Liên kết 4 nhà ở đồng Đằng Sông Cửu long: Thực trạng và những vấn đề đang đặt ra

Taïp chí Kinh teá - Kyõ thuaät<br /> <br /> LIÊN KẾT “4 NHÀ” Ở ĐỒNG BẰNG SÔNG CỬU LONG:<br /> THỰC TRẠNG VÀ NHỮNG VẤN ĐỀ ĐANG ĐẶT RA<br /> Hoàng Thị Chỉnh*<br /> <br /> TÓM TẮT<br /> Mục tiêu của bài viết nhằm phân tích, đánh giá tình hình thực hiện liên kết “4 nhà”ở đồng<br /> bằng sông Cửu Long trong thời gian qua. Nghiên cứu cho thấy liên kết này còn khá lỏng lẻo và để<br /> lại nhiều hệ lụy, ảnh hưởng không tốt đến sự phát triển bền vững đối với nông nghiệp, nông dân<br /> và nông thôn trong vùng. Từ đó , tác giả đề xuất một số giải pháp nhằm gia tăng tính liên kết giữa<br /> các”nhà” trên cơ sở đặt lợi ích của người nông dân, người trực tiếp sản xuất lên trên hết. Để thực<br /> hiện bài viết này, tác giả sử dụng công cụ thống kê phân tích, thống kê mô tả trên cơ sở số liệu thứ<br /> cấp từ Niên giám thống kê và các nguồn tư liệu khác có liên quan.<br /> Từ khóa: Liên kết “4 nhà”, cánh đồng mẫu lớn, xây dựng nông thôn mới, “tam nông”,<br /> phát triển bền vững.<br /> <br /> “4 LINSKS” IN THE MEKONG RIVER DELTA REAL SITUATION AND<br /> ISSUES ARE ASKING/ PUTTING<br /> ABSTRACT<br /> The purpose of this thesis is to analyse and evaluate the state of performance 4 links in the<br /> Mekong River Delta in recent years. The thesis shows that 4 links is undisciplined and leave many<br /> corollaries, which have bad effect on stable development for agriculture, farmers and rural areas<br /> in the region. Thence, the author proposes some solutions for increasing among 4 links based on<br /> the benefits of farmers who directly produce. To carry out this thesis, the author uses the analysing<br /> statistics and describing statistics methods based on the secondary data from annual publication<br /> statistics and other related sources.<br /> Key words: “4 links”, large sample field, new rural construction, “three agricultural”,<br /> stable development.<br /> <br /> 1. ĐẶT VẤN ĐỀ<br /> Mô hình liên kết “4 nhà” được ra đời trong<br /> quá trình thực hiện Quyết định QĐ80/2002/<br /> QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ về việc<br /> khuyến khich tiêu thụ nông sản thông qua<br /> hợp đồng được ban hành từ năm 2002 (6).<br /> <br /> Trải qua 12 năm thực hiện, mô hình này đã<br /> phát huy được những tác động tích cực nhất<br /> định ở Đồng Bằng sông Cửu long nhưng cũng<br /> còn rất nhiều vấn đề bất cập cần được tiếp tục<br /> nghiên cứu để hoàn thiện.<br /> <br /> * GS.TS. Trường Đại học Kinh tế thành phố Hồ Chí Minh<br /> <br /> 12<br /> <br /> Liên kết “4 nhà” . . .<br /> <br /> Bản chất và nội dung hoạt động của mô hình liên kết “4 nhà” được thể hiện trong sơ đồ<br /> dưới đây<br /> Sơ đồ 1: Nội dung liên kết 4 nhà<br /> <br /> <br /> 2. ĐIỂM LẠI CÁC MỐI LIÊN KẾT<br /> 2.1. Liên kết giữa doanh nghiệp với<br /> người nông dân<br /> Xét về nội dung của mối liên kết này bao<br /> gồm các công việc cụ thể như: Doanh nghiệp lo<br /> cung cấp đầu vào là vốn, phân bón, giống, thuốc<br /> trừ sâu… và giải quyết đầu ra, tiêu thụ sản phẩm<br /> cho người nông dân. Còn người nông dân có<br /> nhiệm vụ cung cấp sản phẩm cho doanh nghiệp<br /> thông qua các hợp đồng ký kết. Tuy nhiên, trên<br /> thực tế đã nảy sinh nhiều bất cập: Người nông<br /> dân thì cho rằng chất lượng đầu vào là phân<br /> bón, thuốc trừ sâu, giống má… không đảm bảo<br /> chất lượng như trong hợp đồng đã cam kết, còn<br /> doanh nghiệp thì lại cho rằng sản phẩm đầu ra<br /> <br /> của người nông dân cũng “có vấn đề”, và doanh<br /> nghiệp không sẵn sàng bao tiêu tất cả sản phẩm,<br /> đặc biệt vào lúc thời vụ đang rộ lên khiến người<br /> nông dân luôn ở trong tình trạng bị động “được<br /> mùa mất giá”, mất lòng tin vào doanh nghiệp.<br /> Vẫn còn có hiện tượng doanh nghiệp “ép giá<br /> người nông dân” với mục đích là tối đa hóa lợi<br /> nhuận. Còn về phía người nông dân thì thường<br /> xuyên phá vỡ hợp đồng, chạy theo cái lợi trước<br /> mắt, mặc dù đã nhận tiền đặt cọc của doanh<br /> nghiệp nhưng nếu thấy bên ngoài được giá hơn<br /> thì cũng sẵn sàng bỏ doanh nghiệp hoặc chỉ bán<br /> một phần cho doanh nghiệp mà tập trung bán ra<br /> bên ngoài để thu lợi nhiều hơn!<br /> 13<br /> <br /> Taïp chí Kinh teá - Kyõ thuaät<br /> <br /> Nguyên nhân là do trình độ nhận thức của<br /> người nông dân chưa cao về trách nhiệm thực<br /> hiện hợp đồng xuất phát từ lối suy nghĩ của<br /> một nền sản xuất nhỏ, lẻ , hám lợi trước mắt<br /> mà không tinh đến lợi ích lâu dài sau này. Còn<br /> doanh nghiệp thì đặt mục tiêu lợi nhuận lên<br /> trên hết mà không tính đến lợi ích của người<br /> nông dân, không tính đến lợi ich lâu dài, phá<br /> vỡ lòng tin của người nông dân, không thể<br /> thiết lập được mối quan hệ lâu dài, bền vững<br /> Trong khi đó nhà nước là người nắm cơ<br /> chế lại chưa ban hành những quy tắc pháp lý<br /> để giám sát, kiểm tra việc thực hiện các hợp<br /> đồng đã ký kết giữa doanh nghiệp và người<br /> nông dân.<br /> 2.2. Liên kết giữa Nhà nước với người<br /> nông dân<br /> Nhà nước giữ vai trò điều tiết mối quan<br /> hệ trong toàn bộ chuỗi liên kết thông qua các<br /> chính sách kinh tế vĩ mô tạo điều kiện thuận<br /> lợi cho người nông dân yên tâm sản xuất đạt<br /> hiệu quả cao như: nâng cấp, xây dựng mới<br /> cơ sở hạ tầng; quy hoạch các vùng nguyên<br /> liệu, tín dụng nông thôn, chuyển giao công<br /> nghệ, xúc tiến thương mại…Ngoài ra, Nhà<br /> nước còn là người kiểm tra,giám sát, bảo đảm<br /> tính pháp lý của các hợp đồng ký kết giữa các<br /> “nhà” với nhau, nhất là nhà doanh nghiệp và<br /> nhà nông… Về nội dung hoạt động trong mối<br /> liên kết này thì như thế nhưng trên thực tế<br /> Nhà nước cũng chưa thực hiện đầy đủ chức<br /> năng của mình. Cơ sở hạ tầng nông thôn vẫn<br /> <br /> còn rất yếu kém, thiếu điện, thiếu nước sạch<br /> vẫn còn tồn tại ở một số nơi thuộc đồng bằng<br /> sông Cửu Long, nhất là vùng sâu, vùng xa;<br /> Công tác quy hoạch làm chưa tốt, sản xuất<br /> vẫn manh mún. Đồng bằng sông Cửu Long<br /> là nơi đi đầu trong cả nước về sản xuất trái<br /> cây nhưng ở nơi này cho đến nay vẫn chưa có<br /> vùng chuyên canh trồng cây ăn trái quy mô<br /> lớn khép kín từ A tới Z. Hậu quả là sản phẩm<br /> làm ra, chất lượng, mẫu mã không đồng nhất<br /> không thể xuất khẩu được. Đầu tư cho nông<br /> nghiệp còn ít và ngày càng có xu hướng giảm<br /> sút, không tương xứng với sự đóng góp vào<br /> nền kinh tế quốc dân. Trong khi đóng góp của<br /> ngành nông nghiệp vẫn chiếm trên dưới 20%<br /> trong tổng sản phẩm quốc nội (GDP), nhưng<br /> đầu tư cho ngành này chỉ có trên dưới 5-6%<br /> mà lại còn đang có xu hướng giảm sút qua các<br /> năm (bảng 1). Đầu tư trong nước đã ít, đầu tư<br /> của nước ngoài vào nông nghiệp càng ít hơn.<br /> Năm 2012, FDI vào nông nghiệp chỉ đạt 0,6%<br /> trong tổng đầu tư FDI vào Việt Nam (12).<br /> chưa có những chính sách thu hút vốn đầu<br /> tư trực tiếp nước ngoài vào đồng bằng sông<br /> Cửu Long, mặc dù đây là vùng đi đầu trong<br /> cả nước về xuất khẩu gạo, xuất khẩu thủy<br /> sản…, trong hơn 20 năm qua, đầu tư FDI vào<br /> ĐBSCL thấp hơn hẳn một số vùng trọng điểm<br /> khác (bảng 2). Người nông dân cũng còn gặp<br /> nhiều khó khăn trong việc tiếp cận tín dụng ở<br /> nông thôn, vẫn còn phải đi vay nặng lãi.<br /> <br /> Bảng 1: Cơ cấu vốn đầu tư phát triển theo ngành và tỷ trọng của ngành nông nghiệp trong GDP của<br /> Việt Nam giai đoạn 2001-2012 (%)<br /> <br /> Năm<br /> <br /> 2001<br /> <br /> ĐT. vào<br /> Nông<br /> 9,6<br /> nghiệp<br /> ĐT. vào<br /> Công<br /> 42,4<br /> nghiệp<br /> <br /> 2002<br /> <br /> 2003<br /> <br /> 2004<br /> <br /> 2005<br /> <br /> 2006 2007<br /> <br /> 2008 2009<br /> <br /> 2010 2011 2012<br /> <br /> 8,8<br /> <br /> 8,5<br /> <br /> 7,9<br /> <br /> 7,5<br /> <br /> 7,4<br /> <br /> 6,4<br /> <br /> 6,2<br /> <br /> 42,3<br /> <br /> 41,2<br /> <br /> 42,7<br /> <br /> 42,6<br /> <br /> 42,2 43,5<br /> 14<br /> <br /> 6,5<br /> <br /> 6,3<br /> <br /> 41,5 40,6<br /> <br /> 6,0<br /> <br /> 5,2<br /> <br /> 41,3 43,1 43,9<br /> <br /> Liên kết “4 nhà” . . .<br /> <br /> Đầu<br /> tư vào 48,0<br /> Dịch vụ<br /> Tổng<br /> đầu tư 100<br /> Nông<br /> nghiệp / 23,3<br /> GDP<br /> <br /> 48,9<br /> <br /> 50,3<br /> <br /> 49,4<br /> <br /> 49,9<br /> <br /> 50,4 50,0<br /> <br /> 52,1 53,1<br /> <br /> 52,6 50,9 50,9<br /> <br /> 100<br /> <br /> 100,0 100<br /> <br /> 100<br /> <br /> 100<br /> <br /> 100<br /> <br /> 100<br /> <br /> 23,0<br /> <br /> 22,5<br /> <br /> 21,0<br /> <br /> 20,4 20,3<br /> <br /> 21,8<br /> <br /> 100<br /> <br /> 100<br /> <br /> 22,1 20,9<br /> <br /> 100<br /> <br /> 100<br /> <br /> 20,6 22,1 21,7<br /> <br /> Nguồn: Niên giám Thống kê năm 2012, Kinh tế 2013-2014 Việt Nam và Thế giới<br /> Bảng 2: Tỷ trọng FDI trong GDP của các vùng kinh tế Việt Nam giai đoạn 1995-2012<br /> <br /> Chia ra các vùng<br /> trung<br /> Trung du Bắc<br /> bộ<br /> và<br /> và miền<br /> duyên<br /> núi phía hải miền<br /> Bắc<br /> Trung<br /> <br /> Năm<br /> <br /> Tổng số<br /> cả nước<br /> <br /> Đồng<br /> bằng<br /> sông<br /> Hồng<br /> <br /> Tây<br /> nguyên<br /> <br /> Đông<br /> nam bộ<br /> <br /> Đồng<br /> bằng<br /> sông Cửu<br /> Long<br /> <br /> 19952005<br /> 20062012<br /> 19952012<br /> <br /> 11,11<br /> <br /> 14,59<br /> <br /> 0,04<br /> <br /> 7,89<br /> <br /> 8,00<br /> <br /> 17,51<br /> <br /> 1,52<br /> <br /> 19,96<br /> <br /> 16,36<br /> <br /> 0,01<br /> <br /> 46,03<br /> <br /> 1,75<br /> <br /> 23,54<br /> <br /> 7,07<br /> <br /> 17,70<br /> <br /> 15,93<br /> <br /> 0,02<br /> <br /> 36,16<br /> <br /> 3,10<br /> <br /> 21,98<br /> <br /> 5,56<br /> <br /> Nguồn: Tổng cục Thống kê Việt Nam, 2013<br /> <br /> Người nông dân cũng còn gặp nhiều khó<br /> khăn trong việc tiếp cận tín dụng ở nông thôn,<br /> vẫn còn phải đi vay nặng lãi. Hiện nay nhu<br /> cầu vốn tín dụng ở ĐBSCL là rất lớn, trong<br /> khi vốn huy động chỉ đat khoảng 77% nhu cầu<br /> vốn đầu tư cho vay (13)…Nhà nước chưa tạo<br /> ra được khung pháp lý trong việc giải quyết<br /> các tranh chấp khi thực hiện hợp đồng giữa<br /> các nhà, Nhà nước cũng chưa có những chính<br /> sách hỗ trợ kịp thời cho những thiêt hại do<br /> các nguyên nhân khách quan đưa lại như thiên<br /> tai địch họa…Còn lãnh đạo địa phương thì có<br /> nơi cũng còn chưa hiểu biết nhiều về liên kết<br /> “4 nhà”, chưa tạo điều kện thuận lợi để các<br /> liên kết này thực hiện được tốt…<br /> 2.3. Liên kết giữa nhà khoa học với<br /> người nông dân<br /> Nhiệm vụ của nhà khoa học trong liên kết<br /> này là giúp người nông dân nâng cao năng<br /> <br /> suất và hiệu quả sản xuất nông nghiệp bằng<br /> cách đưa tiến bộ kỹ thuật và áp dụng những<br /> quy trình tiên tiến trong sản xuất nông nghiệp<br /> như áp dụng giống mới, ngắn ngày năng suất<br /> cao, quy cách bón phân nhằm tiết kiệm mà<br /> lại đảm bảo an toàn, chống ô nhiễm…Nhưng<br /> trên thực tế vai trò của “nhà” này trong chuỗi<br /> liên kết cũng chưa phát huy được do chưa có<br /> những cơ chế rõ ràng. “Đã có không ít trường<br /> hợp các nhà khoa học đưa tiến bộ kỹ thuật<br /> vào chế biến và sản xuất làm lợi hàng chục tỷ<br /> đồng nhưng họ được hưởng không có là bao”<br /> (8). Bên cạnh đó ở nhiều nơi, các nhà khoa<br /> học, các tổ chức khoa học còn thiếu mạnh<br /> dạn, chưa chủ động tham gia vào các mối liên<br /> kết này càng làm cho vai trò của họ khá mờ<br /> nhạt. Ngược lại, trong quá trình sản xuất, “cái<br /> khó bó cái khôn”, một số người nông dân có<br /> đầu óc đã tự phát minh ra những sản phẩm,<br /> 15<br /> <br /> Taïp chí Kinh teá - Kyõ thuaät<br /> <br /> những thiết bị như máy phun thuốc trừ sâu<br /> từ xa không gây độc hại cho người sử dụng,<br /> chế thuốc trừ sâu làm từ thảo dược, hệ thống<br /> tưới cây tiết kiệm nước… có giá thành rất rẻ<br /> nhưng vì thiếu liên kết giữa các nhà khoa học<br /> với người nông dân và nhiều lý do khác mà<br /> những sáng kiến này đã không được các tổ<br /> chức có thẩm quyền công nhận kịp thời để<br /> người nông dân có thể áp dụng đại trà, tiết<br /> kiệm chi phí sản xuất, góp phần làm tăng hiệu<br /> quả sản xuất kinh doanh.<br /> <br /> nhất là các rào cản kỹ thuật ngày càng được<br /> áp dụng phổ biến ở các nước phát triển như:<br /> EU, Mỹ và Nhật Bản vốn là những thị trường<br /> tiêu thụ nhiều sản phẩm nông nghiệp của Việt<br /> Nam, nhất là sản phẩm thủy sản.<br /> + Thiếu liên kết giữa nhà nông với nhà<br /> nước mà người nông dân khó tiếp cận với các<br /> khoản tín dụng ở nông thôn, thiếu vốn để mở<br /> rộng quy mô sản xuất kinh doanh, sẵn sàng<br /> chấp nhận vay nóng với lãi suất cao, càng đẩy<br /> họ vào tình trạng khó khăn, dẫn đến nợ nần<br /> chồng chất và rơi vào vòng luẩn quẩn, nghèo<br /> lại hoàn nghèo! Thiếu vốn cũng là tình trạng<br /> phổ biến đối với cả các doanh nghiệp tham<br /> gia vào hoạt động nông nghiệp, nhất là doanh<br /> nghiệp vừa và nhỏ. Trong khi đó ngân hàng<br /> thì sợ rủi ro cao do đặc điểm của sản xuất<br /> nông nghiệp mà không sẵn sàng cho các hộ<br /> nông dân, các doanh nghiệp vay.<br /> + Thiếu liên kết giữa nhà nông với nhà<br /> doanh nghiệp càng làm cho đời sống của<br /> người nông dân bất ổn vì thu nhập không ổn<br /> định. Do đặc điểm của sản xuất nông nghiệp<br /> là rất bấp bênh bởi chịu tác động của môi<br /> trường tự nhiên và tiếp xúc trực tiếp với các<br /> cơ thể sống là cây trồng vật nuôi, bắt buộc<br /> phải tuân thủ theo những quy luật sinh học<br /> nhất định nên thu nhập của người nông dân<br /> rất không ổn định. Khi có tiền thì không sao<br /> nhưng khi không có tiền thì không biết xoay<br /> sở thế nào do không có một khoản thu nhập<br /> ổn định từ các nguồn đầu tư khác.<br /> + Thiếu liên kết giữa nhà nông với nhà<br /> doanh nghiệp mà người nông dân vẫn mãi<br /> mãi làm ăn theo kiểu tư duy cũ, hoàn toàn<br /> tự phát, không có thói quen phải chấp nhận<br /> và tuân thủ nghiêm túc những cam kết trong<br /> hợp đồng đã được ký kết. Từ đó tiếp tục tạo<br /> ra một thế hệ người nông dân lạc hậu, không<br /> theo kịp những đổi thay của nền kinh tế đất<br /> <br /> 3. HẬU QUẢ CỦA TÌNH TRẠNG<br /> LIÊN KẾT THIẾU CHẶT CHẼ<br /> Như vậy, mặc dù chủ trương liên kết “4<br /> nhà” là hoàn toàn đúng đắn nhằm thúc đẩy<br /> nông nghiệp cả nước nói chung và đặc biệt<br /> là đồng bằng sông Cửu Long nói riêng phát<br /> triển một cách hiệu quả và bền vững nhưng<br /> trên thực tế thì chủ trương này chưa được<br /> thực hiện một cách nghiêm túc mà hậu quả<br /> là người nông dân phải gánh chịu thể hiện ở<br /> những mặt sau đây:<br /> + Trước hết là do thiếu liên kết hoặc liên<br /> kết không chặt chẽ giữa nhà nông với nhà<br /> doanh nghiệp khiến người nông dân không<br /> chủ động được đầu vào, đầu ra và luôn ở tình<br /> trạng bất lợi: họ phải mua vật tư giá cao, chất<br /> lượng không đảm bảo ảnh hưởng đến năng<br /> suất, sản lượng cây trồng. Tiêu thụ sản phẩm<br /> khó khăn bị tư thương ép giá, nhất là khi vụ<br /> mùa rộ lên dẫn đến hiện tượng “vừa bán, vừa<br /> cho” cũng phải bán còn hơn là bỏ đi!<br /> + Thiếu liên kết giữa nhà nông với nhà<br /> khoa học dẫn đến người nông dân khó tiếp<br /> cận với quy trình sản xuất tiên tiến, kỹ thuật<br /> canh tác hiện đại, đảm bảo tính sạch, xanh, sản<br /> phẩm làm ra không đủ các tiêu chuẩn kỹ thuật,<br /> đảm bảo an toàn cho người sử dụng, không đáp<br /> ứng được quy định của các nước để xuất khẩu,<br /> 16<br /> <br />