Luận giải về kịch bản trong quy hoạch chiến lược phát triển tài nguyên nước - TS. Tô Trung Nghĩa

LUẬN GIẢI VỀ KỊCH BẢN TRONG QUY HOẠCH<br /> CHIẾN LƯỢC PHÁT TRIỂN TÀI NGUYÊN NƯỚC<br /> <br /> TS. Tô Trung Nghĩa<br /> Viện Quy hoạch thủy lợi<br /> Mở đầu<br /> <br /> Khái niệm về kịch bản trong quy hoạch phát triển hiện nay còn đang có nhiều<br /> cách hiểu khác nhau dẫn tới thiếu thống nhất trong khi áp dụng. Để phục vụ cho<br /> công tác quy hoạch nói chung và các nghiên cứu chiến lược nói riêng, sau khi nghiên<br /> cứu các phương pháp quy hoạch chiến lược của UNESCAP, chúng tôi viết bµi này<br /> để luận giải về khái niệm kịch bản dùng trong quy hoạch chiến lược.<br /> Bµi viÕt được trình bày theo phương pháp quy nạp, tức là bắt đầu từ những vấn<br /> đề về xuất xứ và ứng dụng của kịch bản, sau đó mới đi tới định nghĩa về kịch bản.<br /> Khái niệm kịch bản ở đây nằm trong phạm vi của quy hoạch chiến lược phát triển<br /> tài nguyên nước, cho nên ở phần đầu chúng tôi cũng trình bày một số khái niệm về<br /> chiến lược, từ đó đi tới nhu cầu và phương pháp xây dựng kịch bản. Để tránh nhầm<br /> lẫn, bµi viÕt cũng phân tích sự khác nhau giữa kịch bản và một số cách xử lý khác<br /> đối với những biến động bất thường trong tương lai của phương pháp quy hoạch<br /> truyền thống.<br /> Bµi viÕt cũng nêu ra một ví dụ về các kịch bản đã được xây dựng trong bài toán<br /> sử dụng nước toàn cầu do Viện Nghiên cứu chính sách lương thực quốc tế thực hiện.<br /> I. Ba trường phái chiến lược<br /> Từ hàng trăm năm nay người ta đã tiến hành xây dựng các chiến lược phát triển<br /> cho một tổ chức. Mục đích của chiến lược là xây dựng các chính sách định hướng cho<br /> hoạt động của các thành viên sao cho toàn bộ hệ thống tổ chức đó tương thích với môi<br /> trường xung quanh nhằm đạt được mục tiêu do tổ chức đó đề ra. Theo cách hiểu phổ<br /> biến, một chiến lược tốt phải dựa trên các yếu tố sau:<br /> - Xác định được mục tiêu tồn tại và phát triển<br /> - Đánh giá các đặc trưng của tổ chức, bao gồm các khả năng biến đổi.<br /> - Đánh giá môi trường hiện tại và tương lai.<br /> - Đánh giá sự tương thích giữa tổ chức và môi trường<br /> - Xây dựng các chính sách và các chương trình hành động để cải thiện sự tương<br /> thích đó<br /> Qua nhiều năm phát triển các phương pháp xây dựng chiến lược, người ta thấy<br /> rằng có thể chia các phương pháp này ra ba trường phái, đó là trường phái duy lý,<br /> trường phái tiến hoá, và trường phái quá trình.<br /> Trường phái duy lý giải thích rằng chỉ có một giải pháp tối ưu, và nhiệm vụ của<br /> nhà chiến lược là tìm ra giải pháp tối ưu đó tương ứng với một tập hữu hạn các nguồn<br /> lực. Nhà chiến lược suy nghĩ thay cho toàn bộ tổ chức, và tìm kiếm chiến lược tối ưu<br /> bằng cách chọn ra một phương án có hiệu ích tối đa giữa hàng loạt phương án khác<br /> nhau. Khi đã xác định được hướng đi tối ưu, thì tiến hành vạch ra các chương trình hành<br /> động. Các giả thiết của trường phái duy lý còn bao gồm:<br /> - Tương lai có thể dự báo được<br /> - Mục đích rõ ràng<br /> - Hành động theo quy tắc (suy nghĩ độc lập với hành động)<br /> - Hiểu rõ toàn bộ hệ thống tổ chức<br /> - Con người có lý sẽ thực hiện các việc có lý<br /> <br /> 1<br /> Trường phái này chiếm đa số và hiện nay cũng đang thống trị trong lĩnh vực quy hoạch<br /> ở nước ta.<br /> Trường phái tiến hoá nhấn mạnh bản chất phức tạp của hành vi của tổ chức, có<br /> thể vượt ra khỏi phạm vi của những suy nghĩ có lý. Chiến lược là viễn cảnh của những<br /> hành vi bất thường, và là quá trình thực nghiệm ngẫu nhiên và được chọn lọc thông qua<br /> phán đoán và ghi nhớ về các chiến lược đã ứng dụng thành công.<br /> Trường phái quá trình chiếm vị trí trung gian giữa hai trường phái trên. Nó cho<br /> rằng, trong khi không thể vạch ra một chiến lược tối ưu chỉ dựa vào quá trình suy nghĩ<br /> duy lý, thì nhà quản lý có thể tạo ra các quá trình trong tổ chức làm cho nó mềm dẻo và<br /> dễ tương thích hơn, và có khả năng tự học tập được qua những sai lầm. Các hành vi tiến<br /> hoá của tổ chức có thể bị tác động bởi nhà quản lý.<br /> Một cách ẩn dụ, có thể coi là:<br /> - Trường phái duy lý coi tổ chức như một cỗ máy<br /> - Trường phái tiến hoá coi tổ chức như hệ sinh thái<br /> - Trường phái quá trình coi tổ chức như một cơ thể sống<br /> Trong thực tế, thì tổ chức là sự kết hợp hài hoà của cả ba khái niệm nói trên.<br /> II. Chiến lược duy lý<br /> 1. Cách tiếp cận duy lý<br /> Cách tiếp cận duy lý quan niệm rằng chỉ có một câu trả lời đúng, và nhiệm vụ<br /> của nhà chiến lược là tìm ra nó. Mục đích của chiến lược là tìm càng gần càng tốt đến<br /> lời giải đúng duy nhất đó. Theo nhà duy lý thì nhà xây dựng chiến lược không đóng vai<br /> trò quan trọng nếu xét về năng lực bản thân anh ta. Nếu chỉ có một câu trả lời duy nhất,<br /> thì bất kỳ ai được cấp thông tin, cuối cùng cũng sẽ tìm ra nó. Cách tiếp cận duy lý xây<br /> dựng chiến lược theo các bước sau đây:<br /> + Xác định nhiệm vụ<br /> - Xác định lợi ích<br /> - Xác định các mục tiêu chiến lược<br /> + Phân tích SWOT<br /> - Phân tích nội tại<br /> - Dự báo môi trường<br /> - Xác định các phương án chiến lược<br /> + Lựa chọn phương án có lợi ích tối đa<br /> + Thực hiện<br /> + Đánh giá và kiểm soát<br /> Theo đó việc lập chiến lược bắt đầu bằng cách xác định đích cuả tổ chức, thường<br /> được gọi là nhiệm vụ (mission). Cấp quản lý trên của tổ chức có thể giao nhiệm vụ đó<br /> hoặc giám đốc điều hành của tổ chức có thể xác định nhiệm vụ thay mặt cho người chủ<br /> thực sự của tổ chức này. Ở đây ta cần trở lại với nguồn gốc quân sự của khái niệm<br /> “chiến lược”. Một cơ quan quân sự không quyết định việc có tiến hành chiến tranh hay<br /> không. Một hệ thống chính trị ngoài quân đội quyết định việc đó, giao nhiệm vụ cho<br /> quân đội, và cơ quan quân sự xây dựng chiến lược của họ trên cơ sở nhiệm vụ được<br /> giao. Tương tự như vậy, nhà chiến lược duy lý làm việc với một tuyên bố nhiệm vụ<br /> được cho trước.<br /> Công việc tiếp theo là xác định một tập hợp các mục tiêu chiến lược dựa trên<br /> nhiệm vụ được giao. Các mục tiêu này là cầu nối giữa nhiệm vụ được giao và thực tiễn<br /> hoạt động, và chuyển đổi nhiệm vụ thành một loạt các mục tiêu cụ thể. Ví dụ: Nhiệm vụ<br /> được giao là “tạo ra mức hoàn vốn tối đa” thì một mục tiêu cụ thể có thể là tăng lợi<br /> nhuận thêm 2% trong năm tới. Để chuyển đổi được sang các con số cụ thể như vậy,<br /> người ta cần phải tiến hành phân tích nội tại của tổ chức, cả về năng lực và hạn chế. Sau<br /> <br /> 2<br /> đó phải phân tích các điều kiện ngoại cảnh, các mối quan hệ giao dịch, quản lý. Từ đó sẽ<br /> xác định ra các mục tiêu hợp lý.<br /> Chiến lược được thiết kế để đạt được các mục tiêu đó. Thường là có hàng loạt<br /> các phương án được đưa ra và nhà chiến lược duy lý cần lựa chọn phương án có hiệu<br /> quả nhất. Để lựa chọn thì người ta tiến hành dự báo môi trường hoạt động trong tương<br /> lai, căn cứ vào đó để đánh giá các phương án. Sau khi vẽ ra được viễn cảnh môi trường<br /> tương lai, người ta tính toán hiệu ích của từng phương án. Phương án nào cho hiệu ích<br /> cao nhất được lựa chọn làm chiến lược.<br /> 2. Dự báo<br /> Dự báo tương lai để đánh giá các phương án chiến lược là một công đoạn của lập<br /> chiến lược duy lý. Dự báo ở đây dựa trên giả thiết rằng quá khứ có thể được kéo dài tới<br /> tương lai. Ở mức độ đơn giản nhất, nó cho phép ta ngoại suy thống kê các biến số. Khi<br /> có các thay đổi đột biến thì phương pháp này thất bại. Ở dạng dự báo phức tạp hơn,<br /> người ta thiết lập các mô hình mô phỏng cho phép xét đến các mối quan hệ nội tại giữa<br /> các biến số. Tuy nhiên mô hình mô phỏng vẫn dựa trên giả thiết là các mối quan hệ nội<br /> tại này trong quá khứ được kéo dài tới tương lai, tức là dựa trên giả thiết cấu trúc hệ<br /> thống luôn ổn định bất biến. Tuy nhiên khi cấu trúc cơ bản của hệ thống thay đổi thì các<br /> mô hình mô phỏng cũng thất bại.<br /> 3. Độ nhạy<br /> Trên đây ta thấy là dự báo không cho ta thấy tương lai thay đổi như thế nào và<br /> trong trường hợp ấy thì chiến lược có còn phù hợp nữa hay không. Để khắc phục điều<br /> đó người ta xem xét đến độ nhạy của chiến lược (sensitivities). Người ta nghiên cứu<br /> xem cái gì sẽ xảy ra khi một biến số quan trọng của môi trường biến đổi khác với dự<br /> báo. Ví dụ như trường hợp lợi nhuận thay đổi như thế nào nếu giá bán sản phẩm hạ<br /> xuống 10%. Tuy nhiên những giả thiết này không có cơ sở chắc chắn và cũng không cho<br /> thấy mối liên hệ giữa các yếu tố khác nhau của môi trường. Các tính toán độ nhạy chỉ<br /> cho chúng ta các thông tin hết sức hạn chế, nó không phản ảnh được tương lai, và do đó<br /> không giúp ích gì mấy cho xây dựng chiến lược.<br /> 4. Xác suất (Probability)<br /> Khái niệm xác suất xuất hiện được ứng dụng để dự báo tương lai cũng là một<br /> khái niệm thuộc cách tiếp cận duy lý. Khi nghiên cứu xác suất xuất hiện một giá trị nào<br /> đó trong tương lai, chúng ta dựa trên nghiên cứu thống kê các số liệu quá khứ, do đó<br /> cũng dựa trên giả thiết là cấu trúc hệ thống không thay đổi tương lai. Điều này, như đã<br /> nói ở trên, sẽ dẫn đến một bức tranh tương lai không đúng và đưa tới một chiến lược sai<br /> lầm. Dựa trên khái niệm xác suất, người ta có thể đưa ra một số khung cảnh môi trường<br /> tương lai, thường là vẽ ra 3 khung cảnh: cao, thấp, và theo xu thế thông thường. Điều<br /> này phần nào giúp cho hoạch định chiến lược, nhưng không giải quyết được khuyết<br /> điểm của quan niệm dự báo và cần được phân biệt với khái niệm “kịch bản” với đúng<br /> nghĩa của nó.<br /> III-Quy hoạch và quản lý chiến lược tài nguyên nước.<br /> Một hướng mới của quản lý tổng hợp tài nguyên nước hiện cũng đang được phát<br /> triển mạnh mẽ trên thế giới, đó là quy hoạch và quản lý có tính chiến lược ( Strategic<br /> Planning and Management , viết tắt là SPM). SPM là một giải pháp quy hoạch và quản<br /> lý nhằm hỗ trợ cho việc ra quyết định trong bối cảnh các điều kiện thay đổi nhanh<br /> chóng trong lĩnh vực quản lý nguồn nước. Theo SPM, khả năng dự ứng (anticipation)<br /> các thay đổi là yếu tố then chốt cho quy hoạch và quản lý tốt. Rõ ràng là tương lai là<br /> không thể biết trước được, do vậy dự kiến (foresight) và dự ứng (anticipation) là cần<br /> thiết để xác định các tình huống có thể xảy ra để hệ thống sẵn sàng đối phó. Dự kiến liên<br /> quan đến khả năng xác định các thay đổi có thể xảy ra trong tượng lai của môi trường<br /> <br /> 3<br /> hoạt động, còn dự ứng là chuẩn bị các phản ứng của hệ thống đối với các thay đổi dự<br /> kiến. Hệ thống phát triển tốt hay kém không phải do sự thay đổi môi trường, mà là do hệ<br /> thống đó phản ứng như thế nào trước hoàn cảnh mới. Trên thực tế, những sự kiện bất lợi<br /> có thể dẫn đến những kết quả tốt hơn hiện trạng, nếu những phản ứng của hệ thống là có<br /> hiệu quả.<br /> Quy hoạch chiến lược có những đặc trưng sau đây ( theo D. Webster và Lê Hữu<br /> Tý):<br /> 1. Nguồn lực được tập trung nhằm đạt được một nhiệm vụ, thường được gắn trong<br /> một tầm nhìn rõ ràng và có tính hiện thực. Các khung thời gian cụ thể thường gắn<br /> với việc đạt được nhiệm vụ. Hết sức tránh các kế hoạch toàn diện phi thực tế.<br /> 2. Nhiệm vụ đó dựa trên những vấn đề được xác định qua quá trình tham gia của<br /> nhiều bên liên quan. Tránh việc để cho bộ máy quan liêu đặt trước mục tiêu.<br /> 3. Chú trọng tới các hành động và mức độ thực hiện các nhiệm vụ so với kế hoạch<br /> đặt ra.<br /> 4. Hành động được tập trung vào những điều trong hệ thống sao cho tạo ra được đòn<br /> bẩy lớn nhất tương ứng với nguồn lực hiện có. Làm được như vậy thì các chi phí<br /> sẽ có hiệu qủa lớn nhất.<br /> 5. SPM thừa nhận tầm quan trọng của các nhà lãnh đạo và các cơ quan quản lý.<br /> Chiến lược đề ra cần tập trung thế mạnh của thể chế hiện hành, đồng thời cũng<br /> cần đề ra phương án cố tăng cường thể chế về lâu dài.<br /> 6. SPM nhấn mạnh tầm quan trọng của dự ứng, thông qua các kỹ thuật như phân tích<br /> các động lực và xây dựng các kịch bản, bởi vì nó thừa nhận rằng thế giới đang<br /> thay đổi nhanh chóng. Không thể biết trước được tương lai, nhưng phạm vi của<br /> các thay đổi có thể được dự ứng trước ở môt mức độ đáng kể.<br /> 7. SPM phân biệt giữa môi trường bên trong và môi trường bên ngoài. Môi trường<br /> bên ngoài rất quan trọng và phải tìm hiểu kỹ và dự đoán trước nếu muốn một<br /> chiến lược thành công.<br /> 8. SPM giải quyết các xung đột bằng cách phân chia quyền lợi cho tất cả các bên<br /> liên quan, có nghĩa là tạo ra các tình huống hai bên cùng thắng.<br /> Với các nguyên tắc nêu trên, quy hoạch chiến lược đã ứng dụng ở nhiều quốc gia<br /> phát triển cho nhiều ngành, nhiều lĩnh vực khác nhau và thu được những kết quả tôt đẹp.<br /> VI. Dự báo và kịch bản<br /> Để hiểu rõ khái niệm kịch bản ta phải so sánh với dự báo. Dự báo dựa trên giả<br /> thiết là việc phỏng đoán trước tương lai là có thể và có ích. Điều này có quan hệ chặt<br /> chẽ với giả thiết của nhà chiến lược duy lý cho rằng chỉ có 1 câu trả duy nhất đứng và<br /> nghệ thuật lập chiến lược là đạt đến càng gần câu trả lời đó càng tốt. Do đó nhiệm vụ dự<br /> báo được giao cho các chuyên viên trình độ cao nhất kết hợp với năng lực của máy tính,<br /> sao cho đạt được câu trả lời tốt nhất. Phân tích kịch bản khác về mặt cơ bản với dự báo.<br /> Nó là một quá trình dựa trên giả thiết là không chỉ có một câu trả lời tốt nhất, và tồn tại<br /> một giới hạn của nhận thức thực tại. Điều đó có nghĩa là người có trách nhiệm ra các<br /> quyết định chiến lược phải chấp nhận một sự mạo hiểm đáng kể. Phân tích kịch bản giả<br /> thiết rằng tương lai không thể đoán trước được và do đó tính bấp bênh là không thể<br /> tránh khỏi. Việc dự báo tương lai khi vẫn tồn tại sự bấp bênh cơ bản là rất nguy hiểm vì<br /> nó sẽ không cung cấp được các hiểu biết thực sự đủ để các nhà hoạch định chính sách ra<br /> quyết định cần thiết. Các chuyên gia làm dự báo không phải là người hoạch định chính<br /> sách. Khi nhà hoạch định chính sách sử dụng kết quả dự báo, họ không nhận thức được<br /> tính bấp bênh của dự báo, do đó họ không thể thấy được các khả năng khác nhau mà<br /> quyết định của họ có thể mang lại khi tương lai diễn biến bất thường.<br /> <br /> <br /> 4<br />  Dự báo là sự tổng hợp thống kê của chuyên gia. Một dự báo không nhất thiết<br /> phải đưa ra một con số nhất định mà có thể đưa ra một khoảng biến thiên. Anh ta có thể<br /> đưa ra các thông tin xác suất đối với vấn đề anh ta dự báo. Nhưng đó bao giờ cũng là các<br /> đánh giá xác suất phản ảnh ý kiến của chuyên gia. Còn phân tích kịch bản là một mô tả<br /> nhận thức về tương lai dựa trên quan hệ nhân quả.<br /> <br /> MÔ HÌNH QUY HOẠCH CHIẾN LƯỢC CHUẨN<br /> <br /> <br /> <br /> Các bộ tài liệu<br /> <br /> Nhiệm vụ (trong ngành)<br /> <br /> <br /> Các động lực<br />  Bên ngoài Các kịch bản<br />  Bên trong<br /> <br /> <br /> Các vấn đề<br /> <br /> <br /> SWOT<br /> Bên trong<br />  Điểm mạnh<br />  Điểm yếu<br /> Bên ngoài<br />  Đe dọa<br />  Cơ hội<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Các chiến lược thử<br /> Các kịch bản<br /> nghiệm<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Hoàn thiện các chiến lược<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Hành động: Những người chủ trì<br /> <br /> <br /> Người làm dự báo trước hết phải tự quyết định là anh ta dự báo cái gì. Nhưng<br /> anh ta không thể biết rằng đại lượng mà anh ta dự báo sẽ ảnh hưởng bởi những yếu tố<br /> khác nữa không được phân tích, do môi trường có bản chất rất phức tạp, trong khi anh ta<br /> bị bó hẹp trong vòng suy lý của cá nhân minh. Nhà phân tích kịch bản có quan điểm<br /> rộng rãi hơn. Anh ta bắt đầu với hoạt động của tổ chức. Từ đó anh ta không phải chỉ dự<br /> báo nhu cầu đối với sản phẩm trong tương lai, mà xem xét tới các động lực đối với sản<br /> phẩm đó.<br /> Dự báo còn là một sự đơn giản hoá thực tại, đưa hệ thống về một biến đơn, do đó<br /> tạo cho người hoạch định chính sách rất dễ dàng trong việc ra quyết định. Nhà phân tích<br /> kịch bản đi sâu vào mối quan hệ nhân qủa, do đó đưa ra nhiều thông tin hơn, cung cấp<br /> <br /> 5<br /> một bức tranh toàn diện về sự vật. Các kịch bản nêu ra sẽ là cơ sở để nhà hoạch định<br /> chính sách suy nghĩ, phân tích trước khi đi đến một quyết định nào đó.<br /> Trong thực tế, dự báo có thể sử dụng khi hoạch định công việc ngắn hạn, khi<br /> chúng ta có nhiều khả năng dự báo đúng, ít gặp bấp bênh bất trắc. Phân tích kịch bản<br /> được sử dụng đối với một tương lai giới hạn, khi mà khả năng dự báo và sự bất trắc<br /> ngẫu nhiên dều có ý nghĩa quan trọng như nhau.<br /> V. Xây dựng kịch bản<br /> Dưới đây giới thiệu phương pháp xây dựng kịch bản được trình bày trong cuốn<br /> “ Scenarios - The Art of Strategic conversation”. Sau khi vạch ra chương trình kịch bản<br /> (các lĩnh vực thuộc thế giới bên ngoài cần được xem xét trong dự án phân tích kịch bản),<br /> người ta lập ra một nhóm làm kịch bản.<br /> 1. Nhóm làm kịch bản<br /> Xây dựng kiến thức mới trên cơ sở chương trình kịch bản đã xác định là một hoạt<br /> động cho một nhóm làm kịch bản. Việc lựa chọn các thành viên của nhóm là quan trọng.<br /> Các kịch bản phải đa ngành và do vậy tốt nhất là thành phần của nhóm kịch bản cũng<br /> phải đa ngành.<br /> Nhiệm vụ của nhóm là tìm kiếm thật nhiều số liệu về môi trường bên ngoài, sao<br /> cho có thể làm sáng tỏ chương trình. Một nhóm thành công sẽ phát triển cái mới trong tư<br /> duy của mình. Thách thức quan trọng nhất trong công việc mà các nhà quy hoạch kịch<br /> bản gặp phải là tìm ra sự cân bằng tối ưu giữa:<br />  Sự thích hợp với khách hàng.<br />  Tính mới lạ<br /> 2. Áp dụng cái mới<br /> Một nhóm kịch bản làm thế nào để tạo ra cái mới trong các kịch bản của mình<br /> trong các lĩnh vực liên quan đến khách hàng? Một nhóm bắt đầu từ đâu? Về nguyên tắc,<br /> có nhiều cách để thử tìm ra những hiểu biết sâu sắc mới, kể cả đọc và tiến hành nghiên<br /> cứu cơ bản. Nhưng theo kinh nghiệm thì cách thực tiễn để làm việc này là thông qua<br /> mối quan hệ qua lại với những người vừa có kinh nghiệm vừa có những hiểu biết mới,<br /> có nghĩa là:<br />  Người đã nghiên cứu các lĩnh vực được nêu cụ thể trong chương trình kịch bản,<br /> nhưng<br />  Thông thường người đó không phải là thành viên của mạng lưới tổ chức và do<br /> vậy có thể phát triển những hiểu biết sâu sắc ban đầu.<br /> Tại giai đoạn này, nhóm kịch bản chia thành các tiểu nhóm, mỗi tiểu nhóm giải quyết<br /> một hoặc hai chủ đề của chương trình kịch bản. Công việc phải thực hiện đòi hỏi:<br />  Tìm ra người xuất sắc<br />  Giới thiệu vấn đề với ông/bà ấy.<br />  Gợi ra đóng góp đầu tiên, có thể dưới dạng một báo cáo viết về cái mà chuyên<br /> gia đó tin là có thể đóng góp.<br />  Tiếp đến là một hội thảo tại đó chuyên gia này sẽ gặp gỡ với các thành viên của<br /> nhóm kịch bản và tổ chức khách hàng.<br /> 3. Khái quát về tiến trình xây dựng kịch bản<br /> Vấn đề chính ở đây là làm thế nào để tạo ra một cấu trúc hợp lý cho những số<br /> liệu thu thập được. Việc này sẽ quyết định số liệu nào sẽ được đặt vào câu chuyện nào,<br /> và những số liệu này sẽ được kết nối như thế nào. Điều này có nghĩa là chúng ta phải<br /> <br /> 6<br /> quyết định xem chúng ta sẽ kể bao nhiêu câu chuyện, và cái gì sẽ là nguyên tắc tổ chức<br /> của mỗi câu chuyện. Nó có nghĩa là chúng ta phải gộp số liệu thành các nhóm tới một<br /> mức mà không thể giảm số nhóm hơn được nữa. Khi đó, các nhóm không thể giảm được<br /> ấy sẽ trở thành các nguyên tắc tổ chức của các kịch bản.<br /> Việc gộp nhóm này có thể được thực hiện như thế nào? Có một số nguyên tắc chúng<br /> ta có thể ghi nhớ trong tiến trình này:<br />  Ít nhất cần có 2 kịch bản để phản ánh sự không chắc chắn. Nhiều hơn 4 được<br /> chứng minh là không thực tiễn về mặt tổ chức.<br />  Mỗi kịch bản phải hợp lý. Điều đó có nghĩa là chúng phải phát triển hợp lý (theo<br /> cách nhân/quả) từ quá khứ tới hiện tại.<br />  Chúng phải nhất quán nội bộ. Điều đó có nghĩa là những sự kiện trong một kịch<br /> bản phải liên quan thông qua các tuyến nhân/quả của lý lẽ mà không thể có chỗ<br /> hổng.<br />  Chúng phải thích hợp cho các vấn đề mà khách hàng quan tâm. Chúng phải tạo<br /> ra những điều kiện hữu ích, toàn diện và thách thức để tạo ra và thử nghiệm ý<br /> tưởng, mà dựa vào đó khách hàng có thể xem xét các kế hoạch, chiến lược, và<br /> hướng kinh doanh tương lai.<br />  Các kịch bản phải tạo ra một triển vọng mới và cơ bản về các vấn đề của khách<br /> hàng.<br /> 4. Phân tích số liệu đầu tiên<br /> Những ý tưởng được tập hợp ban đầu có vẻ rất không có cấu trúc , có mức độ<br /> nhận thức tương ứng rất khác nhau. Nhiệm vụ đầu tiên là tạo ra sự khái quát nào đó về<br /> cái mà mới đầu có vẻ hỗn độn.<br /> Đối với việc này cần phải nhận thức sự liên hệ giữa các biến và số liệu trong hệ<br /> thống tổng (có thể xuất hiện nhiều sự bất ngờ từ việc xem xét tính chất liên kết mới<br /> trong hệ thống). Việc này sẽ dẫn đến tìm hiểu các động lực trong hệ thống.<br /> 5. Phân tích động lực<br /> Các hoạt động mà nhóm có thể tham gia trong giai đoạn này:<br />  Lập danh sách các mô hình và khuynh hướng chính<br />  Lập các biểu đồ ảnh hưởng cho các mối quan hệ nhân-quả<br />  Lập danh sách các động lực cơ bản<br />  Xếp hạng các động lực theo tính không thể dự đoán và theo ảnh hưởng đối với<br /> chương trình chiến lược.<br /> 5. Lập cấu trúc kịch bản<br /> Cho đến nay, nhóm kịch bản đã thu thập được số liệu cơ bản từ đó các kịch bản<br /> mới sẽ được xây dựng, và đã tạo cấu trúc cho các kịch bản này bằng cách gộp nhóm và<br /> phân loại và bằng cách tìm kiếm các khuynh hướng và cấu trúc nhân-quả cơ bản. Bước<br /> tiếp theo là tạo ra một số hạn chế các kịch bản trong đó phản ánh những hiểu biết sâu sắc<br /> đã thu được . Các tuyến câu chuyện là một phương tiện hiệu quả thông qua đó các ý<br /> tưởng xuyên suốt nhiều lĩnh vực có thể được kết nối vào một tổng thể. Tiến trình mà<br /> chúng tôi đã mô tả đến nay đã đảm bảo rằng toàn bộ dữ liệu đã có vào giai đoạn này rất<br /> thích hợp cho khách hàng và cũng bao hàm nhiều yếu tố mới. Mục đích của bước tiếp<br /> theo này là phát triển một số tuyến câu chuyện nhất quán nội bộ sao cho nó bao hàm<br /> được càng nhiều càng tốt lượng kiến thức thu được cho tới nay. Có nhiều cách để có thể<br /> đạt được điều này, được chia thành các phương pháp quy nạp, suy diễn và gia tăng.<br /> <br /> <br /> 7<br />  Trong phương pháp quy nạp, giải pháp được xây dựng dần dần dựa trên số liệu<br /> sẵn có và cho phép cấu trúc của các kịch bản tự nổi lên. Khung toàn bộ không bị áp đặt,<br /> các tuyến câu chuyện được hình thành từ sự kết hợp dần dần của số liệu. Trong phương<br /> pháp suy diễn, nhà phân tích cố gắng phỏng đoán một khung toàn bộ để bắt đầu, sau đó<br /> các mảnh số liệu được ráp vào khung ở bất kỳ chỗ nào mà chúng ăn khớp tự nhiên nhất.<br /> Sự khác biệt giữa phương pháp quy nạp và suy diễn là giữa để cho khung nổi lên trong<br /> tiến trình xây dựng các câu chuyện từ số liệu mà lên, hoặc suy diễn khung số liệu như là<br /> bước đầu tiên.<br /> Cách thứ ba trong xây dựng các kịch bản gọi là phương pháp gia tăng (tiếp cận<br /> dần ). Giải pháp này thích hợp khi khách hàng muốn khám phá tình huống từng bước<br /> một. Các bước đi không bị áp đặt mà được xây dựng dần. Phương pháp này cần có thời<br /> gian tương đối dài để tiến hành.<br /> 7. Phát triển kịch bản<br /> Với lược đồ kịch bản chung được thiết lập nhóm xây dựng kịch bản cần chuyển<br /> sang phát triển kịch bản. Sản phẩm cuối cùng phải là một tập hợp các kịch bản được<br /> trình bày một cách thuyết phục tới người sử dụng về những phát kiến quan trọng mà<br /> nhóm xây dựng kịch bản tìm ra.<br /> Câu chuyện luôn cần có phần mở đầu, phần thân và phần kết thúc. Một số điều cần<br /> được chú ý khi thực hiện những bước này:<br />  Kịch bản là một câu chuyện trình bày mối liên hệ các sự việc của quá khứ và<br /> hiện tại cùng với sự kiện dự báo trong tương lai. Để tạo được tính hợp lý, mỗi<br /> kịch bản đều phải chặt chẽ trong quá khứ, với tương lai được phát triển từ quá<br /> khứ và hiện tại một cách liên hoàn.<br />  Mỗi kịch bản phải đưa ra một cấu trúc tổng hợp có tính hoàn chỉnh một khối chứ<br /> không bao gồm những phần rời rạc. Logic cơ bản của mỗi kịch bản phải có khả<br /> năng thể hiện được bằng một sơ đồ đơn giản. Cũng như vậy sự khác nhau giữa<br /> các kịch bản phải được thể hiện rõ ràng.<br />  Tính nhất quán nội bộ được thể hiện ở chỗ mỗi câu chuyện đều được dựa trên<br /> một cấu trúc nhất định. Sử dụng các biểu đồ ảnh hưởng đã nêu ở trên để phát<br /> triển một loạt các quan hệ nhân quả cho mỗi kịch bản sẽ giúp ích rất nhiều cho<br /> việc tạo lập tính nhất quán nội bộ cho kịch bản.<br />  Các nguyên lý, yếu tố cơ bản đã được thống nhất từ trước phải được phản ánh<br /> trong mọi kịch bản.<br />  Các yếu tố cơ bản cần phải được định lượng và đề xuất các chỉ tiêu tương ứng.<br /> VI. Kịch bản sử dụng nước toàn cầu<br /> Trong bài toán sử dụng nước toàn cầu do Viện Nghiên cứu chính sách lương thực<br /> quốc tế thực hiện, người ta phát triển ba kịch bản cơ sở như sau:<br /> 1) Kịch bản diễn biến như bình thường (BAU) dự kiến những sản phẩm nước và<br /> lương thực đối với một tương lai có xu thế giống như quá khứ gần đây, do đó<br /> những khuynh hướng hiện thời về đầu tư cho nước, giá nước và quản lý nước<br /> được duy trì phổ biến.<br /> 2) Kịch bản khủng hoảng nước (CRI) dự đoán sự xấu đi của những khuynh hướng<br /> và chính sách hiện thời trong ngành nước.<br /> 3) Kịch bản sử dụng nước bền vững (SUS) dự kiến những cải thiện trong một loạt<br /> rộng khắp các chính sách và khuynh hướng về nước.<br /> <br /> 8<br />  Những yếu tố chi phối chính trong mô hình ảnh hưởng được sử dụng như là các<br /> khối xây dựng cho các kịch bản. Các yếu tố chi phối được tóm tắt ở đây:<br />  Các yếu tố kinh tế và dân số bao gồm tăng trưởng dân số, tốc độ đô thị hóa, và<br /> tốc độ tăng trưởng của GDP, và GDP bình quân đầu người. Những kết quả dự<br /> kiến của các yếu tố kinh tế và dân số được giữ bất biến trong khắp các kịch bản.<br />  Các thông số khí hậu và thủy văn bao gồm lượng mưa, bốc thoát hơi, dòng chảy<br /> mặt và nạp lại nước ngầm. Những thông số này cũng được giữ bất biến trong<br /> suốt 3 kịch bản.<br />  Các yếu tố công nghệ, quản lý, và cơ sở hạ tầng bao gồm hiệu quả lưu vực sông,<br /> lượng trữ của hồ chứa, khả năng lấy nước, diện tích được tưới tiềm năng, và tăng<br /> năng suất của cây trồng và vật nuôi.<br />  Các yếu tố chính sách bao gồm giá nước, ưu tiên phân bổ nước giữa các ngành,<br /> lưu lượng nước cam kết cho các mục đích môi trường, chia sẻ nước liên lưu vực,<br /> chính sách giá hàng hóa được xác định bởi thuế và trợ cấp cho hàng hóa.<br /> Một loạt các hành động có thể dẫn đến những thay đổi về giá trị của các yếu tố này<br /> trong suốt các kịch bản diễn biến như bình thường, khủng hoảng nước, và sử dụng nước<br /> bền vững. Các mô tả dưới đây cho ta thấy các tuyến câu chuyện về các hành động này<br /> mở ra như thế nào và tác động định tính của chúng đối với các yếu tố chi phối của mô<br /> hình ra sao.<br /> 1. Kịch bản diễn biến như bình thường<br /> <br /> Kịch bản diễn biến như bình thường (BAU) giả định sự tiếp tục của các khuynh<br /> hướng hiện thời và các kế hoạch đã có trong chính sách, quản lý và đầu tư cho nước và<br /> lương thực. Sự thoả mãn của các nhà tài trợ quốc tế và của các chính phủ quốc gia về kết<br /> quả của nông nghiệp và tưới dẫn đến đầu tư giảm liên tục trong các ngành này. Việc<br /> thực hiện hạn chế và từng phần một cải cách thể chế và quản lý vẫn tiếp tục, với chỉ có<br /> thành công pha tạp trong cả các hệ thống cấp nước và tiêu đô thị và trong lĩnh vực tưới.<br /> Sự kết hợp giữa giảm bớt đầu tư và cải cách chính sách rời rạc chỉ dẫn đến tiến bộ chậm<br /> chạp trong việc giải quyết những thách thức lớn trong các ngành nước và lương thực.<br /> Trong lĩnh vực cây lương thực của BAU, cả diện tích canh tác có tưới và nhờ trời<br /> đều tăng ít ở hầu hết mọi nơi trên thế giới trong các thập kỷ tới. Do phần lớn diện tích<br /> đất phù hợp cho sản xuất nông nghiệp đã được sử dụng, ngoài ra các yếu tố khác như là<br /> đô thị hóa, giảm đầu tư cho tưới, và suy thoái đất cản trở việc tăng thêm diện tích canh<br /> tác, nên việc tăng năng suất sẽ là nguồn quan trọng hơn làm tăng sản lượng nông nghiệp.<br /> Giá ngũ cốc tiếp tục ảnh hưởng đến mở rộng diện tích cây trồng bởi vì giá ngũ cốc đứng<br /> hoặc giảm làm cho việc mở rộng diện tích thu hoạch không có lãi.<br /> Tốc độ mở rộng diện tích chậm làm cho việc tăng sản lượng chủ yếu phải dựa<br /> vào tăng năng suất nhưng tăng năng suất cây trồng cũng tiếp tục chậm. Sự suy giảm<br /> trong đầu tư công cộng cho nghiên cứu nông nghiệp và cơ sở hạ tầng nông thôn trong<br /> các thập kỷ vừa qua sẽ tiếp tục trong tương lai góp phần kéo theo sự tăng năng suất<br /> chậm ở nhiều vùng và đối với nhiều hàng hóa. Thành công huy hoàng của cuộc Cách<br /> mạng Xanh đối với lúa và lúa mì làm cho sự tăng năng suất trong tương lai của các cây<br /> trồng này trở nên khó khăn hơn, bởi vì các tiến bộ kỹ thuật để tăng năng suất trong các<br /> thập kỷ gần đây khó có thể lặp lại – như là tăng mật độ trồng cây nhờ những thay đổi<br /> trong cấu trúc cây trồng, tăng trọng lượng của sản phẩm lương thực có thể sử dụng trong<br /> tỷ lệ đối với tổng trọng lượng cây trồng, áp dụng phân bón tốt hơn, và cải tiến cách quản<br /> <br /> <br /> 9<br /> lý. Hơn nữa, ở hầu hết các vùng sản xuất, mức sử dụng phân bón cao hiện tại làm cho<br /> khó có thể tăng năng suất hơn nữa bằng cách tăng lượng phân bón.<br /> Ở lĩnh vực nước trong BAU, hiệu quả quản lý nước tưới và lưu vực sông tăng lên<br /> – nhưng tương dối chậm. Ở cấp dòng chính ở hầu hết các nước, các cơ quan nhà nước<br /> tiếp tục quản lý phân phối nước khối lượng lớn giữa các ngành, cũng như các kênh tưới<br /> chính. Đổi mới công nghệ được áp dụng ở một số hệ thống lớn, nhất là những hệ thống<br /> bị thiếu nước trầm trọng. Những đổi mới như là quản lý vận hành xả nước từ đập, ứng<br /> dụng kỹ thuật giám sát từ xa các điều kiện thời tiết và dòng chảy sẽ cải thiện hiệu quả sử<br /> dụng nước ở một số lưu vực thiếu nước.<br /> Một số lưu vực sông có tiến bộ trong việc quản lý tổng hợp lưu vực sông nhờ<br /> thành lập các cơ quan lưu vực sông (RBO), nó thúc đẩy sự tham gia nhiều hơn của các<br /> bên liên quan, sử dụng như một cơ chế giải quyết vấn đề và tạo ra một diễn đàn để giải<br /> quyết mâu thuẫn. Các RBO cũng tạo thuận lợi cho việc thu thập và trao đổi thông tin<br /> thông qua việc chuẩn hóa thu thập số liệu, tiến hành giám sát số và chất lượng nước,<br /> trao đổi thông tin thủy lực và các thông tin khác giữa các nhóm liên quan khác nhau.<br /> Nhưng trong nhiều trường hợp, các chức năng của các cơ quan tạo thành RBO chồng<br /> chéo và mâu thuẫn trong phối hợp, tranh cãi về quyền sử dụng ngân sách, cũng như<br /> những kẽ hở trong luật và nghị định gây ra nhiều vấn đề nghiêm trọng. Hơn nữa, phân<br /> cấp các chức năng của chính phủ ở một số nước gây ra chia nhỏ trong quản lý ở cấp lưu<br /> vực sông mà cấp này ngoài tầm tay chính quyền địa phương và vùng. Những vấn đề<br /> này, kết hợp với việc tiếp tục giảm ngân sách hoạt động cho các RBO dẫn đến tiến bộ<br /> chung trong quản lý lưu vực sông tổng hợp đạt được tương đối thấp .<br /> Bị thúc ép bởi hiệu quả thấp kém của các hệ thống tưới do nhà nước quản lý, bởi<br /> hy vọng rằng phân cấp quản lý sẽ mang lại lợi ích nhiều hơn, và bởi mong muốn chuyển<br /> chi phí vận hành và bảo dưỡng cho nông dân để giảm chi ngân sách, nhiều chính phủ<br /> trong BAU tiếp tục những khuynh hướng hiện thời về chuyển giao tưới cho các tổ chức<br /> của nông dân và các hiệp hội người sử dụng nước. Nhưng lợi ích của việc chuyển giao<br /> hệ thống tiếp tục bị hạn chế. Chuyển giao hệ thống tương đối thành công và góp phần<br /> vào những lợi ích về hiệu quả nước ở những trường hợp được xây dựng trên các mô<br /> hình hợp tác hiện có, được ủng hộ bởi một môi trường chính sách và luật pháp hỗ trợ ,<br /> bao gồm việc thiết lập các quyền nước đảm bảo , cung cấp đào tạo và hỗ trợ về tổ chức<br /> và kỹ thuật. Nhưng thường là các hỗ trợ chính sách và pháp luật này không đủ, và việc<br /> chuyển giao đã kém thành công trong cải tiến quản lý.<br /> Do nước ngày càng khan hiếm và giá nước tăng dần ở một số vùng nông nghiệp<br /> làm cho nông dân ở những vùng này phải sử dụng nước hiệu quả hơn bằng cách sử dụng<br /> công nghệ cải tiến (như là tưới rãnh, tưới phun và tưới nhỏ giọt) và cải thiện quản lý<br /> nước nội đồng. Nhưng các khó khăn về chính trị cản trở việc thực hiện triệt để những<br /> khuyến khích kinh tế , trong khi những khuyến khích này có thể tạo ra kết quả tốt hơn<br /> trong quản lý nước và ứng dụng công nghệ tiên tiến. Sự phản đối về giá nước nảy sinh<br /> từ những mối lo ngại về tác động của giá cao hơn đối với thu nhập nông nghiệp và từ<br /> những lợi ích kèm theo với các hệ thống phân phối nước dựa trên hệ thống hành chính<br /> quan liêu hiện nay.<br /> Đối với nông nghiệp tưới nhờ trời trong kịch bản BAU, công tác quản lý nước<br /> dần dần được cải thiện, dẫn đến hiệu quả sử dụng nước cho các cây trồng tưới nhờ trời<br /> cũng được cải thiện dần dần. Những tiến bộ trong các kỹ thuật thu gom nước và quản lý<br /> nội đồng tốt hơn- cũng như một số thành công trong phát triển các giống cây trồng ngắn<br /> ngày hơn cho phép các giai đoạn tăng trưởng của cây trồng thay đổi để sử dụng tốt hơn<br /> nước mưa - dẫn đến tăng hiệu quả sử dụng nước mưa. Nhưng chỉ có ít tiến bộ trong các<br /> <br /> <br /> 10<br /> hệ thống thu gom nước hiệu quả, vì chi phí cao và những hạn chế về lao động để thực<br /> hiện thu gom nước cản trở việc sử dụng rộng rãi.<br /> Đầu tư công cộng vào mở rộng tưới và hồ chứa nước tiếp tục giảm do chi phí đầu<br /> tư xây dựng mới các hệ thống tưới tăng lên và giá ngũ cốc và các sản phẩm cây trồng có<br /> tưới khác giảm đi. Ngoài chi phí trực tiếp của các hệ thống mới, mối lo ngại về chi phí<br /> môi trường và xã hội cao, bao gồm cả việc di dân ra khỏi các tuyến đập và hồ, dẫn đến<br /> giảm bớt đầu tư . Tuy nhiên, nhiều chính phủ tiếp tục xây dựng các đập mà họ cho rằng<br /> tỉ lệ lợi ích-chi phí là thỏa đáng. Do đó, lượng nước trữ trong hồ và khả năng lấy nước<br /> tưới tăng lên ở mức chậm đến trung bình trong vài thập kỷ tới.<br /> Tuy nhiên, do mức tăng trưởng tương đối chậm trong đầu tư cho mở rộng diện<br /> tích được tưới tiềm năng từ nước mặt và thất bại trong việc đặt giá cao hơn cho bơm<br /> nước ngầm hoặc để điều tiết hiệu quả nước ngầm, nên nông dân tiếp tục mở rộng việc<br /> bơm nước ngầm. Do đó, các vùng hiện đang bơm nước ngầm ở mức cao hơn mức nạp<br /> lại vẫn tiếp tục làm như vậy. Và vì vậy việc bơm nước ngầm không bền vững tiếp tục ở<br /> một số lưu vực ở tây nước Mỹ, bắc Trung Quốc, bắc và tây Ấn Độ, Ai Cập và nhiều<br /> vùng khác ở khu vực tây Á và bắc Phi (WANA). Việc hút nước ngầm cũng tiếp tục tăng<br /> lên đáng kể ở nhiều lưu vực khác.<br /> Các nhóm môi trường tiếp tục nhấn mạnh đến việc tăng phân bổ nước cho mục<br /> đích môi trường và sử dụng trong sông, bao gồm cung cấp nước cho đất ướt, pha loãng<br /> các chất gây ô nhiễm, duy trì hệ thực vật ven sông và các loài dưới nước khác, và cho du<br /> lịch và giải trí. Tuy nhiên, do tiến bộ tương đối chậm trong cải cách chính sách và trong<br /> cải thiện hiệu quả sử dụng nước, nên nhu cầu nước cho sử dụng sinh hoạt, công nghiệp,<br /> và nông nghiệp vẫn cao, và không có cam kết tăng phân bổ nước cho môi trường trong<br /> tổng lượng nước có thể phục hồi.<br /> Như trong lĩnh vực tưới, chi phí cấp nước cho các hộ dùng sinh hoạt và công<br /> nghiệp cũng tăng ghê gớm trong BAU, với nhiều nguồn cấp nước mới với chi phí gấp 2<br /> đến 3 lần một lít so với các nguồn cấp nước hiện có. Sự cải thiện trong phân phối và<br /> hiệu quả sử dụng trong khu vực sinh hoạt tương đối thấp nhưng vẫn dẫn đến tăng chút ít<br /> tỉ lệ hộ sử dụng nước máy. Tuy nhiên, số hộ không được cung cấp nước máy vẫn cao.<br /> Với cường độ sử dụng nước công nghiệp năm 1995 ở các nước đang phát triển cao gấp 3<br /> lần ở các nước phát triển, vẫn có tiềm năng lớn để tiết kiệm nước trong quá trình công<br /> nghiệp hóa. Sau một lần sử dụng đầu tiên, nước ngọt có thể được tái chế trong cùng một<br /> ngôi nhà hoặc nhà máy, hoặc nước thải có thể được thu gom, xử lý, và tái phân phối để<br /> sử dụng ở một nơi khác. Cường độ sử dụng nước công nghiệp giảm đi do tăng giá chút<br /> ít, do cải thiện điều tiết và thi hành kiểm soát ô nhiễm, và công nghệ mới được chuyển<br /> giao qua các nhà máy công nghiệp mới và trang bị thêm những bộ phận mới cho nhiều<br /> nhà máy cũ. Tuy nhiên, không thu được những kết quả đáng kể bởi vì giá nước công<br /> nghiệp vẫn tương đối thấp và các nghị định về ô nhiễm thường là không được thi hành.<br /> <br /> 2. Kịch bản khủng hoảng nước<br /> <br /> BAU chỉ ra một bức tranh pha tạp kết hợp một số thành công với các khuynh<br /> hướng đáng lo ngại. Kịch bản khủng hoảng nước (CRI) kiểm tra tác động của sự suy<br /> giảm các khuynh hướng hiện thời trong chính sách và đầu tư cho nước và lương thực.<br /> Sự suy giảm vừa phải các khuynh hướng này đủ để dẫn đến khủng hoảng nước thật sự.<br /> Trong CRI, vấn đề ngân sách của chính phủ còn xấu hơn và những chất vấn về<br /> chậm tăng ngân sách đã kéo vốn ra khỏi ngành nước, dẫn đến chính phủ cắt giảm<br /> nghiêm trọng chi phí cho các hệ thống tưới và tăng chuyển giao các hệ thống tưới cho<br /> nông dân và các nhóm nông dân, ủy thác vận hành và bảo dưỡng cho các hộ sử dụng<br /> <br /> 11<br /> nước. Nhưng việc chuyển giao nhanh chóng này không kèm theo những cải cách cần<br /> thiết về quyền nước và đôi khi thất bại trong việc hỗ trợ. Đồng thời giá cung cấp nước<br /> cho các kênh nhánh tăng lên do cố gắng bù đắp cho chi phí hành chính và vận hành bảo<br /> dưỡng ở hệ thống chính. Các hộ sử dụng nước chống lại việc tăng giá nước, và mức độ<br /> mâu thuẫn cao gây ra sự thiếu hợp tác của người dùng nước địa phương trong việc chia<br /> sẻ chi phí. Do đầu tư công cộng giảm, lại không được bù đắp bằng sự đóng góp của<br /> nông dân và cộng đồng, nên chi phí cho vận hành và bảo dưỡng của các hệ thống cấp<br /> hai và ba cũng giảm nghiêm trọng. Cơ sở hạ tầng xuống cấp nhanh chóng và quản lý<br /> kém làm giảm hiệu quả sử dụng nước ở cấp hệ thống và cấp lưu vực.<br /> Đi kèm với thất bại trong quản lý phân cấp, quản lý trung ương cũng mất năng<br /> lực. Những cố gắng để phát triển quản lý lưu vực tổng hợp bằng cách thiết lập các RBO<br /> thất bại do thiếu vốn từ cả ngân sách nhà nước và phí nước, và do mức mâu thuẫn cao<br /> giữa những người hưởng lợi nước trong lưu vực khi thiếu nước tăng lên.<br /> Những hạn chế về ngân sách quốc gia và sự giảm bớt mối quan tâm quốc tế đối<br /> với nông nghiệp dẫn đến giảm hơn nữa trong đầu tư công cộng đối với tạo giống cây<br /> trồng cho nông nghiệp tưới nhờ trời ở các nước đang phát triển, nhất là cho các cây<br /> trồng chủ lực như là lúa, lúa mì, ngô, các cây hạt thô khác, khoai tây, sắn, khoai mỡ, và<br /> khoai lang. Trái với mong đợi, sự thiếu đầu tư cho các hàng hóa này không được bù đắp<br /> bởi nghiên cứu nông nghiệp tư nhân, mà nghiên cứu này tập trung chủ yếu vào các hàng<br /> hóa ở các nước phát triển và các cây trồng thương mại ở các nước đang phát triển. Giảm<br /> vốn cho nghiên cứu gây ra giảm hơn nữa việc tăng năng suất ở các vùng trồng cây tưới<br /> nhờ trời, nhất là ở những vùng khó khăn hơn. Mặc dù có sự di cư nhanh chóng ra các<br /> thành phố, dân số của các vùng tưới nhờ trời khó khăn vẫn tăng lên, và sự tăng trưởng<br /> chậm của năng suất tưới nhờ trời lại không đủ để hỗ trợ sự tăng dân cư này. Trong cuộc<br /> tìm kiếm thu nhập tăng thêm, con người quay ra đốt rẫy làm nương, dẫn đến phá rừng ở<br /> vùng đầu nguồn của nhiều lưu vực. Phá rừng gây ra tăng nhanh xói mòn và lượng tải cát<br /> của các dòng sông, và chúng gây ra bồi lắng nhanh hơn ở các hồ chứa. Do khủng hoảng<br /> tăng lên về nước và lương thực, việc lấn chiếm các vùng đất ướt tăng lên mạnh mẽ. Các<br /> khu định cư lấn chiếm và ô nhiễm làm tăng nhanh sự xuống cấp của tính toàn vẹn cũng<br /> như sức khoẻ của các hệ sinh thái nước. Tổng lượng nước dành cho các mục đích môi<br /> trường - như là lưu lượng tối thiểu của dòng chảy và duy trì các vùng đất ướt - giảm đi<br /> ghê gớm do lấy nước bất hợp pháp và không được điều tiết tăng lên.<br /> Chi phí xây dựng các đập mới tiếp tục tăng lên nhanh chóng, cản trở việc đầu tư<br /> vào nhiều tuyến đập dự kiến. Nhiều chính phủ đã thúc đẩy đi lên với nhiều kế hoạch để<br /> xây dựng tại các tuyến khác nhưng gặp phải sự chống đối tăng lên – thường là mãnh liệt<br /> - từ các nhóm người bản xứ và các tổ chức phi chính phủ (NGO) kêu gọi tạm ngừng tất<br /> cả việc xây dựng các đập do lo ngại về tác động môi trường , chi phí cao, và tác động<br /> của việc tái định cư. Để đối phó với những sự chống đối vàdo chi phí lớn, việc đầu tư<br /> mới cho các đập và các hồ chứa trung bình và lớn gần như bị đình chỉ, cùng với sự bồi<br /> lắng tăng lên ở các hồ hiện có, dẫn đến tiếp tục giảm dung tích trữ nước hiệu ích ở các<br /> nước phát triển cũng như các nước đang phát triển .<br /> Do nguồn nước mặt khan hiếm, và việc sử dụng nước hiệu quả trong lưu vực<br /> giảm sút, nông dân đã chuyển sang khai thác nước ngầm nhiều hơn. Nước ngầm đang bị<br /> khai thác quá mức ở miền Bắc Ấn Độ, Bắc Trung Quốc, một số nước thuộc WANA và ở<br /> một số vùng ở Tây nước Mỹ so với kịch bản BAU. Chỉ trong vài năm, tỷ lệ khai thác<br /> nước ngầm đã tăng lên khiến cho mực nước ngầm hạ xuống. Tới khoảng sau 2010, các<br /> tầng nước ngầm chính ở Trung Quốc, Bắc Ấn, và WANA bắt đầu bị ảnh hưởng, mực<br /> nước ngầm bị hạ thấp khiến cho chi phí khai thác tăng lên, dẫn tới khai thác nước ngầm<br /> ở những vùng này giảm mạnh dẫn tới tình trạng thiếu nước sử dụng.<br /> <br /> 12<br />  Cũng giống như ở kịch bản BAU, dân số đô thị đang tăng lên nhanh chóng - đặc<br /> biệt là ở các thành phố lớn đang phát triển ở các nước thuộc châu Á, châu Phi và châu<br /> Mỹ La Tinh - khiến cho nhu cầu nước sinh hoạt cũng tăng lên không ngừng. Nhưng với<br /> ngân sách eo hẹp, chính phủ không đủ nguồn chi cho các mục đích công cộng để đầu tư<br /> mở rộng hệ thống cấp nước và hệ thống nước thải nhằm đáp ứng được nhu cầu của con<br /> người đang ngày càng tăng, mà thay vào đó là tư nhân hoá hàng loạt và vội vã việc<br /> cung cấp nước đô thị và các dịch vụ vệ sinh mà chưa có sự chuẩn bị kỹ càng. Các công<br /> ty mới này không thể đạt được mục tiêu lợi nhuận của họ do ước tính thấp hơn thực tế<br /> khối lượng đầu tư cần thiết chỉ để nâng cấp hệ thống hiện thời. Họ cố gắng nâng cao lợi<br /> nhuận bằng cách tăng giá, nhưng những người sử dụng cũng lại tăng cường sử dụng<br /> nước không có giấy phép, khiến cho các công ty không thể đạt được mục đích. Vì vậy<br /> các công ty này vẫn lâm vào tình trạng thiếu vốn và do đó không làm đủ hệ thống dẫn<br /> nước cho số dân gia tăng. Những người dân này buộc phải mua nước với giá cao từ<br /> những người bán lẻ, hoặc phải tìm kiếm nguồn nước (mà thường là bẩn) từ các giếng<br /> khoan và các giếng nông, khiến cho thời gian dành cho chăm sóc con cái và các cơ hội<br /> kiếm tiền khác bị giảm đi. Cả số lượng và chất lượng nước kiếm được đều không đáp<br /> ứng được tiêu chuẩn sức khoẻ cho khối dân thành thị đang gia tăng - những người không<br /> có điều kiện dùng nước sạch và sử dụng dịch vụ vệ sinh. Do vậy mà tình trạng bệnh tật<br /> và thiếu dinh dưỡng tăng lên một cách nhanh chóng.<br /> <br /> 3. Kịch bản sử dụng nước bền vững<br /> <br /> Kịch bản sử dụng nước bền vững (SUS) khai thác những tiềm năng nhằm phân<br /> bổ nước dùng cho các mục đích môi trường đang tăng đột ngột và nhằm cung cấp đủ<br /> nước từ hệ thống ống nước cho tất cả dân cư đô thị, trong khi vẫn duy trì sự sản xuất<br /> lương thực ở mức của kịch bản BAU. Nó nhằm đạt sự cân bằng tốt hơn trong xã hội và<br /> bảo vệ môi trường qua việc cải cách theo hướng thị trường trong ngành nước và hoạt<br /> động sâu rộng hơn, hợp tác hơn của chính phủ. Điều này bao gồm việc đầu tư nhiều hơn<br /> vào cơ sở hạ tầng và cải cách quản lý nguồn nước nhằm nâng cao hiệu quả quản lý<br /> nước, và đầu tư vào kỹ thuật nông nghiệp và kỹ thuật sử dụng nước hiệu quả cho sản<br /> xuất, đặc biệt là ở các vùng canh tác nhờ trời.<br /> Trong lĩnh vực lương thực, tăng đầu tư cho nghiên cứu cây trồng cùng với thay<br /> đổi về kỹ thuật và cải cách quản lý nước và chính sách đã đẩy mạnh khả năng sản xuất<br /> nước và tăng năng suất cây trồng trong nông nghiệp tưới nhờ trời. Tính chất thất thường<br /> và không đồng đều của mưa khiến cho cây trồng phát triển khó khăn hơn, và cho đến<br /> những năm gần đây thì tiềm năng năng suất ngũ cốc vẫn tăng không đáng kể ở những<br /> vùng có chế độ mưa không thuận lợi cùng với điều kiện môi trường khắc nghiệt và đất<br /> đai nghèo chất dinh dưỡng. Tuy nhiên, các chứng cứ đã cho thấy có tiềm năng tăng năng<br /> suất đột biến – ngay cả trong những vùng canh tác nhờ trời có nhiệt độ cao và thường<br /> xuyên bị hạn hán đe doạ - nhờ có sự thay đổi về chiến lược tạo giống nhằm trực tiếp vào<br /> vùng phụ thuộc mưa chứ không coi chìa khoá để dẫn đến sự tăng trưởng nhanh hơn là<br /> nhờ những vùng được tưới. Các đầu tư nghiên cứu trong nông nghiệp được tăng cường,<br /> cả bằng phương pháp cũ và áp dụng công nghệ sinh học - chẳng hạn như chọn lọc di<br /> truyền và công nghệ nuôi cấy tế bào và mô – dẫn tới năng suất ngũ cốc cao hơn ở những<br /> vùng canh tác nhờ trời. Tăng trưởng này là do năng suất tiềm năng đã được tăng dần lên<br /> và do khả năng chịu các tác động ngoại cảnh (trong đó có khả năng chịu hạn) tốt hơn.<br /> Năng suất tăng lên còn nhờ gieo cấy nhiều loại cây trồng ứng với từng loại vi môi<br /> trường chịu tác động của điều kiện thời tiết. Việc tăng cường đầu tư và cải thiện chính<br /> sách trong cơ sở hạ tầng nông thôn giúp cho bù lại chỗ thiếu hụt còn lại về năng suất<br /> <br /> 13<br /> bằng cách tạo thị trường cho những nông dân ở vùng xa xôi hẻo lánh và giảm rủi ro<br /> trong trồng trọt nhờ trời.<br /> Trong lĩnh vực nước ở kịch bản SUS, giá nước hiệu quả cho ngành nông nghiệp<br /> tăng dần khiến người sử dụng tiết kiệm nước, và nước đó được chuyển sang cho các<br /> mục đích môi trường, sinh hoạt và công nghiệp. Tới năm 2025, giá nước nông nghiệp sẽ<br /> tăng gấp hai lần ở những nước phát triển, và tăng gấp 3 lần so với mức giá rất thấp ở các<br /> nước đang phát triển theo kịch bản BAU. Việc tăng giá nước nông nghiệp được thực<br /> hiện thông qua các chương trình khuyến khích mang lại cho nông dân một khoản thu<br /> nhập nhờ lượng nước họ tiết kiệm được, chẳng hạn như chương trình giá ngược (<br /> negative pricing ) hay các cơ chế trợ giá (charge subsidy schemes), tức là trả công cho<br /> nông dân do họ đã giảm lượng nước sử dụng, và qua sự thành lập thị trường mua bán<br /> quyền về nước. Trong trường hợp việc thiết lập trực tiếp các quyền về nước cho nông<br /> dân không thể thực hiện được (chẳng hạn như ở các hệ thống thuỷ nông lớn trồng lúa<br /> phục vụ cho nhiều hộ nông dân nhỏ), thì quyền về nước sẽ được thiết lập nên cho các<br /> cộng đồng, các hội sử dụng nước. Các tổ chức này với sự hiểu biết tốt hơn về những<br /> điều kiện trồng trọt của địa phương sẽ thực hiện những thay đổi trong các chương trình<br /> khuyến khích về giá đối với các thành viên của họ. Việc chuyển giao quyền về nước cho<br /> các cộng đồng và các hội sử dụng nước (WUAs) ở nhiều vùng được đi kèm với chuyển<br /> giao quản lý và vận hành (O& M) cho các tổ chức này. Việc chuyển giao kết hợp cả các<br /> quyền về nước và các hệ thống sẽ mang lại sự quản lý hiệu quả hơn các hệ thống thuỷ<br /> nông cấp hai và cấp ba. Kết hợp việc tăng giá nước trên cơ sở các quyền về nước với<br /> chuyển giao quản lý hệ thống sẽ khiến nông dân đầu tư nhiều hơn vào kỹ thuật tưới tiêu<br /> và quản lý nước. Khi ngành công cộng tăng cường đầu tư trực tiếp, nông dân và cộng<br /> đồng tăng cường các đầu tư tư nhân của họ, thì hiệu quả hoạt động của hệ thống thuỷ<br /> nông và hiệu quả sử dụng nước trong lưu vực sẽ tăng mạnh.<br /> Sự phân quyền thành công một số chức năng quản lý nước quan trọng thông qua<br /> cộng đồng và thông qua quản lý trên cơ sở khuyến khích người dân được hỗ trợ ở cấp<br /> lưu vực sông bằng việc thiết lập nên các RBO hiệu quả nhằm quản lý việc phân bổ nước<br /> trong sông dụa trên sự kết hợp của các quyền lợi của các bên có liên quan. Đầu tư cao<br /> hơn và giảm bớt mâu thuẫn về nước - một kết quả mang lại từ việc cải thiện tổng thể<br /> công việc quản lý nước - tạo điều kiện cho sự tham gia của các bên có liên quan một<br /> cách hiệu quả trong RBO.<br /> Sự phát triển vượt bậc trong công nghệ thu gom nước bao gồm giá cả thấp, công<br /> nghệ tiết kiệm công lao động và vật liệu xây dựng trong khi xây dựng đê đập và xây<br /> dựng hệ thống phân phối nước dẫn đến các nước đang phát triển áp dụng công nghệ thu<br /> gom nước nhiều hơn, cải thiện việc sử dụng hiệu quả nước mưa trong trồng trọt và tăng<br /> lượng bốc thoát hơi qua cây trồng trên một đơn vị lượng mưa . Ngoài việc thu gom<br /> nước, việc sử dụng các kỹ thuật trồng trọt tiên tiến còn giúp cho đất đai được bảo vệ tốt<br /> hơn và sử dụng hiệu quả nước mưa cũng tốt hơn. Trong khi kỹ thuật nông nghiệp<br /> truyền thống có xu hướng áp dụng cùng một kiểu quản lý cho toàn bộ cánh đồng, thì<br /> phương pháp nông nghiệp chính xác tập trung vào công nghệ thông tin sử dụng các dữ<br /> liệu về đất, cây trồng và các dữ liệu môi trường khác để xác định các đầu vào cụ thể cần<br /> thiết cho các từng khu riêng rẽ trong cánh đồng. Những phương pháp như thế sử dụng<br /> các kỹ thuật mới như hệ thống định vị toàn cầu (GPS), vệ tinh và viễn thám. Kỹ thuật<br /> nông nghiệp chính xác trực tiếp làm tăng sản lượng cây trồng và tăng lượng nước có thể<br /> khai thác do nước mưa ngấm xuống nhiều hơn. Sau khi được ứng dụng đầu tiên ở Mỹ,<br /> nó lan rộng nhanh chóng ở đó cũng như ở các nước phát triển có công nghệ thông tin<br /> tiên tiến rẻ tiền, và bắt đầu xâm nhập vào những vùng canh tác nông phẩm hàng hoá ở<br /> các nước đang phát triển như Argentina, Brazil, Trung Quốc và Ấn độ. Tỷ lệ áp dụng<br /> <br /> 14<br /> các kỹ kỹ thuật tiên tiến khác không ngừng tăng lên, bao gồm cả trồng trọt trên ruộng<br /> bậc thang và san bằng mặt đất để giữ nước mưa và tạo