Lũ và vấn đề tính toán lũ quét IX/2002 trên sông Ngàn Phố - TS. Hoàng Ngọc Quang

1<br /> <br /> Lò vµ vÊn ®Ò tÝnh to¸n lò quÐt IX/2002 trªn s«ng Ngµn phè<br /> TS. Hoµng Ngäc Quang<br /> Tr­êng Cao ®¼ng Tµi nguyªn vµ M«i tr­êng Hµ Néi<br /> <br /> Tãm t¾t: S«ng Ngµn Phè lµ s«ng nh¸nh cÊp II cña s«ng C¶, cã diÖn tÝch 1101 km2 n»m trªn<br /> huyÖn H­¬ng S¬n, Hµ TÜnh lµ l­u vùc kh«ng lín l¾m, cã mïa lò ng¾n nh­ng trong nh÷ng n¨m gÇn<br /> ®©y nhiÒu trËn lò lín, lò quÐt ®· liÕp tiÕp xÈy ra.<br /> L­u l­îng lò lín nhÊt trung b×nh nhiÒu n¨m trªn s«ng Ngµn Phè th­êng ®¹t kho¶ng 1569m3/s<br /> nh­ng vËn tèc, c­êng suÊt lò rÊt lín vµ thêi gian lò lªn l¹i rÊt ng¾n. Trong 5 trËn lò lín xÈy ra<br /> trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y: 1978, 1983, 1988, 1989 vµ 2002, lò IX/2002 lµ lín nhÊt g©y hËu qu¶<br /> hÕt søc nÆng nÒ: vÒ møc ®é ngËp lôt, sè ng­êi chÕt vµ thiÖt h¹i lªn ®Õn gÇn 900 tØ ®ång.<br /> Sù h×nh thµnh lò quÐt IX/2002 lµ do m­a lín ®­îc t¹o ra bëi sù tæ hîp cña c¸c h×nh thÕ thêi<br /> tiÕt nguy hiÓm (¸p thÊp nhiÖt ®íi, d¶i héi tô, l­ìi ¸p cao), sù më réng ë th­îng l­u vµ thu hÑp ë<br /> h¹ l­u l­u vùc, do c¶n dßng cña c¸c tuyÕn giao th«ng, do sù xuÊt hiÖn ®ång thêi cña lò s«ng<br /> chÝnh, do cÊu t¹o bë rêi cña ®Êt ®¸ dÔ ngÊm n­íc ...<br /> N­íc lò lªn cao vµ nhanh ®· lµm v« hiÖu ho¸ c¸c c«ng tr×nh thuû v¨n nªn ®Ønh lò lín nhÊt<br /> kh«ng ®o ®­îc vµ v× thÕ nhiÒu ng­êi b»ng c¸ch nµy, c¸ch kh¸c t×m c¸ch kh«i phôc l¹i. Cã nhiÒu<br /> ph­¬ng ph¸p kh«i phôc ®Ønh lò ®· ®­îc ¸p dông: Ph­¬ng ph¸p kÐo dµi phÇn mùc n­íc cao theo<br /> quan hÖ Q=f(H), ph­¬ng ph¸p tæng hîp ®ia lý, ph­¬ng ph¸p ®iÒu tra thuû v¨n .. vµ kÕt qña tÝnh<br /> to¸n ®· cho Qmax=5200 m3/s t¹i S¬n DiÖm. §©y lµ kÕt qña hîp lý, cã thÓ chÊp nhËn ®­îc.<br /> S«ng Ngµn Phè lµ mét s«ng nh¸nh lín cña s«ng La, mét phô l­u cÊp I cña s«ng C¶, n»m trªn<br /> ®Þa phËn huyÖn H­¬ng S¬n, Hµ TÜnh cã diÖn tÝch l­u vùc lµ 1101 km2 .<br /> Còng nh­ c¸c s«ng suèi kh¸c ë n­íc ta, s«ng Ngµn Phè cã hai mïa dßng ch¶y: mïa lò vµ<br /> mïa c¹n:<br /> - Mïa lò chØ kÐo dµi 3 th¸ng (IX-XI) nh­ng l­îng n­íc mïa lò chiÕm tíi 50,7% tæng l­îng<br /> n­íc trong n¨m.<br /> - Mïa c¹n kÐo dµi 9 th¸ng (XII-VIII) víi tæng l­îng n­íc gÇn b»ng tæng l­îng n­íc mïa lò:<br /> 49,3% tæng l­îng n­íc trong n¨m.<br /> Mïa dßng ch¶y trªn s«ng Ngµn Phè xuÊt hiÖn ®ång pha víi mïa dßng ch¶y trªn s«ng<br /> chÝnh - s«ng La.<br /> 2.5<br /> f=(ki-1)/Cv<br /> 2<br /> 1.5<br /> 1<br /> 0.5<br /> 0<br /> 1961 1971 1981 1991 2001 t(n¨m)<br /> -0.5<br /> -1<br /> -1.5<br /> -2<br /> -2.5<br /> <br /> <br /> H×nh 1 §­êng luü tÝch sai chuÈn mùc n­íc tr¹m thuû v¨n S¬n DiÖm thêi kú 1961-2003<br /> Theo nhiÒu n¨m: Chu kú dßng ch¶y lµ 31 n¨m (1961-1991) víi c¸c pha n­íc rÊt ng¾n: chØ<br /> kho¶ng 4 n¨m, nh­ c¸c pha n­íc lín 1968-1971, 1999-2002 vµ c¸c pha n­íc nhá 1965-1968,<br />  2<br /> <br /> 1979-1982, c¸c pha n­íc cã thêi kú dµi h¬n rÊt khã nhËn ®­îc (H×nh 1). Sù lu mê cña c¸c pha<br /> n­íc thêi kú dµi bëi c¸c pha n­íc cã thêi kú ng¾n nãi lªn tÝnh thÊt th­êng cña chÕ ®é dßng ch¶y<br /> trªn s«ng.<br /> Trong mïa lò, ph©n phèi dßng ch¶y lò b×nh qu©n nhiÒu n¨m theo th¸ng ®Òu cã d¹ng 1 ®Ønh,<br /> th¸ng lín nhÊt lµ th¸ng X chiÕm 20,9% tæng l­îng dßng ch¶y n¨m vµ th¸ng nhá nhÊt lµ th¸ng IV<br /> chØ chiÕm 4,1% tæng l­îng dßng ch¶y n¨m. Nh­ng th¸ng IX l¹i lµ th¸ng cã nhiÒu trËn lò nhÊt víi<br /> tÇn suÊt xuÊt hiÖn ®¹t tíi 44,2% trong khi th¸ng X chØ ®¹t 35,3%.<br /> B¶ng 1 C¸c ®Æc tr­ng lò cña mét sè trËn lò ®iÓn h×nh<br /> TT §Æc tr­ng N¨m lò lín<br /> 1978 1983 1988 1989 2002<br /> 1 Hmax (cm) 1406 1445 1460 1535 1582<br /> 3<br /> 2 Qmax (m /s) 3700 2920 3050 3260 5200<br /> <br /> Theo thèng kª, trong 42 n¨m quan tr¾c, trªn l­u vùc cã 18 con lò lín v­ît b¸o ®éng cÊp III,<br /> trong ®ã c¸c trËn lò xÈy ra trong c¸c n¨m 1978, 1983, 1988, 1989 vµ 2002 (B¶ng 1) lµ nh÷ng trËn<br /> lò ®Æc biÖt lín, cã mùc n­íc lín nhÊt v­ît b¸o ®éng cÊp III (1400cm).<br /> Trªn l­u vùc s«ng Ngµn Phè, lò lín trªn s«ng th­êng cã c¸c ®Æc ®iÓm sau:<br /> - Thêi gian sinh lò th­êng rÊt ng¾n, chØ kho¶ng 6-7 giê, thËm chÝ chØ 3-4 giê nh­ lò IX/2002<br /> sau khi m­a ®¹t ®Ønh.<br /> - VËn tèc dßng ch¶y lò rÊt lín, th­êng v­ît 2m/s. Tèc ®é truyÒn lò lín nhÊt quan tr¾c<br /> ®­îc t¹i S¬n DiÖm trong trËn lò IX/2002 lªn tíi 2,38m/s x¶y ra trong hai ngµy liªn tôc. Víi tèc ®é<br /> ®ã, dßng ch¶y trªn s«ng ®· cuèn theo rÊt nhiÒu bïn ®Êt, cµnh c©y cã khi cßn t¹o nªn dßng ch¶y<br /> bïn nh­ lò IX/2002 mµ sau khi lò rót, l­îng bïn c¸t ®äng l¹i t¹i Tr¹m S¬n DiÖm dµy tíi 0,6-0,8m<br /> vµ trªn Quèc lé 8A (®o¹n tõ CÇu Ngµn Phè ®Õn H­¬ng S¬n) dµy tíi 0,2-0,5m.<br /> - Thêi gian lò lªn th­êng rÊt ng¾n, chØ 6 -8 giê, b»ng 0,22-0,5 thêi gian lò xuèng nh­ lò<br /> 1978, 1979 ... . §èi víi nh÷ng trËn lò kÐp, do lò tr­íc ch­a rót hÕt, lò sau ®· xÈy ra nªn thêi gian<br /> lò lªn vµ lò xuèng cña c¸c con lò tr­íc kh«ng chªnh nhau nhiÒu nh­ lò ®¬n.<br /> - C­êng suÊt lò lªn rÊt lín, nhÊt lµ ®èi víi c¸c trËn lò ®Æc biÖt lín, cã khi lªn tíi 160-163<br /> cm/giê víi biªn ®é lò ®¹t tõ 10,75m ®Õn 17m, nh­ lò V/1989 hay lò IX/2002.<br /> - L­u l­îng lò lín nhÊt b×nh qu©n nhiÒu n¨m t¹i S¬n DiÖm ®¹t 1569m3/s, m«®un ®Ønh lò<br /> 1986l/skm2 cao h¬n m«®un dßng ch¶y trªn s«ng Ngµn S©u 1,9 lÇn.<br /> So víi c¸c trËn lò ®Æc biÖt lín: 1978, 1983, 1988, 1989 (cã mùc n­íc trªn 1400cm), lò<br /> th¸ng IX-2002 lµ trËn lò kÐp lín nhÊt cã ®Ønh tr­íc bÐ, ®Ønh sau lín vµ còng lµ trËn lò lín nhÊt so<br /> víi c¸c trËn lò ®· thèng kª ®­îc trong 43 n¨m qua, cô thÓ lµ:<br /> - Mùc n­íc lò lµ lín nhÊt: 15,82 v­ît b¸o ®éng cÊp III lµ 3,32 m.<br /> - ThiÖt h¹i nÆng nÒ nhÊt: h¬n 80% diÖn tÝch huyÖn H­¬ng S¬n (88.000 ha) bÞ ngËp; 77<br /> ng­êi chÕt vµ hµng tr¨m ng­êi bÞ th­¬ng. Tæng thiÖt h¹i lªn ®Õn gÇn 900 tØ ®ång.<br /> - Thêi gian lò kÐo dµi nhÊt 144 giê, xÈy ra trong 6 ngµy tõ 17 ®Õn 22 th¸ng IX n¨m 2002.<br /> §©y lµ trËn lò kÐp, cã 2 ®Ønh víi tæng thêi gian lò lªn cña c¶ trËn lµ 42 giê, thêi gian lò xuèng<br /> 102giê.<br />  3<br /> <br /> - Møc ngËp lôt nhiÒu nhÊt 88.000 ha vµ thêi gian ngËp lôt l©u nhÊt: 48 giê trªn b¸o<br /> ®éng cÊp III.<br /> L­u l­îng lò lín nhÊt kho¶ng h¬n 5000 m3/s víi c­êng suÊt 160 cm/giê vµ vËn tèc<br /> 2,38m/s duy tr× trong hai ngµy liÒn.<br /> -<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> -<br /> H×nh 2 Sù tµn ph¸ cña lò quÐt IX/2002 trªn s«ng Ngµn Phè<br /> ViÖc h×nh thµnh lò quÐt IX/2002 trªn l­u vùc lµ do c¸c nguyªn nh©n sau:<br /> <br /> 1. Do m­a lín<br /> M­a lµ nguyªn nh©n chÝnh g©y lò lín vµ lò quÐt trªn s«ng mµ nguyªn nh©n g©y m­a l¹i do<br /> ho¹t ®éng cña c¸c h×nh thÕ thêi tiÕt nguy hiÓm:<br /> <br /> - Trong hai ngµy 16 vµ 17/IX/ 2002, khu vùc Hµ TÜnh chÞu ¶nh h­ëng cña d¶i héi tô nhiÖt ®íi cã<br /> trôc ®i qua B¾c Trung Bé nèi víi ¸p thÊp nhiÖt ®íi cã t©m n»m trong kho¶ng 190–200 vÜ ®é B¾c vµ<br /> 1100–1110 kinh ®é §«ng di chuyÓn chËm theo h­íng T©y Nam kÕt hîp víi r×a t©y nam l­ìi cao<br /> ¸p l¹nh lôc ®Þa nÐn r·nh ¸p thÊp. Trªn cao, ¸p cao cËn nhiÖt ®íi ho¹t ®éng m¹nh dÇn vµ t¨ng<br /> c­êng vÒ phÝa T©y.<br /> - Ngµy 18/IX thêi tiÕt tiÕp tôc chÞu ¶nh h­ëng cña r×a t©y nam l­ìi cao ¸p l¹nh lôc ®Þa kÕt<br /> hîp víi d¶i héi tô nhiÖt ®íi cã trôc dÞch chuyÓn vµo Trung Trung Bé vµ ho¹t ®éng m¹nh dÇn lªn;<br /> Trªn cao, ¸p cao cËn nhiÖt ®íi tiÕp tôc ho¹t ®éng vÒ phÝa T©y, kÕt hîp víi ®íi giã §«ng - §«ng<br /> Nam m¹nh.<br /> - Ngµy 20/IX d¶i héi tô nhiÖt ®íi cã trôc ë vµo kho¶ng 140-150 vÜ ®é B¾c tiÕp tôc ho¹t<br /> ®éng m¹nh, trªn cao ¸p cao cËn nhiÖt ®íi cã c­êng ®é æn ®Þnh h¬n. Ngµy 21 vµ 22/IX, d¶i héi tô<br /> nhiÖt ®íi dÞch chuyÓn dÇn vµo Nam Trung Bé, ¸p cao cËn nhiÖt ®íi suy yÕu vµ dÞch chuyÓn dÇn vÒ<br /> phÝa §«ng.<br /> Trong vßng 6 ngµy h×nh thÕ thêi tiÕt trªn khu vùc diÔn biÕn rÊt phøc t¹p lµ nguyªn nh©n<br /> dÉn ®Õn m­a võa, m­a to vµ rÊt to ë nhiÒu n¬i.<br />  4<br /> <br /> - Trong hai ngµy 17 vµ 18/IX t¹i khu vùc B¾c Trung Bé nhiÒu m©y, cã m­a nhÑ r¶i r¸c,<br /> sau cã m­a võa vµ d«ng trªn diÖn réng. Khu vùc Hµ TÜnh, NghÖ An cã m­a rÊt to vµ d«ng, trung<br /> t©m m­a xÈy ra t¹i th­îng nguån s«ng Ngµn Phè.<br /> - L­îng m­a tõ 19h ngµy 17/IX ®Õn 19h ngµy 18/IX phæ biÕn ë møc tõ 30-60mm, riªng<br /> Kú Anh l­îng m­a lín ®¹t 317,7mm. Ngµy 19/IX l­îng m­a ®o ®­îc ë c¸c tr¹m trªn khu vùc Hµ<br /> TÜnh ®Òu t¨ng h¬n, møc phæ biÕn tõ 245mm-302mm, thÊp nhÊt ë Kú Anh l­îng m­a ®¹t 74,4mm,<br /> cao nhÊt t¹i H­¬ng Khª l­îng m­a ®¹t 302,6mm (B¶ng 2).<br /> - L­îng m­a phæ biÕn trªn khu vùc ngµy 20/IX tõ 150mm-225mm vµ gi¶m dÇn vµo ngµy<br /> 21 tõ 70mm-104mm.<br /> - L­îng m­a trong 5 ngµy tõ 18 ®Õn 22/IX ®¹t tõ 200 ®Õn 300mm t¹i NghÖ An vµ tõ 300<br /> ®Õn 600mm, t¹i Hµ TÜnh. L­îng m­a cao nhÊt t¹i S¬n DiÖm trong c¶ ®ît ®¹t 753mm, l­îng m­a<br /> mét ngµy lín nhÊt (ngµy 20/IX) ®¹t 350mm (thÊp h¬n l­îng m­a lÞch sö lµ 14mm.).<br /> - Theo kh«ng gian, m­a lín x¶y ra trªn diÖn réng, gåm mét sè n¬i nh­ Håi Xu©n, thµnh<br /> phè Thanh Hãa, TÜnh Gia (156mm) cña tØnh Thanh Hãa, c¸c huyÖn cña NghÖ An vµ Hµ TÜnh<br /> thËm chÝ kÐo dµi suèt c¶ MiÒn Trung.<br /> §ît m­a ®· phñ kÝn toµn bé trung vµ h¹ l­u s«ng Lam, trung vµ th­îng nguån c¸c suèi,<br /> s«ng Ngµn Phè, s«ng Ngµn S©u, s«ng La. Trong ®ã diÖn tÝch cã m­a lín h¬n c¶ n»m trong kh«ng<br /> gian hÑp thuéc l­u vùc s«ng Ngµn Phè (S¬n DiÖm: 753mm), s«ng Ngµn S©u (Chu LÔ: 624,8mm),<br /> s«ng La (Linh C¶m: 458,5mm).<br /> B¶ng 2 L­îng m­a khu vùc Hµ TÜnh vµ l©n cËn tõ ngµy 17 ®Õn 22/IX/2002<br /> <br /> TT Tªn Tr¹m Ngµy 18 Ngµy19 Ngµy 20 Ngµy 21 Ngµy 22 Tæng<br /> <br /> 01 Hµ TÜnh 59,7 168,4 71,8 5,3 1,0 306,2<br /> <br /> 02 Kú Anh 317,7 74,4 11,9 3,1 - 407,1<br /> <br /> 03 S¬n DiÖm 40,0 245,0 350,0 67,0 51,0 753,0<br /> <br /> 04 H­¬ng Khª 40,8 302,6 152,5 79,5 6,8 582,2<br /> <br /> 05 Linh C¶m 34,0 174,0 205,0 45,3 0,2 458,5<br /> VÒ ph©n bè m­a theo thêi gian, ®©y lµ trËn m­a lín kÐo dµi trong 5 ngµy mµ ®Æc biÖt lµ 2<br /> ngµy 19 vµ 20/IX, l­îng m­a ngµy lín nhÊt ®¹t 350mm, t¹i S¬n DiÖm, 205mm t¹i Linh C¶m.... .<br /> Víi ®Þa h×nh dèc lín (trªn 37%) ®· lµm cho l­îng n­íc thÊm vµo ®Êt gi¶m nhiÒu so víi<br /> l­îng m­a, dßng ch¶y mÆt ®­îc t¨ng c­êng, dÔ sinh dßng ch¶y v­ît thÊm [2]. ChiÒu dµi l­u vùc<br /> ng¾n, m­a lín trªn diÖn réng lµm cho mùc n­íc vïng tho¸t lò bÞ d©ng cao dÉn ®Õn lò quÐt x¶y ra<br /> rÊt nhanh vµ trë nªn rÊt nghiªm träng.<br /> 2.C¶n trë cña giao th«ng<br /> CÇu Ngµn Phè cã 2 mè, 9 trô, khÈu ®é tæng céng 12,6m lµ vËt c¶n dßng chÝnh lµm cho lò<br /> tiªu tho¸t chËm, dÉn ®Õn ngËp lôt. Cïng víi cÇu Ngµn Phè, ®­êng Hå ChÝ Minh (hai ®Çu cÇu)<br /> nh­ mét tuyÕn ®Ëp c¶n dßng ch¶y lò, lµm gi¶m kh¶ n¨ng tho¸t lò cña s«ng, v× thÕ n­íc s«ng bÞ<br /> d©ng cao khi l­u l­îng lín vµ lµm gi¶m kh¶ n¨ng tho¸t lò ë h¹ l­u.<br />  5<br /> <br /> ViÖc ®µo ®Êt ®Ó x©y dùng ®­êng Hå ChÝ Minh (®o¹n qua l­u vùc s«ng Ngµn Phè) ®· lµm<br /> gi¶m kh¶ n¨ng liªn kÕt ®Êt ®¸, can thiÖp m¹nh vµo ®iÒu kiÖn t­ nhiªn vèn cã cña l­u vùc theo<br /> h­íng lµm t¨ng kh¶ n¨ng ho¹t ®éng cña lò quÐt.<br /> Trªn ®o¹n Quèc lé 8A tõ cöa khÈu CÇu Treo tíi quèc lé 1A, däc theo s«ng Ngµn Phè, do<br /> Ýt vËt c¶n nªn khi lò d©ng, n­íc ch¶y tù do trªn mÆt ®­êng. Do nÒn ®­êng lµ ®Êt m­în, ®é liªn kÕt<br /> yÕu dÔ bÞ xãi lë nªn nhiÒu ®o¹n ®­êng bÞ lò lµm sôt lë vµ do ®ã kh¶ n¨ng tµn ph¸ cña lò quÐt cµng<br /> t¨ng.<br /> 3. Do ®Þa chÊt, h×nh th¸i l­u vùc<br /> T¹i th­îng l­u, l­u vùc ®­îc më réng nªn lò tËp trung rÊt nhanh. Trong khi t¹i h¹ l­u, l­u vùc<br /> bÞ thu hÑp nªn lò tho¸t rÊt chËm. V× thÕ n­íc s«ng cµng d©ng rÊt cao vµ hËu qu¶ lµ ngËp lôt cµng<br /> nÆng nÒ.<br /> §Êt ®ai l­u vùc lµ lo¹i ®Êt bë rêi khi cã n­íc dÔ trë thµnh bïn láng hoµ vµo dßng lò biÕn dßng<br /> lò thµnh dßng ch¶y bïn c¸t. Bïn c¸t vµ c©y cèi, nhµ cöa vËt dông gia sóc bÞ lò cuèn tr«i lµm cho<br /> lò ®· khèc liÖt l¹i cµng khèc liÖt h¬n.<br /> 4. Do sù xuÊt hiÖn ®ång thêi cña lò lín trªn s«ng La<br /> Khi s«ng Ngµn Phè cã lò quÐt, lò trªn s«ng La còng rÊt lín: t¹i Linh C¶m (cöa s«ng Ngµn<br /> Phè), lóc 7giê ngµy 21/IX cã ®Ønh lò lµ 7,71m v­ît b¸o ®éng III lµ 1,71m lµm cho lò s«ng Ngµn<br /> Phè rót cµng chËm h¬n vµ v× thÕ n­íc lò cµng d©ng cao vµ ngËp lôt cµng trÇm träng, kÐo dµi.<br /> Do c­êng ®é m­a lín, liªn tôc, diÖn réng; do sù c¶n trë giao th«ng, h×nh th¸i vµ ®Þa chÊt<br /> l­u vùc; do sù xuÊt hiÖn ®ång thêi lò trªn s«ng chÝnh mµ lò quÐt IX/2002 trªn s«ng Ngµn Phè<br /> diÔn ra kh¸c biÖt so víi c¸c trËn lò kh¸c: dßng ch¶y tËp trung rÊt nhanh, c­êng suÊt lò rÊt lín,<br /> biªn ®é mùc n­íc lò rÊt cao, thêi gian lò rót rÊt chËm, bïn c¸t trong dßng ch¶y rÊt nhiÒu vµ do ®ã<br /> søc tµn ph¸ rÊt lín.<br /> Lò IX/2002 trªn s«ng Ngµn Phè cã 2 ®Ønh: ®Ønh 1 ®¹t 13,38m (v­ît 0,88m so víi b¸o<br /> ®éng III) xuÊt hiÖn t¹i S¬n DiÖm lóc 17giê ngµy 19/IX vµ ®Ønh 2 ®¹t 15,82m (v­ît 3,32m so víi<br /> b¸o ®éng III vµ 0,47m so víi lò lÞch sö 1989) xuÊt hiÖn lóc 20giê ngµy 20/IX víi tæng l­îng lò<br /> toµn trËn lµ 674 triÖu m3 .<br /> Nh­ng do lò qu¸ lín, c«ng tr×nh ®o cña Tr¹m Thuû v¨n S¬n DiÖm kh«ng thÓ ®o ®­îc (chØ<br /> ®o ®­îc tõ mùc n­íc 1400 cm trë xuèng), mùc n­íc ®Ønh lò 1582 cm thèng kª trªn lµ mùc n­íc<br /> lò ®iÒu tra nªn l­u l­îng ®Ønh lò cÇn ph¶i tÝnh to¸n kh«i phôc l¹i. Cã nhiÒu ph­¬ng ph¸p tÝnh to¸n<br /> lò, ch¼ng h¹n:<br /> - Ph­¬ng ph¸p kÐo dµi Q=f(H) phÇn lò cao mµ néi dung lµ bæ sung phÇn lò cao kh«ng ®o<br /> ®­îc cña lò IX/2002 theo lò ®iÓn h×nh b»ng c«ng thøc Sedimaning [3]. §ã lµ trËn lò cã xu thÕ Q<br /> = f(H) t­¬ng tù lò cÇn kÐo dµi; cã mùc n­íc ®Ønh lò t­¬ng ®èi cao, xÊp xØ víi ®Ønh lò cÇn kÐo dµi<br /> vµ cã sè liÖu ®o l­u l­îng, mùc n­íc t­¬ng ®èi chi tiÕt. Trong c¸c trËn lò lín quan tr¾c ®­îc, lò<br /> n¨m 1978 lµ lò ®¹t c¸c yªu cÇu trªn vµ ®­îc chän lµm lò ®iÓn h×nh ®Ó tÝnh c¸c tham sè.<br /> Theo c«ng thøc Sedimaning:<br /> 1 1/ 2<br /> Qmax= I ωR 2 / 3 (1)<br /> n<br /> Trong ®ã<br /> I 1/ 2 Q max<br /> = (2)<br /> n ω h2 /3<br />  6<br /> <br /> lµ tham sè cã thÓ tÝnh theo lò ®iÓn h×nh 1978 t¹i mÆt c¾t S¬n DiÖm. Tõ lò 1978, b¸n kÝnh<br /> ω I 1/ 2 Q max<br /> thuû lùc cã thÓ tÝnh ®­îc: R ≈ =h = 4. Thay h vµo (2) ta sÏ cã: = = 0,964<br /> B n ω h2 /3<br /> Tõ mùc n­íc 1582cm cña lò IX/2002 sÏ cã diÖn tÝch ­ít vµ b¸n kÝnh thuû lùc t­¬ng øng.<br /> I 1/ 2<br /> Thay th«ng sè , diÖn tÝch ­ít vµ b¸n kÝnh thuû lùc ®· tÝnh ®­îc vµo c«ng thøc (1) ta sÏ ®­îc<br /> n<br /> l­u l­îng ®Ønh lò IX/2002: Qmax=5200 m3/s.<br /> - Ph­¬ng ph¸p tæng hîp ®Þa lý mµ néi dung lµ sö dông c«ng thøc triÕt gi¶m:<br /> A<br /> M max = 0 ,1<br /> (3)<br /> mF<br /> e<br /> Khi lÊy ln hai vÕ c«ng thøc (3), ta sÏ cã quan hÖ LnMmax=f(F). B»ng tµi liÖu Mmax vµ F cña<br /> c¸c l­u vùc võa vµ nhá trong vïng (B¶ng 3), quan hÖ LnMax=f(F) nhu h×nh 3 sÏ cho A= 52,6<br /> m3/skm2 vµ m=1,06.<br /> Víi A, m ®· tÝnh vµ F cña l­u vùc ®· cã, ¸p dông c«ng thøc (3) sÏ cho Mmax=6,59 m3/s/km2<br /> hay Qmax=5206 m3/s .<br /> B¶ng 3 Gi¸ trÞ lò lÞch sö vµ tÝnh to¸n quan hÖ LnMmax=f(F0,1)<br /> <br /> Tr¹m S«ng Qmax F Mmax LnMmax F0,1<br /> Th¸c muèi Gi¨ng 5150 785 6,56 1,881 1,948<br /> Khe L¸ Khe ThiÒm 257 20,8 12,4 2,518 1,352<br /> S«ng R¸c S«ng R¸c 972 100 9,72 2,274 1,585<br /> Xu©n Khao S«ng Khao 2640 355 7,44 2,007 1,799<br /> <br /> 2<br /> <br /> 1.9<br /> <br /> 1.8<br /> <br /> 1.7<br /> <br /> 1.6<br /> <br /> 1.5<br /> <br /> 1.4<br /> <br /> 1.3<br /> <br /> 1.2<br /> 1.5 1.7 1.9 2.1 2.3 2.5 2.7<br /> <br /> <br /> <br /> H×nh 3 Quan hÖ LnMmax=f(F0,1) t¹i mét sè tr¹m thuû v¨n trong khu vùc<br />  7<br /> <br /> - Ph­¬ng ph¸p ®iÒu tra vÕt lò mµ néi dung lµ ®iÒu tra vÕt lò trªn s«ng ®Ó tÝnh ®é dèc mùc n­íc<br /> råi tÝnh Qmax. Víi c¸ch lµm nµy, §µi KhÝ t­îng Thuû v¨n Khu vùc B¾c Trung Bé ®· tÝnh ®­îc<br /> Qmax=5100 m3/s [4].<br /> Tõ c¸c kÕt qu¶ tÝnh theo c¸c ph­¬ng ph¸p kh¸c nhau ®ã, ®Ønh lò IX/2002 ®­îc chän lµ 5200<br /> m3/s .<br /> Nh­ vËy, víi kÕt qu¶ ph©n tÝch vÒ t×nh h×nh lò vµ tÝnh to¸n lò, lò quÐt IX/2002 trªn s«ng Ngµn<br /> Phè cho thÊy:<br /> - L­u vùc s«ng Ngµn Phè cã ®Þa h×nh dèc, bÞ chia c¾t nhiÒu, d¹ng l­u vùc gÇn trßn, phÇn<br /> sinh lò më réng lµ rõng ®Çu nguån chiÕm gÇn 2/3 diÖn tÝch l­u vùc, trong khi phÇn tho¸t lò h¹ l­u<br /> th¾t l¹i... lµ ®Æc ®iÓm rÊt kh¸c biÖt khiÕn cho l­u vùc dÔ sinh lò ®Æc biÖt lín vµ lò quÐt.<br /> - Nguyªn nh©n chÝnh g©y ra lò lín vµ lò quÐt trªn s«ng Ngµn Phè lµ do m­a, nh­ng møc<br /> ®é ¸c liÖt cña lò t¨ng lªn l¹i do sù tæ hîp cña m­a, ®Þa h×nh, h×nh th¸i l­u vùc, sù xuÊt hiÖn ®ång<br /> thêi cña lò trªn c¸c s«ng thuéc hÖ thèng s«ng La vµ sù can thiÖp cña con ng­êi lµm thay ®æi<br /> tr¹ng th¸i tù nhiªn cña l­u vùc mµ mçi khi m­a lín x¶y ra kh¶ n¨ng sinh dßng ch¶y mÆt lín vµ<br /> nhanh dÔ g©y lò lín, lµm xãi mßn vµ tr­ît lë ®Êt. §Êt bë rêi, dÔ ngÊm n­íc bÞ xãi mßn tr­ît lë<br /> tham gia vµo dßng ch¶y lò t¹o ra dßng ch¶y “bïn” cña lò quÐt.<br /> - Tuy tû lÖ rõng trªn l­u vùc cßn kh¸ cao so víi c¸c l­u vùc kh¸c trong hÖ thèng s«ng C¶,<br /> nh­ng trªn s«ng Ngµn Phè, lò quÐt, lò lín l¹i x¶y ra nhiÒu h¬n. Nh­ vËy, rõng ®Çu nguån ë ®©y<br /> ch­a ®ñ kh¶ n¨ng lµm gi¶m møc ®é ¸c liÖt cña quÐt vµ sù tæ hîp cña c¸c nh©n tè nh­: ®Þa chÊt,<br /> thæ nh­ìng, h×nh th¸i l­u vùc, c¸c ho¹t ®éng cña con ng­êi, sù xuÊt hiÖn ®ång thêi cña lò trªn<br /> s«ng chÝnh (s«ng La) l¹i tréi h¬n nh©n tè rõng trªn l­u vùc.<br /> - L­îng n­íc mïa lò chØ chiÕm h¬n 50% tæng l­îng n­íc n¨m nh­ng chØ tËp trung trong<br /> thêi gian ng¾n (3 th¸ng) víi nhiÒu trËn lò lín, ®Æc biÖt lín x¶y ra trªn diÖn réng víi thêi gian kÐo<br /> dµi, chªnh lÖch gi÷a mùc n­íc gi÷a th­îng vµ h¹ l­u rÊt lín cã nguyªn nh©n chÝnh lµ m­a lín víi<br /> c­êng ®é lín , tËp trung.<br /> KÕt qu¶ ph©n tÝch tÝnh to¸n vµ viÖc lùa chän Qmax =5200 m3/s lµ hîp lý vµ trËn lò th¸ng IX-<br /> 2002 lµ trËn lò quÐt lín nhÊt c¶ vÒ l­îng n­íc còng nh­ diÖn tÝch ngËp lôt víi søc tµn ph¸ ghª<br /> gím.<br /> Tµi liÖu tham kh¶o.<br /> 1. NguyÔn V¨n S¬n, 2002, B¸o c¸o nhanh lò th¸ng IX/2002, §µi KTTV Khu vùc B¾c<br /> Trung Bé n¨m 2002.<br /> 2. Hoµng Ngäc Quang, 2003, Tµi nguyªn vµ M«i tr­êng n­íc l­u vùc s«ng C¶, T¹p chÝ<br /> KTTV sè 3/2003.<br /> 3. TrÇn Duy KiÒu, 2004, TÝnh to¸n l­u l­îng vµ tÇn suÊt xuÊt hiÖn ®Ønh lò trËn lò IX/2002<br /> trªn l­u vùc s«ng Ngµn Phè, T¹p chÝ KTTV sè 12/2004.<br /> 4. §µi KhÝ t­îng Thuû v¨n Khu vùc B¾c Trung Bé, 2004, B¸o c¸o kÕt qu¶ ®iÒu tra lò<br /> th¸ng IX/2002 trªn hÖ thèng s«ng C¶.<br />