Luận văn Thạc sĩ Hóa học: Nghiên cứu thành phần hóa học và hoạt tính sinh học của loài Nhân trần Adenosma cearuleum R. Br. phân bố trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:94

Thêm vào BST

Báo xấu

35
lượt xem 5
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Đề tài khảo sát thành phần hóa học trong cặn chiết etyl axetat phần thân của loài Adenosma cearuleum R. Br. phân bố trên địa bàn huyện Đại Từ - tỉnh Thái Nguyên; xác định hoạt tính chống oxi hóa của dịch chiết nước phần thân của loài Adenosma cearuleum R. Br. dạng khô trong phép thử chống lipit hóa màng tế bào, trong phép thử trung hòa gốc tự do của DPPH và trong phép thử bằng ABTS,... Mời các bạn cùng tham khảo.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Hóa học: Nghiên cứu thành phần hóa học và hoạt tính sinh học của loài Nhân trần Adenosma cearuleum R. Br. phân bố trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TRƯƠNG THỊ HỒNG HẠNH NGHIÊN CỨU THÀNH PHẦN HÓA HỌC VÀ HOẠT TÍNH SINH HỌC CỦA LOÀI NHÂN TRẦN (ADENOSMA CEARULEUM R. Br.) PHÂN BỐ TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH THÁI NGUYÊN Chuyên ngành: Hóa hữu cơ Mã số: 60440114 LUẬN VĂN THẠC SĨ HÓA HỌC Người hướng dẫn khoa học: TS. Nguyễn Thị Thanh Hương THÁI NGUYÊN - 2017
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả trong luận văn là hoàn toàn trung thực chưa từng được công bố trong một công trình khoa học nào khác. Thái Nguyên, tháng 9 năm 2017 Tác giả luận văn Trương Thị Hồng Hạnh Xác nhận Xác nhận Của BCN khoa Hóa học của cán bộ hướng dẫn khoa học TS. Nguyễn Thị Thanh Hương i
LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành luận văn tốt nghiệp Thạc sỹ này, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến TS. Nguyễn Thị Thanh Hương đã tận tình hướng dẫn, giúp đỡ tôi trong suốt quá trình thực hiện luận văn. Tôi xin chân thành cảm ơn Ban Giám hiệu, khoa Sau Đại học, Ban chủ nhiệm khoa Hóa học trường Đại học Sư phạm - Đại học Thái Nguyên đã tạo điều kiện thuận lợi cho tôi trong quá trình học tập và thực hiện luận văn. Tôi xin chân thành cảm ơn các bạn bè đồng nghiệp đã giúp đỡ, tạo điều kiện cho tôi trong suốt quá trình học tập và thực hiện luận văn. Học viên Trương Thị Hồng Hạnh ii
MỤC LỤC Trang TRANG BÌA PHỤ ............................................................................................. i LỜI CAM ĐOAN .............................................................................................. i LỜI CẢM ƠN ................................................................................................... ii MỤC LỤC ........................................................................................................ iii DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU, CHỮ VIẾT TẮT ............................................ vi DANH MỤC CÁC BẢNG, SƠ ĐỒ................................................................ vii DANH MỤC CÁC ẢNH, HÌNH ................................................................... viii MỞ ĐẦU ........................................................................................................... 1 1. Lý do chọn đề tài ........................................................................................ 1 2. Mục tiêu của đề tài ..................................................................................... 3 3. Nội dung nghiên cứu .................................................................................. 3 4. Phương pháp nghiên cứu ........................................................................... 3 5. Dự kiến kết quả đạt được ........................................................................... 4 CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN ............................................................................. 5 1.1. Tổng quan về chi Adenosma và loài Adenosma cearuleum R.Br. .......... 5 1.1.1. Tổng quan về chi Adenosma (Họ Scrophulariaceae) ........................... 5 1.1.2. Đặc điểm thực vật loài Adenosma cearuleum R. Br. ........................... 6 1.1.3. Đặc điểm thực vật loài Adenosma indiana (Lour.) Merr..................... 9 1.1.4. Đặc điểm thực vật loài Adenosma bracteosa Bonati ......................... 11 1.2. Tình hình nghiên cứu về thành phần hóa học của một số loài thuộc chi Adenosma ..................................................................................................... 13 1.2.1. Nghiên cứu về loài Adenosma caeruleum R. Br................................ 13 1.2.2. Nghiên cứu về loài Adenosma indiana (Lour.) Merr. ....................... 15 1.2.3. Nghiên cứu về loài Adenosma bracteosa Bonati. .............................. 16 1.3. Policosanol ............................................................................................ 16 1.4. Hoạt tính sinh học của loài Adenosma cearuleum R. Br. ..................... 20 iii
1.5. Tác dụng dược lý của một số loài thuộc chi Adenosma ở Việt Nam ... 21 1.5.1. Tác dụng dược lý của loài Adenosma cearuleum R. Br. ................... 21 1.5.2. Tác dụng dược lý của loài Adenosma indiana (Lour.) Merr. ............ 23 1.5.3. Tác dụng dược lý của loài Adenosma bracteosum Bonati................. 25 CHƯƠNG 2: THỰC NGHIỆM ...................................................................... 26 2.1. Đối tượng nghiên cứu ........................................................................... 26 2.2. Hóa chất, thiết bị ................................................................................... 26 2.2.1. Hóa chất ............................................................................................. 26 2.2.2. Thiết bị ............................................................................................... 27 2.3. Phương pháp xử lý mẫu thực vật, chiết tách và xác định cấu trúc các chất phân lập được ....................................................................................... 27 2.3.1. Xử lý mẫu thực vật............................................................................. 27 2.3.2. Chiết tách các chất ............................................................................. 28 2.3.3. Xác định cấu trúc các chất ................................................................. 28 2.4. Phương pháp xác định hoạt tính chống oxi hóa từ dịch chiết nước phần thân của loài Adenosma cearuleum R. Br. dạng khô ................................... 28 2.4.1. Xác định khả năng ức chế peroxidation lipid (thử nghiệm MDA) .... 28 2.4.2. Xác định hoạt tính chống oxi hóa bằng DPPH .................................. 28 2.4.3. Xác định hoạt tính chống oxi hóa bằng ABTS .................................. 29 2.5. Phương pháp xác định hoạt tính gây độc tế bào ung thư từ dịch chiết nước phần thân của loài Adenosma cearuleum R. Br. dạng khô ................. 29 2.6. Thực nghiệm ......................................................................................... 29 2.6.1. Quá trình phân lập các chất từ phần thân của loài Adenosma cearuleum R. Br. .......................................................................................... 29 2.6.2. Dữ kiện phổ của các chất phân lập được ........................................... 31 2.6.3. Xác định khả năng ức chế peroxy hoá lipid (thử nghiệm MDA) ...... 32 2.6.4. Xác định hoạt tính chống oxi hóa bằng DPPH .................................. 33 2.6.5. Xác định hoạt tính chống oxi hóa bằng ABTS .................................. 33 iv
2.6.6. Xác định hoạt tính gây độc tế bào ung thư ....................................... 34 2.7. Phương pháp xử lí số liệu ..................................................................... 34 CHƯƠNG 3: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN........................ 35 3.1. Phân lập các chất từ cặn chiết etyl axetat phần thân của loài Adenosma cearuleum R. Br. .......................................................................................... 35 3.2. Xác định cấu trúc chất tách được .......................................................... 35 3.2.1. Chất AC2: α, β-dilinoleostearin ......................................................... 35 3.2.2. Chất AC5: 1-heptacosanol ................................................................. 40 3.2.3. Chất AC6: Axit triacontanoic ............................................................ 44 3.3. Kết quả thử hoạt tính chống oxi hóa từ dịch chiết nước phần thân loài Adenosma cearuleum R. Br. dạng khô ........................................................ 47 3.3.1. Khả năng chống oxi hóa thông qua việc ức chế peroxy hóa lipid màng tế bào (thử nghiệm MDA) ............................................................................ 48 3.3.2. Xác định hoạt tính chống oxy hóa thông qua phép thử trung hòa gốc tự do của DPPH............................................................................................ 50 3.3.3. Xác định hoạt tính chống oxy hóa bằng ABTS ................................. 51 3.3.4. Kết quả nghiên cứu hoạt tính gây độc tế bào ung thư của dịch chiết nước phần thân của loài Adenosma cearuleum R. Br. dạng khô ................. 52 3.3.5. Kết luận về hoạt tính của dịch chiết nước phần thân của loài Adenosma cearuleum R. Br. dạng khô ........................................................ 54 3.4. So sánh loài Adenosma cearuleum R. Br. (Nhân trần) với loài Adenosma indiana (Lour.) Merr. (Bồ bồ) .................................................... 55 KẾT LUẬN ..................................................................................................... 60 KIẾN NGHỊ .................................................................................................... 62 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN VĂN ................................................................................................................ 63 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................... 64 PHỤ LỤC ........................................................................................................ 67 v
DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU, CHỮ VIẾT TẮT AC2 α, β-dilinoleostearin AC5 1-heptacosanol AC6 Axit triacontanoic ABTS 2,2’-azinobis(3-ethylbenzothiazoline-6-sulfonate) 13 C-NMR Phổ cộng hưởng từ hạt nhân của nguyên tử 13C DEPT Phổ DEPT DMSO Dimetylsulfoside DPPH 1,1-Diphenyl-2-picrylhydrazyl GC-MS Sắc ký khí khối phổ 1 H-NMR Phổ cộng hưởng từ hạt nhân của nguyên tử 1H LC-MS Phổ khối lượng IC50 Nồng độ gây ra tác động sinh học cho 50% mẫu thử nghiệm MDA Malonyl diandehit ODC Mật độ quang học của dung môi ODT Mật độ quang học của mẫu thử Nồng độ trung hòa được 50% gốc tự do của DPPH SC50 Nồng độ trung hòa được 50% gốc tự do của ABTS+ SKC Sắc ký cột TCA Axit tricloaxetic TBA Axit thiobarbituric vi
DANH MỤC CÁC BẢNG, SƠ ĐỒ Trang Bảng 3.1. Số liệu phổ 1H- NMR của chất AC2............................................... 37 Bảng 3.2. Số liệu phổ 13C-NMR của chất AC2 và α, β-dilinoleostearin[18] . 38 Bảng 3.3. Số liệu phổ 1H của chất AC5 .......................................................... 41 Bảng 3.4. Số liệu phổ 13C-NMR của chất AC5 .............................................. 42 Bảng 3.5. Số liệu phổ 1H của chất AC6 và axit triacontanoic [26] ................ 45 Bảng 3.6. Kết quả xác định khả năng ức chế peroxy hoá lipid màng tế bào .. 50 Bảng 3.7. Khả năng trung hòa gốc tự do của DPPH....................................... 51 Bảng 3.8. Hoạt tính chống oxi hóa bằng ABTS ............................................. 52 Bảng 3.9. Kết quả xác định khả năng ức chế sự phát triển tế bào ung thư của dịch chiết nước phần thân của loài Adenosma cearuleum R. Br. dạng khô ... 54 Bảng 3.10: So sánh hợp chất thực nghiệm tìm ra ở dịch chiết loài Adenosma cearuleum R. Br. và loài Adenosma indiana (Lour.) Merr. ở huyện Đại Từ - Thái Nguyên..................................................................................................... 58 Sơ đồ 1.1: Cơ chế điều hòa men của policosanol (GDL-5) ............................ 19 Sơ đồ 2.1: Sơ đồ chiết, tách các chất từ phần thân của loài Adenosma cearuleum R. Br. ............................................................................................. 30 vii
DANH MỤC CÁC ẢNH, HÌNH Hình 1.1. Thân, lá, hoa của loài Adenosma caeruleum R. Br. .......................... 7 Hình 1.2. Bụi cây của loài Adenosma caeruleum R. Br ................................... 7 Hình 1.3. Hoa của loài Adenosma caeruleum R. Br. ........................................ 7 Hình 1.4. Hình vẽ mô tả của loài Adenosma caeruleum R. Br. ........................ 7 Hình 1.5. Hoa, thân, lá của loài Adenosma indiana (Lour.) Merr. ................... 9 Hình 1.6. Hình vẽ mô tả của loài Adenosma indiana (Lour.) Merr. ................. 9 Hình 1.7. Hoa, thân, lá của loài Adenosma bracteosa Bonati ........................ 11 Hình 1.8. Các chất phân lập được từ dịch chiết clorofom của loài Adenosma caeruleum R. Br. ............................................................................................. 14 Hình 1.9. Hợp chất phân lập được từ dịch chiết methanol của loài Adenosma caeruleum R. Br. ............................................................................................. 14 Hình 1.10. Các rượu béo trong policosanol cô lập từ nguyên liệu thô ........... 17 Hình 3.1. Phổ LC-MS của chất AC2 .............................................................. 36 Hình 3.2. Phổ 1H–NMR của chất AC2 ........................................................... 37 Hình 3.3. Phổ 13C-NMR của chất AC2 ........................................................... 39 Hình 3.4. Phổ 13C-NMR và DEPT của chất AC2 ........................................... 39 Hình 3.5. Công thức cấu tạo của chất AC2 ..................................................... 40 Hình 3.6. Phổ LC-MS của chất AC5 .............................................................. 41 Hình 3.7. Phổ 1H–NMR của chất AC5 ........................................................... 42 Hình 3.8. Phổ 13C-NMR của chất AC5 .......................................................... 43 Hình 3.9. Phổ 13C-NMR và DEPT của chất AC5 ........................................... 43 Hình 3.10. Công thức cấu tạo của chất AC5................................................... 44 Hình 3.11. Phổ LC-MS của chất AC6 ............................................................ 45 Hình 3.12. Phổ 1H–NMR của chất AC6 ........................................................ 46 Hình 3.13. Công thức cấu tạo của chất AC6................................................... 46 Hình 3.14. Hoa, thân, lá của loài Adenosma indiana (Lour.) Merr. ............... 56 Hình 3.15. Hoa, thân, lá của loài Adenosma cearuleum R. Br. ...................... 56 viii
MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Việt Nam nằm trong vùng khí hậu nhiệt đới gió mùa nóng ẩm có những điều kiện về khí hậu như nhiệt độ, lượng mưa, ánh sáng... và hơn hết là điều kiện thổ nhưỡng đặc trưng thích hợp cho nhiều loại thực vật có giá trị tồn tại và phát triển. Theo thống kê sơ bộ, Việt Nam có nguồn tài nguyên thực vật phong phú và đa dạng trong đó có khoảng 12 000 loài thực vật bậc cao có mạch, khoảng 800 loài Rêu, 600 loài Nấm và hơn 2000 loài Tảo. Đó là nguồn tài nguyên sinh học quý giá, thuộc loại tài nguyên tái tạo được. Từ xa xưa đến nay, con người thường khai thác nguồn tài nguyên này để làm thực phẩm, thuốc chữa bệnh, các vật liệu cũng như nhiên liệu cho cuộc sống thường ngày.[3] Ngày nay, việc tìm kiếm các hoạt chất tự nhiên có hoạt tính sinh học cao để làm thuốc là một xu thế được rất nhiều các nhà khoa học quan tâm. Theo kết quả điều tra của Viện Dược Liệu Việt Nam cho thấy nguồn dược liệu ở nước ta rất phong phú với 3948 loài thực vật và nấm lớn có công dụng làm thuốc; trong đó 90% là cây thuốc mọc tự nhiên, tập trung chủ yếu trong các quần xã rừng. Nguồn cây thuốc tự nhiên đã cung cấp tới trên 20.000 tấn mỗi năm. Với nguồn tài nguyên dược liệu phong phú, cùng với vốn kinh nghiệm của cộng đồng các dân tộc Việt Nam chính là một nguồn tiềm năng để nghiên cứu, chiết xuất các hoạt chất và tạo ra những loại thuốc mới có hiệu lực chữa bệnh cao.[1] Nhân trần có tên khoa học Adenosma cearuleum R. Br.; thuộc chi Adenosma là loài thường mọc hoang phổ biến ở các vùng trung du và miền núi Việt Nam, dùng để làm thuốc và chế biến nước uống quen thuộc có tính chất bản địa ở Việt Nam và nhiều nước châu Á từ bao đời nay. Qua các nghiên cứu khoa học của y học hiện đại, dựa trên nguồn gốc là các bài thuốc dân gian lưu truyền từ bao đời nay thì Adenosma cearuleum R. Br. có tác dụng làm tăng tiết và thúc đẩy quá trình bài xuất dịch mật, bảo vệ tế bào gan, ngăn ngừa tình trạng gan nhiễm mỡ, thúc đẩy tuần hoàn, giải nhiệt, giảm đau và chống viêm. Nó có 1
khả năng ức chế một số vi khuẩn như tụ cầu vàng, thương hàn, phó thương hàn, mủ xanh, E.coli, lỵ, song cầu khuẩn gây viêm não, viêm phổi và một số loại nấm[1], [3], cải thiện công năng miễn dịch và ức chế sự tăng sinh của tế bào ung thư [6]. Trên lâm sàng, nhân trần đã được sử dụng để điều trị các bệnh: viêm gan truyền nhiễm cấp tính thể vàng da, vàng da tán huyết do thương hàn ở trẻ sơ sinh, giun chui ống mật, rối loạn lipid máu, thiểu năng mạch vành, eczema dai dẳng ở trẻ em, viêm loét miệng, nấm da...[6] Thái Nguyên là tỉnh nằm ở vùng Đông Bắc của Việt Nam, là trung tâm kinh tế - xã hội lớn của khu vực đông bắc hay cả vùng trung du và miền núi phía Bắc. Cách thành phố Thái Nguyên 25km về phía Tây Bắc là huyện Đại Từ được bao bọc xung quanh bởi các dãy núi với nhiều sông ngòi, hồ, đập. Huyện Đại Từ có lượng mưa lớn, khí hậu ẩm ướt với độ ẩm trung bình từ 70 - 80%, nhiệt độ trung bình hàng năm từ 22 - 270, rất phù hợp cho nhiều loại cây trồng, nhất là loài cây làm thuốc phát triển[29]. Với điều kiện khí hậu và tự nhiên rất thuận lợi, huyện Đại Từ - tỉnh Thái Nguyên là địa bàn có sự phân bố tự nhiên của chi Adenosma, tiềm tàng một nguồn lợi lớn, có thể từ đó tạo ra nguồn nguyên liệu làm thuốc chữa bệnh, bổ dưỡng có giá trị trong dân gian mà nhân dân gọi là trà nhân trần. Từ lâu nhân dân huyện Đại Từ mới chỉ sử dụng Adenosma cearuleum R. Br. trên địa bàn như một loài cây có tính thanh nhiệt, giải độc mà chưa có nghiên cứu nào bài bản về thành phần hóa học và hoạt tính sinh học của loài Adenosma cearuleum R.Br. phân bố ở địa bàn huyện Đại Từ - tỉnh Thái Nguyên. Căn cứ các lý do trên, chúng tôi đã lựa chọn đề tài: "Nghiên cứu thành phần hóa học và hoạt tính sinh học của loài Nhân trần Adenosma cearuleum R. Br. phân bố trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên." 2
2. Mục tiêu của đề tài - Khảo sát thành phần hóa học trong cặn chiết etyl axetat phần thân của loài Adenosma cearuleum R. Br. phân bố trên địa bàn huyện Đại Từ - tỉnh Thái Nguyên. - Xác định hoạt tính chống oxi hóa của dịch chiết nước phần thân của loài Adenosma cearuleum R. Br. dạng khô trong phép thử chống lipit hóa màng tế bào, trong phép thử trung hòa gốc tự do của DPPH và trong phép thử bằng ABTS. - Nghiên cứu hoạt tính gây độc tế bào trên dòng tế bào ung thư gan HepG2 của dịch chiết nước phần thân của loài Adenosma cearuleum R. Br. dạng khô. - Định hướng về việc sử dụng các chế phẩm từ phần thân của loài Adenosma cearuleum R. Br. 3. Nội dung nghiên cứu - Thu thập và xử lý mẫu của loài Adenosma cearuleum R. Br. phân bố trên địa bàn huyện Đại Từ - tỉnh Thái Nguyên. - Bằng các phép phân tích hóa học xác định thành phần hóa học trong cặn chiết etyl axetat phần thân của loài Adenosma cearuleum R. Br. phân bố trên địa bàn huyện Đại Từ - tỉnh Thái Nguyên. - Bằng phép thử chống lipit hóa màng tế bào, phép thử trung hòa gốc tự do của DPPH và phép thử bằng ABTS xác định hoạt tính chống oxi hóa của dịch chiết nước phần thân loài Adenosma cearuleum R. Br. dạng khô. - Nghiên cứu hoạt tính gây độc tế bào trên dòng tế bào ung thư gan HepG2 của dịch chiết nước phần thân của loài Adenosma cearuleum R. Br. dạng khô. 4. Phương pháp nghiên cứu - Xử lý mẫu thực vật và chiết mẫu bằng dung môi thích hợp để thu được các dịch chiết nhằm nghiên cứu thành phần hóa học. 3
- Dịch chiết được tinh chế sơ bộ bằng cách chiết phân đoạn trong các dung môi như n-hexan, etyl axetat... - Sử dụng các phương pháp sắc ký để phân lập các chất chính nhằm khảo sát thành phần hóa học của mẫu. - Sử dụng các phương pháp phổ để xác định thành phần hóa học của mẫu. - Khảo sát hoạt tính chống oxi hóa của dịch chiết nước phần thân của loài Adenosma cearuleum R. Br. dạng khô. - Nghiên cứu hoạt tính gây độc tế bào trên dòng tế bào ung thư gan HepG2 của dịch chiết nước phần thân của loài Adenosma cearuleum R. Br. dạng khô. 5. Dự kiến kết quả đạt được - Thành phần hóa học trong cặn chiết etyl axetat phần thân của loài Adenosma cearuleum R. Br. phân bố trên địa bàn huyện Đại Từ - tỉnh Thái Nguyên. - Đánh giá hoạt tính chống oxi hóa và hoạt tính gây độc tế bào trên dòng tế bào ung thư gan HepG2 của dịch chiết nước của thân loài Adenosma cearuleum R. Br. dạng khô. 4
CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN 1.1. Tổng quan về chi Adenosma và loài Adenosma cearuleum R.Br. 1.1.1. Tổng quan về chi Adenosma (Họ Scrophulariaceae) Chi Adenosma xuất phát từ chữ Hy Lạp Aden: tuyến và osmé: mùi thơm, hương thơm. Chi Adenosma có khoảng 15 loài phân bố ở khu vực Bắc Á, Đông Nam Á, Trung Quốc và quần đảo Thái Bình Dương [3], [13]. - Trung Quốc có bốn loài chính, phân bố tập trung ở các tỉnh Phúc Kiến, Quảng Tây, Hải Nam, Quảng Đông, Vân Nam, Phúc Kiến, Giang Tây, Vân Nam, gồm: Adenosma glutinosum (Linn.) Druce., Adenosma indianum (Lour.) Merr., Adenosma javanicum (B1.) Merr., Adenosma retusilobum Tsoong [13]. - Ở Ấn Độ có ba loài chính gồm: Adenosma indianum (Lour.) Merr., Adenosma malabaricum Hook.f. Fl. Brit, Adenosma bilabiatum (Roxb.) Merr, Adenosma caeruleum R. Br. [13]. - Ở Australia có hai loài gồm: Adenosma caerulea R. Br. (Adenosma glutinosum), Adenosma muelleri Benth. (Adenosma bracteosum). - Ở Siri Lanca có một loài phân bố ở Pasdon Corle là: Adenosma subrepens Benth. Ex Hook. F [13]. Các nước Đông Nam Á là các nước có nhiều nhất và phân bố ở các quốc gia như sau: - Inđonesia có hai loài chính gồm: Adenosma caeruleum R. Br. và Adenosma indianum (Lour.) Merr. [13]. - Philipin có ba loài gồm: Adenosma indianum (Lour.) Merr. (Adenosma bilabiatum (Roxb.) (Merr), Adenosma caeruleum R. Br. [13]. - Thái Lan có hai loài gồm: Adenosma caeruleum R. Br. và Adenosma indiana (Lour.) Merr. [13]. - Lào có ba loài gồm: Adenosma glutinosum (L.) Druce, Adenosma bracteosa Bonati, Adenosma indiana (Lour.) Merr. [13]. 5
- Campuchia có bốn loài gồm: Adenosma indiana (Lour.) Merr., Adenosma caeruleum R. Br., Adenosma bracteosa Bonati, Adenosma javanicum (Bl) Merr. [13]. - Mianma có hai loài gồm: Adenosma indiana (Lour.) Merr., Adenosma ovatum (Benth.) Hook.f. [13]. - Malaixia có một loài phân bố ở Malacca là Adenosma capitatum Benth.Ex Hance. [13]. - Singapo chỉ có một loài là Adenosma inopinatum Prain. [13]. - Việt Nam là quốc gia có sự phân bố của chi Adenosma nhiều nhất trong các nước châu Á, có bảy loài phân bố khắp các tỉnh từ Bắc vào Nam, phổ biến nhất là 3 loài: Adenosma bracteosa Bonati, Adenosma indiana (Lour.) Merr. và Adenosma caeruleum R. Br. [3]. Dưới đây chúng tôi sẽ trình bày tổng quan về một số loài thuộc chi Adenosma đã được nghiên cứu trên thế giới và ở Việt Nam về thành phần hóa học và hoạt tính sinh học cũng như ứng dụng trong y học. 1.1.2. Đặc điểm thực vật loài Adenosma cearuleum R. Br. 1.1.2.1. Tên khoa học Tên khoa học: Adenosma cearuleum R. Br. Giới : Thực vật Ngành: Magnoliophyta Lớp: Magnoliopsida Bộ: Lamiales Họ: Hoa mõm chó (Scrophulariaceae) Chi: Adenosma Tên tiếng Việt: Nhân trần; Tuyến hương lam; Chè nội; Chè cát, Nhân trần Việt Nam. 6
Tên khác: Adenosma caeruleum var. urticifolium Bonati, Adenosma caeruleum var. racemosum Bonati, Adenosma glutinosum (L.) Druce var., Adenosma caeruleum (R. Br.) Tsoong, Adenosma cordifolium Bonati,; 1.1.2.2. Đặc điểm thực vật và phân bố trong tự nhiên Hình 1.1. Thân, lá, hoa của loài Hình 1.2. Bụi cây của loài Adenosma Adenosma caeruleum R. Br. caeruleum R. Br Hình 1.3. Hoa của loài Adenosma Hình 1.4. Hình vẽ mô tả của loài caeruleum R. Br. Adenosma caeruleum R. Br. Loài Adenosma cearuleum R. Br. là loài sống năm một. Cây thân cỏ cao từ 30 – 110 cm, thân tròn màu tím sẫm, trên thân có tuyến lông trắng mịn, cây có khả năng phân cành nhiều. Lá mọc đối, hình trứng, đầu lá dài, mép lá có răng cưa to, mặt trên và mặt dưới lá đều có nhiều lông mịn. Phiến lá dài từ 3 – 9 cm, 7
rộng từ 1 - 3,5 cm, có 7 đôi gân nổi rõ ở mặt dưới, cuống dài từ 5 - 10 mm. Hoa màu tím, mọc đơn độc ở nách lá hay thành chùm ở đầu cành. Đài hình chuông xẻ thành năm thùy sâu. Tràng hình ống màu tím-xanh dài từ 10 -14 mm, môi trên hình lưỡi nhỏ, môi dưới xẻ thành 3 thùy đều nhau. Nhị dài 2 cm, bao phấn trước với 1 ngăn hữu thụ, bao phấn sau có 2 ngăn hữu thụ. Bầu mang vòi nhụy có 2 thùy, vòi nhụy dài 2,2 cm. Quả nang hình trứng, dài bằng đài, nhiều hạt, hạt có hình tam giác, 1 mặt lõm. Khi chín quả có màu nâu và tự tách ra, hạt nhỏ màu nâu. Mùa hoa vào tháng 8 – 9. Mùa quả vào tháng 9 – 10. [1], [2], [3], [5] Phân bố Loài Adenosma caeruleum R. Br. là loài phát triển tốt ở nơi có khí hậu nhiệt đới như Ấn Độ, Xri Lanca, Nam Trung Quốc, Campuchia, Lào, Việt Nam, Thái Lan, Malaixia, Inđônêxia cho đến Ôxtrâylia...và là loài sống năm một. Ở Việt Nam, loài Adenosma cearuleum R. Br. mọc ở khắp nơi từ Yên Bái, Cao Bằng, Thái Nguyên vào tới Tây Ninh. Thời gian gieo hạt của loài Adenosma caeruleum R. Br. bắt đầu từ cuối tháng 2 sang tháng 3 khi cây được 6 lá đem trồng, sau khi trồng 5 - 6 tháng cây bắt đầu ra hoa, kết hạt sau đó tàn lụi. Cây cũng có thể tái sinh nếu gặp điều kiện thuận lợi, gốc cây có thể sống qua đông đến mùa xuân năm sau xuất hiện các chồi mới. Nhiệt độ từ 15 - 30oC là thích nghi cho cây sinh trưởng tốt, nhiệt độ dưới 150C cây phát triển kém. Là cây ưa sáng, không chịu được úng. Những cây Adenosma caeruleum R. Br. mọc hoang dại trong rừng, độ khép tán của rừng quá lớn, quá râm thì cây Adenosma caeruleum R. Br. mọc rậm rạp, ít ra hoa kết quả, thậm chí không ra hoa kết quả. Còn cây Adenosma caeruleum R. Br. mọc ở rìa rừng, ở đồi, ở ruộng, ánh sáng chiếu xuống tương đối nhiều, cây tuy thấp nhưng đậu quả rất nhiều. Loài Adenosma caeruleum R. Br. đòi hỏi nước rất nghiêm ngặt, lượng mưa hàng năm từ 1700 - 1800 mm, độ ẩm bình quân hàng năm trên 70% [1], [2]. 8
Loài Adenosma caeruleum R. Br. không đòi hỏi đất đai tốt lắm, đất cát, đất thịt đều có thể trồng được, tốt nhất là đất pha cát thoát nước tốt, giàu mùn, tơi xốp, lớp đất dưới là đất thịt. Đất sét dễ úng nước, đất sỏi đá khô cằn, đất mặn,... đều không nên trồng Adenosma caeruleum R. Br. Loài Adenosma caeruleum R. Br. trước đây mọc hoang, sau đó nhân dân đưa về trồng ở các tỉnh vùng trung du miền núi để khai thác các nguồn nguyên liệu làm thuốc chữa bệnh, là thức uống bổ dưỡng có giá trị trong dân gian nhân dân gọi là trà nhân trần[1], [2]. 1.1.3. Đặc điểm thực vật loài Adenosma indiana (Lour.) Merr. 1.1.3.1. Tên khoa học Tên khoa học: Adenosma indiana (Lour.) Merr. Tên Việt Nam: Chè đồng, Chè nội, Chè cát, Nhân trần, Nhân trần hoa đầu, Tuyến hương Ấn, Bồ bồ. Tên khác: Manulea indiana Lour.; Stemodia capitata Benth.; Pterostigma capitatum Benth.; Adenosma capitatum Benth. ex Hance; Adenosma capitatum var. spicata Bonati; Erinus bilabiatus Roxb.; Adenosma bilabiatum (Roxb.) Merr.; Adenosma buchneroides Bonati. 1.1.3.2. Đặc điểm thực vật và phân bố trong tự nhiên Đặc điểm thực vật Hình 1.5. Hoa, thân, lá của loài Hình 1.6. Hình vẽ mô tả của loài Adenosma indiana (Lour.) Merr. Adenosma indiana (Lour.) Merr. 9
Thân hình trụ, cành non mang nhiều lông về sau nhẵn, lúc đầu thân màu xanh sau chuyển sang màu tím nhạt, chiều cao cây 70 cm - 100 cm. Lá mọc đối, phiến lá hình mác, đầu nhọn, mép lá có răng cưa, gân lá hình lông chim, mặt trên mang nhiều lông hơn mặt dưới, chiều dài lá 5 cm - 8 cm, rộng lá 2 cm - 4 cm. Rễ thuộc loại rễ chùm, có nhiều lông tơ nhỏ màu trắng, rễ dài 10 - 18 cm. Hoa nhỏ, màu tím, mọc tụ tập thành đầu nang, đài có lông với hai môi, môi trên nguyên, môi dưới xẻ bốn. Tràng cánh hợp với hai môi, môi trên xẻ bốn, môi dưới nguyên, bốn nhị có hai chiếc dài, hai chiếc ngắn. Quả thuộc loại quả nang nằm gọn trong đài hoa. Nhiều hạt nhỏ, hình trứng thuôn, có nhiều gai, màu cánh gián. [3], [5] Phân bố Loài Adenosma indiana (Lour.) Merr. phân bố chủ yếu ở Xri Lanca, Ấn Độ, Mianma, Nam Trung Quốc; ở Campuchia, Lào, Việt Nam, Thái Lan, Malaixia, Inđônêxia và Philippin. Loài Adenosma indiana (Lour.) Merr là loài sống năm một và phát triển tốt ở vùng khí hậu nhiệt đới. Nhiệt độ từ 25-35oC là thích nghi cho cây sinh trưởng tốt, nhiệt độ thấp cây phát triển kém. Là loài ưa sáng, không chịu được rét, không chịu được úng. Loài Adenosma indiana (Lour.) Merr. phát triển tốt ở điều kiện độ ẩm cao, độ ẩm bình quân hàng năm 80-85% và ở độ cao từ 100–800 m so với mực nước biển. Loài Adenosma indiana (Lour.) Merr. có phạm vi thích ứng về đất đaii cũng khá rộng. Nhưng cây phát triển tốt nhất là ở vùng đất pha cát thoát nước tốt, giàu mùn, tơi xốp, lớp đất dưới là đất thịt khi đó thân và lá của loài Adenosma indiana (Lour.) Merr. có màu xanh. Đất sét dễ úng nước, đất sỏi đá khô cằn, đất mặn,... cây đều sinh trưởng, phát triển kém cây thường cằn cỗi, thân và lá có màu tím. Cuối tháng 2 sang đầu tháng 3 cây bắt đầu mọc, mùa hoa vào tháng 8- 9. Mùa quả vào tháng 9 – 10 sau đó tàn lụi. 10
Ở Việt Nam, loài Adenosma indiana (Lour.) Merr. phân bố ở Thái Nguyên, Quảng Ninh, Bắc Giang, Phú Thọ, Vĩnh Phúc, Hà Tây vào tới Đồng Nai, Bà Rịa – Vũng Tàu và Bình Dương. Loài này thường được thấy ở ruộng, các rừng thưa cây rụng lá, nơi trống có cát và cỏ, trong các đầm lầy và đất ẩm, từ độ cao 1200m so với mặt nước biển. Cây ra hoa kết quả từ tháng 4 - 10. [3] 1.1.4. Đặc điểm thực vật loài Adenosma bracteosa Bonati 1.1.4.1. Tên khoa học Tên khoa học: Adenosma bracteosa Bonati Tên Việt Nam: Nhân trần tía, Nhân trần Tây Ninh, nhân trần cái, chè cát, Nhân trần có lá bắc, tuyến hương lá hoa. 1.1.4.2. Đặc điểm thực vật và phân bố trong tự nhiên Đặc điểm thực vật Hình 1.7. Hoa, thân, lá của loài Adenosma bracteosa Bonati Cây thảo, cao 30 - 40cm. Thân hình trụ, phân cành từ gốc, phần ngọn có 4 cánh. Cành mọc tỏa ngang hay đứng thẳng. Lá mọc đối, hình mác thuôn, dài khoảng 2cm, rộng 7mm, không cuống, gốc gần như ôm thân, nguyên hoặc có răng cưa tròn, gân lá rõ. Cụm hoa mọc ở đầu cành thành bông dày đặc, dài 1,5 - 3cm, tổng bao gồm những lá bắc dạng lá, hình tim, đầu nhọn, méo nguyên, có lông thô dạng 11