng. Ngư i dân các làng thành ph xưa v n t hào v nh ng ñ ng lúa r ng, ñ t ñai màu m , như v cánh ñ ng Ba La: Ba La ch y t i Cù Mông Ch y quanh ch y quéo cũng v ñ ng Ba La. Lúa là cây lương th c chính. S n lư ng lúa c năm 2005 ñ t 8.175,10 t n, t ng s n lư ng lương th c có h t là 11.953 t n. Do là nơi t p trung lao ñ ng phi nông nghi p r t l n nên bình quân lương th c ñ u ngư i ch ñ t 97kg, ñ t nông nghi p ch có 1.714,9ha. Trong s n lư ng lương th c, ngô 3.549,4 t n (chi m g n 1/3). Cây mía v n ñư c duy trì m c th p v i ch 100ha. Cây l c có 130ha v i s n lư ng 305,10 t n, rau 24.850,10 t n (trong ñó xã Nghĩa Dũng 13.060 t n, Nghĩa Dõng 6.252,20 t n). Trong ñi u ki n m t thành ph ñang ñô th hóa, thì di n tích ñ t nông nghi p ngày càng thu h p, th i ñi m năm 2005, di n tích ñ t nông nghi p còn 1.662,78ha, tr 570,58ha ñ t tr ng cây lâu năm, ch còn g n 1.100ha ñ t tr ng cây hàng năm. Trong s y, các phư ng khu v c trung tâm là Lê H ng Phong, Tr n Phú, Tr n Hưng ð o, Nguy n Nghiêm có di n tích không ñáng k , m i xã, phư ng còn l i có t 150 - 400ha. Các v t nuôi chính là trâu, bò, heo, gà. Tuy v y, v i ñi u ki n ñ t canh tác ch t h p, chăn nuôi cũng khó phát tri n. Tính th i ñi m năm 2005, thành ph ch có 212 con trâu, 6.910 con bò, 27.015 con l n. V gia c m có s lư ng tương ñ i nhi u, gà 61.600 con, v t 10.400 con. Trong nông nghi p, vi c làm thu l i t xưa ñã khá n i b t v i các b xe nư c d c h u ng n sông Trà Khúc, v i vi c ñào kênh Tư Nghĩa (n i sông Trà Khúc v i sông Bàu Giang) phía tây thành ph trong kháng chi n ch ng Pháp, v i vi c ñào ñ p kênh mương Th ch Nham sau năm 1975. V b xe nư c, năm 1939 Thu Ph t ng có b xe nư c 9 bánh, tư i ñư c 150 m u ru ng, s hoa l i thu ñư c 20.184 ang lúa, ti n làm xe, s l i nhu n ñ u cao nh t trong t nh Qu ng Ngãi(6). Ba La xưa t ng có b xe ñôi. Năm 1888, ông Võ Văn Giu quê làng Ba La xin d ng xe nư c Chánh L , cũng là b xe ñôi, ñ tư i cho ñ ng lúa Bàu Lân, Thông Viên, C ð ng. Xe nư c ti p t c ñư c d ng ñ t h ng năm cho t i sau năm 1975 m i ch m d t. Xưa kia, ñ a h t thành ph Qu ng Ngãi còn khá nhi u r ng như r ng Lăng, r ng trên núi Thiên Bút, có c thú r ng ( Thu Ph v n còn lưu d u chân h trên khu m c Bùi Tá Tri u, ñ i vua Minh M ng). Hi n nay, núi Ông, núi Bút ñã và ñang hình thành các lâm viên r ng tr ng. Ngoài vi c làm nông, ngư i nông dân trên ñ a bàn xưa kia còn ti n hành ñánh b t cá trên sông Trà như m t ngu n thu nh p ñáng k . Cho ñ n nay, quá trình ñô th hóa khi n ñ t ñai canh tác b d n thu h p. Nông nghi p ch y u duy trì các phư ng xã vùng ven như phư ng Qu ng Phú phía tây, xã Nghĩa Dũng, xã Nghĩa Dõng phía ñông, phư ng Nghĩa L , Chánh L phía nam. các xã Nghĩa Dũng, Nghĩa Dõng, bên c nh vi c duy trì ngh nông v i canh tác còn mang ñ m d u n c truy n (có c i ti n), ngư i ta còn chú ý ñ n phát tri n công thương Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 10
nghi p, d ch v , kinh t vư n, thâm canh tr ng rau xanh, tr ng hoa, cây c nh... cung c p cho vùng n i th m t lư ng nông s n hàng hóa r t ñáng k . Tính ñ n năm 2005, trong t ng s 47.561 lao ñ ng thành ph Qu ng Ngãi, lao ñ ng nông nghi p chi m 5.100 ngư i, tuy t l ch trên 10%, nhưng v s lư ng v n khá l n. Ti u th công nghi p Trong ho t ñ ng kinh t xưa kia, ñ a bàn thành ph Qu ng Ngãi ho t ñ ng kinh t ti u th công nghi p cũng khá ñáng k . T p ð a dư t nh Qu ng Ngãi c a Nguy n ðóa và Nguy n ð t Nhơn vi t năm 1939 ghi nh n ngh làm ñư ng cát, ñư ng phèn V n Tư ng, Chánh L , ngh d t Chánh L , ngh m c t nh l "T i t nh l có vài ba c a hàng ñóng bàn gh theo ki u tân th i, ñánh xia bóng nhoáng trông r t ñ p" (trang 20). Nhưng n i ti ng nh t là các ngh làm ñư ng mu ng và các ngh ph bi n khác, s n xu t các lo i ñư ng k o ñ c s n như ñư ng phèn, ñư ng ph i Ba La, V n Tư ng, các món ăn ñ c s c như cá b ng sông Trà, don V n Tư ng. Anh ñi anh nh quê nhà Nh con cá b ng sông Trà kho tiêu. (ca dao) Con gái còn son không b ng tô don V n Tư ng. (ng n ng ) Tr i qua th i gian, các ngh th công truy n th ng thành ph Qu ng Ngãi v n ñư c duy trì, ñ ng th i các ngh m i hình thành, th nh hành như các ngh may m c, nhôm s t, ñ g ... ph bi n trong ph m vi gia ñình, nhưng cũng ñã có nhi u cơ s tr thành doanh nghi p. ð c bi t, ngh ch bi n món bò khô Qu ng Ngãi ñã n i ti ng không ch th trư ng trong t nh mà s n ph m c a nó còn lan ra nhi u vùng trong nư c. ði u ñáng lưu ý là các ngành ngh th công c truy n ch bi n ñư ng k o ñ c s n như k o gương, ñư ng phèn, ñư ng ph i, m ch nha... t vùng ven và các vùng quê trong t nh Qu ng Ngãi có xu hư ng h i t v thành ph Qu ng Ngãi, trong khi quê g c ch ho t ñ ng c m ch ng ho c g n như không còn. Môi trư ng thành ph Qu ng Ngãi có th là m nh ñ t t t ñ các ngh này duy trì và phát tri n trong ñi u ki n m i. Hi n trên ñ a bàn thành ph Qu ng Ngãi có nhi u cơ s ch bi n và nhi u c a hàng bán các món ñ c s n như bánh n , bánh in, bò khô, các lo i ñư ng phèn, ñư ng ph i, k o gương, m ch nha, cá b ng sông Trà khá th nh ñ t. ðây cũng chính là m t ñi u ki n ñ thành ph ña d ng hóa các ngành ngh . Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 11
Công nghi p M c dù là ngành s n xu t hình thành mu n nhưng công nghi p thành ph Qu ng Ngãi có s phát tri n nhanh và rõ nét nh t. Trư c kia, cơ s công nghi p thành ph Qu ng Ngãi h u như không có. ð n th i chính quy n Sài Gòn qu n lý, cơ s công nghi p ñáng k duy nh t xu t hi n là Nhà máy ñư ng Thu Ph , Công ty ðư ng Qu ng Ngãi, xây d ng chân núi Ông. T năm 1975, các ngành ngh công nhi p m i d n hình thành và khu công nghi p Qu ng Phú phía tây thành ph ñư c thành l p. ðây là m t trong ba khu công nghi p t p trung do t nh Qu ng Ngãi ñ u tư xây d ng. Tính ñ n năm 2005, khu công nghi p này có 8 doanh nghi p nhà nư c v i s lao ñ ng trên 6.000 ngư i. Khu công nghi p Qu ng Phú ch y u là công nghi p ch bi n th c ph m như ñư ng, k o, s a, nư c u ng, h i s n ñông l nh... Thành ph Qu ng Ngãi cũng xúc ti n ñ hình thành hai c m công nghi p t p trung là c m công nghi p Thiên Bút v i di n tích 50ha và c m công nghi p Yên Phú di n tích 30ha. Th ng kê cho th y ñ n h t năm 2005, thành ph Qu ng Ngãi có 1.704 cơ s s n xu t công nghi p, trong ñó có 5 doanh nghi p nhà nư c do Trung ương qu n lý, 4 doanh nghi p nhà nư c do ñ a phương qu n lý, 1.649 doanh nghi p cá th , 46 doanh nghi p tư nhân, t ng s cơ s tăng 2.000 so v i năm 2000. Lao ñ ng s n xu t công nghi p cá th là 6.300 ngư i. Giá tr s n xu t công nghi p trên ñ a bàn thành ph theo giá hi n hành năm 2005 là 2.250.270 tri u ñ ng, chi m trên 2/3 giá tr s n xu t công nghi p trên ñ a bàn toàn t nh và tăng kho ng 3/5 so v i chính thành ph năm 2000 (934.850 tri u ñ ng)(7). Thương m i, d ch v , du l ch Ho t ñ ng thương m i, d ch v , du l ch ngày càng chi m v trí n i b t thành ph Qu ng Ngãi. Xưa ñ a bàn các làng quê nơi ñây ñ u có ch : ch Ông B (phía tây), ch Ba La (phía ñông), ch Gò Quán (phía nam), ch Phú M H ... và l n nh t là ch Chánh L , sau tr thành ch t nh, nơi h i t vi c mua bán c a toàn t nh. Sách L’ Annam en 1906 chép "Ch t nh (Chánh L xã) cung c p ñư c khá t t và có t m quan tr ng ñ n các vùng lân c n c a thành". ð n năm 1933, các tác gi Qu ng Ngãi t nh chí có ghi chép v s thu c a ch t nh là 1.353,6 ñ ng (ti n ðông Dương), cao vư t tr i so v i các ch khác trong t nh. Sách ð a dư t nh Qu ng Ngãi c a Nguy n ðóa và Nguy n ð t Nhơn xu t b n năm 1939 mô t v không khí buôn bán ñây: "Thành ph Qu ng Ngãi cũng là nơi h i hi p các công s l n như Tòa s , dinh Quan Tu n, ñ n Kh xanh... dân cư trù m t kho ng trên 3.000 ngư i. Con ñư ng c a Tây ph xá ñông ñúc, buôn bán ñ t p hóa, quang c nh ngày ñêm có v náo nhi t". Các nhà buôn thành ph h i này ph n l n là Hoa ki u, n ki u. Trong s các hi u buôn c a ngư i Vi t n i ti ng có các hi u Qu ng ðông An, Qu ng Hòa T , M ðông An, L i An, Ph m Hoè... Phía b c t nh thành có b n Tam Thương, có sông ðào ñ ghe thuy n vào ra buôn bán (sông ðào ñư c ñào t năm 1938). Ch t nh xưa xây d ng phía tây t nh thành, gi a vùng s m u t nh t n i th , sau này m r ng ra ñ n ph Nguy n Nghiêm phía nam. Ngoài ch , vi c buôn bán, làm d ch v r i rác kh p các ph phư ng. Xưa trong th i Pháp thu c ñô th Qu ng Ngãi, d ch v m i manh nha phát tri n như d ch v Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 12
xe kéo, xe ng a, c t tóc, may m c. Cho ñ n nay, các d ch v tr nên ña d ng hơn nhi u và ngày càng ti p c n v i nhu c u nhi u m t c a cu c s ng hi n ñ i. ð c bi t s phát tri n c a ngành d ch v ăn u ng, gi i trí, nhà ngh , khách s n. Thành ph Qu ng Ngãi v n là ñi m ñ u m i d n ñ n các ñi m tham quan - du l ch trong t nh: ñi Sa C n - Dung Qu t, ñi d u m i Th ch Nham, ñi Thiên n - Sơn M - M Khê - Ba Làng An, ñi Phú Th - C Lu , ñi Nhà lưu ni m Ph m Văn ð ng, ñi B o tàng Kh i nghĩa Ba Tơ... ñ u trong kho ng vài ba mươi ñ n 60km. Năm 2005, có 7.214 cơ s kinh doanh thương m i - d ch v v i 12.146 lao ñ ng. Thành ph Qu ng Ngãi có Qu c l 1 và ñư ng s t B c - Nam ch y qua. Ga Qu ng Ngãi là ga chính trong t nh, ph c v hành khách ñi ra B c, vào Nam. ðư ng s t ñư c xây d ng t th i Pháp thu c, ga Qu ng Ngãi hoàn thành t năm 1935, b y gi quen g i là ga Ông B (g n ch Ông B ). Qu c l 1 ño n qua thành ph Qu ng Ngãi có tên là ñư ng Quang Trung, sau này xây ñư ng cao t c phía ñông g i là ñư ng tránh ñông, có c u Trà Khúc II xây d ng t năm 2004. T thành ph Qu ng Ngãi theo Qu c l 1 có th vào Nam ra B c r t thu n ti n. Th i ñư ng b chưa phát tri n, ñư ng thu v n ñóng vai trò quan tr ng thành ph Qu ng Ngãi, v i ñò ngang Trà Khúc n i ñư ng Thiên Lý, ñò d c t b n Tam Thương lên ngu n xu ng bi n. V ñư ng không, th i Pháp thu c (năm 1920), có m t chi c máy bay ñáp th xu ng xã Thu Ph (nay thu c xã Qu ng Phú), nơi mà sau này, trong th i kỳ ñ t nư c b chia c t, chính quy n Sài Gòn ñã xây d ng sân bay. Sân bay Qu ng Ngãi th i kỳ này khá nh n nh p, nhưng k t sau năm 1975 ñã ngưng ho t ñ ng. Ho t ñ ng giao thông - v n t i thành ph Qu ng Ngãi ngày nay ch y u d a vào h th ng ñư ng s t và ñư ng b . Các d ch v , cơ s h t ng khác Th i phong ki n, ñư ng Thiên Lý B c - Nam ñi qua thành ph Qu ng Ngãi, nhưng ñây không có d ch tr m. Th i Pháp thu c, th c dân thi t l p "Nhà dây thép" trong n i thành Qu ng Ngãi. ð n th i chính quy n Sài Gòn qu n lý, Nhà Bưu ñi n t nh ñư c xây d ng v trí ngày nay (ñư ng Phan ðình Phùng), Bưu ñi n thành ph (n m ñư ng Quang Trung), có h th ng ph c v thông tin khá t t trên ñ a h t thành ph và trong toàn t nh. S ñi n tho i thuê bao trên ñ a bàn thành ph ñ t 18.588 máy vào năm 2005. Nhà máy ñi n trư c kia, sau này là ði n l c Qu ng Ngãi có tr s trên ñư ng Tr n Hưng ð o. Ngu n ñi n m i manh nha t trư c 1945, ñ n sau 1954 m i có s phát tri n nh t ñ nh nhưng còn r t h n ch . ð n th i kỳ ñ t nư c th ng nh t, khi có ñi n lư i qu c gia, m i hoàn toàn ph ñi n trên toàn thành ph . M ng lư i ñi n thành ph Qu ng Ngãi d n d n ñư c c i t o, nâng c p ñ ñ m b o v k thu t, an toàn, ti t ki m. Lĩnh v c tài chính, t th i Pháp thu c ñ a h t thành ph Qu ng Ngãi cũng ñã có ngân hàng cho vay nhưng còn nh nhoi, không ñáng k . H th ng tài chính, ngân hàng c a t nh ñ t thành ph Qu ng Ngãi tr i qua th i gian, ñ n nay ñã phát tri n m nh, bao g m: Ngân hàng Nhà nư c n m trên ñư ng Nguy n Thu ; Ngân Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 13
hàng Công thương, Ngân hàng ð u tư và phát tri n, Kho b c Nhà nư c ñ u n m trên ñư ng Hùng Vương - tr c chính c a thành ph ; Ngân hàng Nông nghi p, Ngân hàng Ph c v ngư i nghèo n m trên ñư ng Tr n Hưng ð o - g n sát Ngã Năm cũ. S kinh doanh tài chính ñã phát tri n khá t t. Thành ph Qu ng Ngãi là nơi t p trung các ho t ñ ng kinh t c a toàn t nh, là ñ u tàu thúc ñ y s phát tri n kinh t trong toàn t nh Qu ng Ngãi. Thành ph ñang trong quá trình "l t xác", ñô th hóa ñ ñáp ng yêu c u phát tri n chung. * * * V văn hóa, thành ph Qu ng Ngãi là trung tâm văn hóa c a t nh Qu ng Ngãi xưa nay, còn lưu gi nhi u giá tr văn hóa c truy n quý báu. Khuôn viên B nh vi n ða khoa t nh (ñư ng Hùng Vương) v n là n n tháp Chánh L , m t tháp có t m quan tr ng trong h th ng ñ n tháp Chăm, v i phong cách ñ c ñáo, g i là phong cách Chánh L . T th i Pháp thu c, các nhà kh o c h c ñã tìm th y ñây nhi u tư ng ñá ñ c ñáo, ph n l n ñưa v lưu gi B o tàng ðiêu kh c Chăm (thành ph ðà N ng) và sau này trong khi ñào móng, các hi n v t khác cũng xu t l , như các sư t ñá, t m lanhtô ñá có kh c văn bia b ng ti ng Chăm ñư c ñưa v B o tàng t ng h p Qu ng Ngãi. Tr i năm, sáu th k trên m nh ñ t này, văn hóa Vi t cũng lưu l i nhi u di tích quý giá. ð n Bùi Tá Hán nguyên xây d ng năm 1909 núi Phư c Lãnh (t ngày có ñ n g i là núi Ông hay núi Tr n Công), r ng rãi b th . Sau năm 1962, chính quy n Sài Gòn xây d ng Nhà máy ðư ng Qu ng Ngãi ñây, ñ n ph i d i v R ng Lăng, cách n a cây s v hư ng tây. T i ñây v n có m Bùi Tá Hán, có bia m do 4 nhà nho n i ti ng Qu ng Ngãi ñ ng ra xây d ng t năm 1849. ð n th còn lưu gi ñư c nhi u hi n v t quý như tư ng Bùi Tá Hán và tư ng Xích Y h u, 23 b n s c phong c a các tri u vua phong cho Bùi Tá Hán và con trai là Bùi Tá Th (8). Thu xưa, các làng xã ñ u có ñình làng, n i ti ng nh t là ñình Chánh L và ñình Ba La. ðình Chánh L ñư c xây d ng r t quy mô, b th , n m góc ñông b c c a ngã tư chính. Năm 1936, sau d c a vua B o ð i v vi c thi t l p ñô th trung tâm Qu ng Ngãi, m t s k buôn bán câu k t v i viên Công s Pháp ñương nhi m ñ nh xóa s ñình, nh p vào ñô th Qu ng Ngãi. Nhưng dân làng Chánh L ñã ñ u tranh quy t li t ñ b o v ñình. Sau Cách m ng tháng Tám 1945, ñình Chánh L là nơi tri n lãm tranh nh c a t nh Lê Trung ðình. ðình Ba La làm b ng g mít, r t r ng (R ng thình thình như cái ñình Ba La - ng n ng ), sau Cách m ng tháng Tám cũng ñư c t n d ng cho vi c công. ð n năm 1947, th c hi n tiêu th kháng chi n, c hai ñình này cùng v i nhi u ñình khác b d b . Ngoài ra, còn có th k v ñình làng Thu Ph , phía tây ñư ng s t hi n nay. ðình này có th ñư c d ng khá mu n, kho ng năm Canh Ng (1810 ho c 1870), quanh có la thành, có bình phong, bên trái là nhà h i, bên ph i là hư ng m, toàn nhà tranh. ðình g n ch ông B , m t quay hư ng tây, ñư c tu b vào năm Kh i ð nh th nh t (1916), nay không còn. Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 14
Di tích thành quách thì có thành Qu ng Ngãi, nay ch còn l i m t ít d u v t như b thành, hào thành. kho ng gi a phư ng Chánh L t i xóm Tư Văn có văn mi u huy n Chương Nghĩa. Văn mi u ñư c xây d ng t năm T ð c th 8 (1855), do văn thân trong huy n quyên ti n c t d ng. Văn mi u có bình ñ vuông, m i c nh kho ng 10m, có xây thành bao quanh, trư c c ng mi u có ghi 4 ch "Văn kỳ t i tư" (文其在斯) l y t sách Lu n ng - có nghĩa là ñây có th là ñ t văn v y. Bên trong có xây nhà bia, có t m bia ñá non nư c, m t trư c cũng ghi b n ch "Văn kỳ t i tư", m t sau ghi niên ñ i d ng bia là năm Thành Thái th 9 (1898). Thành ph Qu ng Ngãi v n bao g m nhi u làng quê trù phú, ñây cũng còn lưu l i nhi u ki n trúc nhà rư ng, r t tiêu bi u cho n n ki n trúc c a ngư i Vi t Qu ng Ngãi. Xét v di s n ki n trúc thì thành ph di s n ki n trúc Pháp không ñáng k , di s n ki n trúc ñình không còn, nên di s n ki n trúc nhà rư ng còn t n t i th t s là di s n quý, r t ñáng ñ b o t n. Văn hóa làng xã v n còn d u n ñ m nét, nh t là vùng ven, g m các xã phía ñông và các thôn phía tây thành ph như Nghĩa Dũng, Qu ng Phú. Các t p t c, l h i, tín ngư ng c a cư dân nơi ñây không khác m y v i các làng quê khác trong t nh Qu ng Ngãi. Trong di s n văn hóa phi v t th trên ñ a h t thành ph Qu ng Ngãi ngày nay, ñáng chú ý có các tri th c, kinh nghi m c a các làng ngh ñư ng k o ñ c s n, các món ăn ñ c s n: ñư ng phèn, ñư ng ph i, k o gương, cá b ng sông Trà kho tiêu, cá thài bai, l ch... Trong quá trình ñ u tranh ch ng ngo i xâm, ñ a bàn thành ph Qu ng Ngãi cũng ñ l i nhi u di tích quý báu như di tích Nhà lao Qu ng Ngãi th i Pháp thu c, di tích 4 dũng sĩ Nghĩa Dũng, di tích 68 li t sĩ Xuân M u Thân... T sau Cách m ng tháng Tám 1945, n n văn hóa cách m ng ñã t ng bư c hình thành thành ph Qu ng Ngãi, v i các ho t ñ ng xây d ng ñ i s ng m i, bãi b các t p t c l c h u, xây d ng phong trào văn hóa văn ngh . Văn hóa ñô th b t ñ u manh nha, trong khi y u t văn hóa làng xã v n ti p t c duy trì. Cũng t sau Cách m ng tháng Tám 1945, thành ph Qu ng Ngãi là m t trong nh ng nơi s n sinh các văn ngh sĩ có tên tu i trong nư c như h a sĩ ðư ng Ng c C nh, Ngh sĩ nhân dân Trà Giang, Ngh sĩ nhân dân L Thi, Ngh sĩ ưu tú Văn Khánh, Giáo sư Ti n sĩ Lâm Tô L c, nhà thơ Nguy n Vi t Lãm(9). Dư i s qu n lý c a chính quy n Sài Gòn, th xã Qu ng Ngãi còn ti p thu văn hóa du nh p t các nư c tư b n, trong ñó không ít các s n ph m ñ c h i, lai căng. T sau 1975, th xã Qu ng Ngãi l i ti p t c xây d ng văn hóa m i theo hư ng dân t c, hi n ñ i. Vi c xây d ng n p s ng văn minh ñô th , gi gìn v sinh môi trư ng là m t v n ñ n i c m trong th i kỳ ñô th hóa và cơ s h t ng chưa ñ ng b . Bên c nh các thi t ch văn hóa c a t nh, thành ph Qu ng Ngãi có thư vi n, có ñài truy n thanh, n m ñư ng Quang Trung, các xã, phư ng có khu sinh ho t văn hóa. Các di tích l ch s - văn hóa và danh lam th ng c nh l n lư t ñư c l p h sơ x p h ng, tôn t o. Phong trào văn ngh , phong trào th d c, th thao qu n chúng th xã Qu ng Ngãi ñư c duy trì và phát tri n. Phòng Văn hóa - Thông tin - Th d c th thao (tr s ñư ng Phan Chu Trinh) là cơ quan tham mưu cho U ban nhân dân thành ph qu n lý nhà nư c trên Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 15
lĩnh v c này. Cơ s h t ng ñô th t ng bư c ñư c c i thi n. Các công viên, qu ng trư ng, nơi vui chơi gi i trí ñã ñư c xây d ng như Công viên Ba Tơ phía nam c u Trà Khúc, ñê bao sông Trà, Qu ng trư ng t nh, Khu th thao Diên H ng. V giáo d c, vùng t nh l xưa là ñ a bàn mà dân cư có tinh th n hi u h c, ñã ñư c ghi nh n là nơi có nhi u ngư i ñ ñ t cao th i Nho h c. Riêng làng Chánh Mông (Chánh L ) có ñ n 12 ngư i thi ñ C nhân tr lên trong th i nhà Nguy n, là làng có s lư ng khoa b ng cao nh t trong t nh Qu ng Ngãi; làng Ba La có 5 ngư i thi ñ , làng V n Tư ng có 2 ngư i thi ñ , làng Thu Ph có 3 ngư i thi ñ . Trong s 22 ngư i ñ C nhân tr lên, có 1 Ti n sĩ (T Tương), 1 Phó b ng (Lê Văn V nh), 3 Gi i nguyên (Bùi Ph Truy n, T Hàm, Ph m Trinh), 3 Á nguyên (Nguy n Duy Cung, Ph m Vi t Duy, ð ng Cát Ph ). Trong s các nhà khoa b ng có Nguy n Duy Cung là m t chí sĩ C n vương n i ti ng v khí ti t, th hi n trong bài Huy t l tâm thư(10). Th i thu c Pháp, th xã Qu ng Ngãi có các trư ng Nam Ti u h c, C m Bàn, Mai Xưa. Th i kháng chi n ch ng Pháp, th xã có Trư ng Trung h c Lê Khi t th i kỳ m i thành l p. Th i chính quy n Sài Gòn qu n lí, trên ñ a bàn th xã t p trung nhi u trư ng Trung h c c a t nh, như các trư ng Trung h c Tr n Qu c Tu n, N Trung h c, Hùng Vương, B ð , Kim Thông, Ch n Hưng, trư ng Nông Lâm Súc. Sau 1975, th xã Qu ng Ngãi có các trư ng: Cao ñ ng Sư ph m, Trung c p Y t , Cao ñ ng C ng ñ ng thu c h chuyên nghi p; các trư ng Trung h c ph thông Tr n Qu c Tu n, Lê Khi t, Lê Trung ðình, Hoàng Văn Th , Nguy n B nh Khiêm, Trung h c n i trú dân t c… và là nơi ñang xây d ng Trư ng ð i h c Ph m Văn ð ng. M i xã phư ng ñ u có trư ng ph thông cơ s . H c sinh trên ñ a bàn th xã h c gi i, nhi u ngư i thành ñ t. ðây cũng là quê hương c a nh ng nhà nghiên c u tên tu i như các Giáo sư Ti n sĩ Lâm Tô L c, Nguy n T n ð c, Ti n sĩ Phan Th Phi Phi... V y t , thành ph Qu ng Ngãi là nơi ñóng B nh vi n ða khoa t nh (trên ñư ng Hùng Vương), có Trung tâm y t thành ph và các ñơn v chăm sóc s c kh e c a t nh, c a thành ph . ð chăm sóc s c kho , t xưa ngư i dân th xã ch y u dùng ðông y, ñ n th i Pháp thu c du nh p thêm Tây y. Các cơ s ðông, Tây y song song t n t i ñ n nay. Vi c th c hi n công tác dân s , gia ñình khá t t. V v n ñ nhân l c, th xã Qu ng Ngãi là nơi t p trung cao nhân l c c a toàn t nh và có xu hư ng ngày càng phát tri n m nh lao ñ ng trí tu . Tuy v y, m t b ph n quan tr ng trong cư dân lao ñ ng chân tay, trong ñó s lao ñ ng nông nghi p v n chi m m t ph n không nh . Trong các v n ñ xã h i thành ph Qu ng Ngãi, v n ñ công ăn vi c làm ñ c bi t n i c m, vì có s ngư i thi u vi c làm khá ñông. Tình tr ng nghèo ñói, các t n n xã h i cũng là nh ng v n ñ r t ñáng quan tâm. S h nghèo thành ph còn kho ng 4,85% (theo chu n cũ), tuy nhiên, vi c vư t lên cu c s ng cao hơn còn là m t tr l c l n. Thành ph Qu ng Ngãi là nơi t p trung nhi u thành ph n dân cư trong và ngoài t nh Qu ng Ngãi, các d ch v phát tri n ñ ng th i kéo theo m t s t n n xã h i như tr m c p, m i dâm, c b c... ñòi h i ph i ñư c chú ý và tìm ra bi n pháp qu n lý, gi i quy t. Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 16
(1) S li u c a Niên giám Th ng kê t nh Qu ng Ngãi 2005. (2) Xe m chương XXV: Di ch kh o c , di tích l ch s - văn hoá, danh th ng. (3) Ngu n: Niên giám th ng kê thành ph Qu ng Ngãi. (4) Theo Nguy n ðóa - Nguy n ð t Nhơn trong t p ð a dư t nh Qu ng Ngãi (sñd) thì vào th i ñi m 1938, trong t ng s 447.994 ngư i c a t nh Qu ng Ngãi có 482 ngư i Tàu, 157 ngư i Pháp, 5 ngư i n ð ; trong ñó "ngư i Pháp h u h t là nh ng quan văn, võ trú t i t nh l ho c t i các c a, các ñ n", ngư i Tàu ch y u trú t nh l và Thu Xà. (5) Cao Chư: T t nh thành ñ n thành ph Qu ng Ngãi, Nxb ðà N ng, 2006, tr. 80, 81, 82. (6) Nguy n ðóa - Nguy n ð t Nhơn: ð a dư t nh Qu ng Ngãi, Imprime rie Marade (Vien-de) Hu , 1939. (7) Theo Niên giám th ng kê t nh Qu ng Ngãi năm 2005 (so v i Niên giám th ng kê thành ph Qu ng Ngãi có s chênh l ch chút ít). Riêng s li u v lao ñ ng s n xu t công nghi p cá th , chúng tôi theo s li u trong Niên giám th ng kê thành ph Qu ng Ngãi. (8) Xe m Chương XXV: Di ch kh o c , di tích l ch s - văn hoá, danh th ng. (9) Xe m Chương XXVI: Văn h c và Chương XXVII: Ngh thu t. (10) Xe m Chương XI: Các nhân v t l ch s tiêu bi u và Chương XXVI: Văn h c. Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 17
HUY N BÌNH SƠN BÌNH SƠN là m t huy n ñ ng b ng ven bi n, c a ngõ phía b c t nh Qu ng Ngãi. Phía ñông giáp bi n ðông; phía tây giáp huy n Trà B ng; phía nam giáp huy n Sơn T nh; phía b c giáp huy n Núi Thành (t nh Qu ng Nam); có Qu c l 1 và ñư ng s t Th ng Nh t ch y qua. Di n tích: 466,77km2(1). Dân s : 180.045 ngư i(2). M t ñ dân s : 386 ngư i/km2(3). ðơn v hành chính tr c thu c g m 1 th tr n (Châu huy n l ; thành l p 4.1986), 24 xã (Bình Th i, Bình ðông, Bình Th nh, Bình Chánh, Bình Nguyên, Bình Khương, Bình An, Bình Tr , Bình H i, Bình Thu n, Bình Dương, Bình Phư c, Bình Trung, Bình Hòa, Bình Long, Bình Minh, Bình Phú, Bình Chương, Bình Thanh ðông, Bình Thanh Tây, Bình Hi p, Bình M , Bình Tân, Bình Châu) v i 99 thôn, t dân ph ; trong ñó: Th tr n Châu có 4 t dân ph , tên g i theo th t t t 1 ñ n t 4; Xã Bình Th i có 2 thôn: An Châu, Giao Thu ; Xã Bình ðông có 3 thôn: Sơn Trà, Tân Hy, Thu n Hòa; Xã Bình Th nh có 4 thôn: Vĩnh An, H i Ninh, Trung An, Vĩnh Trà; Xã Bình Chánh có 3 thôn: M Tân, ðông Bình, Bình An N i; Xã Bình Nguyên có 5 thôn: Trì Bình, Châu T , Phư c Bình, Nam Bình 1, Nam Bình 2; Xã Bình Khương có 5 thôn: Thanh Trà, Phư c An, Trà Lăm, Bình Yên, Tây Phư c; Xã Bình An có 6 thôn: Tây Phư c, Tây Phư c 2, An L c, Th An, An Khương, Phúc Lâm; Xã Bình Tr có 3 thôn: An L c, Phư c Hòa, L Thu ; Xã Bình H i có 4 thôn: V n Tư ng, Thanh Thu , An Cư ng, Phư c Thi n; Xã Bình Thu n có 5 thôn: Thu n Phư c, ðông L , Tuy t Diêm 1, Tuy t Diêm 2, Tuy t Diêm 3; Xã Bình Dương có 2 thôn: ðông Yên, M Hu ; Xã Bình Phư c có 4 thôn: Phú Lâm 1, Phú Lâm 2, Phư c Th 1, Phư c Th 2; Xã Bình Trung có 6 thôn: Tiên ðào, ðông Thu n, Tây Thu n, Phú L 1, Phú L 2, Phú L c; Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 18
Xã Bình Hòa có 4 thôn, tên g i theo th t t thôn 1 ñ n thôn 4; Xã Bình Long có 6 thôn: Long Xuân, Long Bình, Long M , Long H i, Long Yên, Long Vĩnh; Xã Bình Minh có 4 thôn: Tân Phư c, L c Thinh, Phư c An, M Long; Xã Bình Phú có 2 thôn: An Th nh, Phú Nhiêu; Xã Bình Chương có 4 thôn: An ði m 1, An ði m 2, Ng c Trì, Nam Thu n; Xã Bình Thanh ðông có 3 thôn: Tham H i 1, Tham H i 2, Tham H i 3; Xã Bình Thanh Tây có 3 thôn: Thanh Thi n, Phư c Hòa, An Quang; Xã Bình Hi p có 2 thôn: Xuân Yên, Liên Trì; Xã Bình M có 3 thôn: Phư c Tích, An Phong, Th ch An; Xã Bình Tân có 4 thôn: Liêm Quang, Nhơn Hòa 1, Nhơn Hòa 2, Diên L c; Xã Bình Châu có 8 thôn: Tân ð c, Châu Me, Châu Bình, Thu n Bi n, Thu n Nông, ð nh Tân, Phú Quý, An H i. Bình Sơn có chi n th ng V n Tư ng n i ti ng vào tháng 8.1965, tr n ñánh ph ñ u ñ u tiên c a quân dân ta vào ñ i quân vi n chinh M xâm lư c, m ra kh năng Vi t Nam có th ñánh th ng ñ qu c M xâm lư c. Ngày nay, Bình Sơn có Khu Kinh t Dung Qu t v i nhà máy l c d u ñ u tiên c a Vi t Nam n m trong vùng kinh t tr ng ñi m mi n Trung. Tình hình kinh t - xã h i ñã và ñang có nhi u bư c ti n nhanh chóng. * * * V hành chính: ð i nhà H ñ t Bình Sơn mang tên là huy n Trì Bình trong châu Tư, thu c l Thăng Hoa. ð n ñ i nhà Lê, huy n Bình Sơn mang tên là huy n Bình Dương, sau ñ i thành huy n Bình Sơn thu c ph Tư Nghĩa. ð n ñ i vua ð ng Khánh huy n Bình Sơn có 6 t ng v i 158 xã, thôn, tr i, phư ng, p, v n, ty. ð n năm 1890, các làng, xã, p phía nam tách ra thành l p châu Sơn T nh, huy n Bình Sơn ñ i g i là ph Bình Sơn. Ph Bình Sơn có 5 t ng Bình ði n, Bình Hà, Bình Thư ng, Bình Trung, Lý Sơn, v i 84 làng. Sau Cách m ng tháng Tám 1945, ph Bình Sơn l y tên là ph Nguy n T Tân, m t th lĩnh nghĩa quân ch ng Pháp, hy sinh vì nư c năm 1885. ð n tháng 6.1946, ph Nguy n T Tân ñ i g i là huy n Bình Sơn. Sau khi c t ph n ñ t phía tây giao Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 19
cho huy n Trà B ng, huy n Bình Sơn h p nh t các làng xã nh thành 19 xã l n ñ u l y ch Bình làm ñ u: Bình Khương, Bình Lâm, Bình Chương, Bình Minh, Bình Trung, Bình Th i, Bình L p, Bình Dương, Bình Tân, Bình Phú, Bình Th nh, Bình Hi p, Bình Thanh, Bình Hòa, Bình Châu, Bình Tr , Bình H i, Bình ðông, và xã h i ñ o Lý Sơn. Năm 1952, xã Bình Lâm nh p v huy n Trà B ng. Sau m y l n nh p xã, chia xã, ñ n năm 1954, huy n Bình Sơn có 25 xã. Th i chính quy n Sài Gòn ki m soát, ñ i tên huy n Bình Sơn thành qu n Bình Sơn và ñ t l i tên cho 25 xã cũng l y ch Bình làm ñ u: xã Bình Khương ñ i thành xã Bình Phiên, xã Bình An ñ i là xã Bình Thư ng, xã Bình Minh ñ i là xã Bình Tuy, xã Bình M ñ i là xã Bình Tuy n, xã Bình Nguyên ñ i là xã Bình Th ng, xã Bình Trung ñ i là xã Bình Thành, xã Bình Chương ñ i là xã Bình Khánh, xã Bình Th nh ñ i là xã Bình Sa, xã Bình Chánh ñ i là xã Bình Nghĩa, xã Bình Dương ñ i là xã Bình Th y, xã Bình Th i ñ i là xã Bình Vân, xã Bình Long ñ i là xã Bình Phương, xã Bình Hi p ñ i là xã Bình Liên, xã Bình Thu n, Bình ðông nh p chung và ñ i là xã Bình Giang, xã Bình Tr ñ i là xã Bình Thông, xã Bình Phư c ñ i là xã Bình Lãnh, xã Bình Thanh ñ i là xã Bình Hoàng, xã Bình H i ñ i là xã Bình Thi n, xã Bình Hòa ñ i là xã Bình Kỳ, xã Bình Phú ñ i là xã Bình Ân, xã Bình Tân ñ i là xã Bình Nam, xã Bình Châu ñ i là xã Bình ð c, xã Bình Vĩnh ñ i là xã Lý Vĩnh, xã Bình Y n ñ i là xã Lý H i. Các c p b ð ng và t 1964 có chính quy n cách m ng, ta v n g i là huy n Bình Sơn và tên các xã có t th i kháng chi n ch ng Pháp. ð ti n vi c ch ñ o t ch c kháng chi n ch ng M , c u nư c, trong nh ng năm 1961 - 1965 và 1970 - 1975, T nh y Qu ng Ngãi quy t ñ nh nh p các xã phía ñông Qu c l 1 c a huy n Bình Sơn cùng các xã phía ñông huy n Sơn T nh l p thành huy n ðông Sơn tr c thu c t nh, các xã phía tây v n g i là huy n Bình Sơn. Sau ngày gi i phóng 1975 ñ t nư c th ng nh t, huy n Bình Sơn và các xã chính th c tr v tên cũ ñã có trong kháng chi n ch ng Pháp. ð n năm 1993, hai xã ñ o Bình Vĩnh, Bình Y n tách kh i huy n Bình Sơn l p thành huy n Lý Sơn tr c thu c t nh. T ñó ñ n năm 2004, m t s xã chia thành hai ñơn v . Huy n Bình Sơn hi n có 1 th tr n và 24 xã v i 99 thôn, t dân ph . V t nhiên: Bình Sơn có m t ñ a hình ña d ng có th phân chia làm ba vùng, m i vùng có ñ c ñi m th như ng khác nhau: 1) Vùng trung du bán sơn ñ a g m các xã phía tây giáp Trà B ng, có nhi u núi ñá, ñ t bazan; 2) Vùng châu th d c hai bên b sông Trà B ng, g n sông, ñư c phù sa b i ñ p h ng năm, xa sông là ñ t pha cát; 3) Vùng ñ i th p nh p nhô và nh ng tr ng cát r ng giáp v i t nh Qu ng Nam, n i v i b bi n phía ñông. Vùng này cũng có ñ t bazan xen l n v i sa khoáng. Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 20