Luận văn Thạc sĩ Luật học: Định tội danh đối với tội giết người theo luật hình sự Việt Nam (trên cơ sở số liệu thực tiễn địa bàn thành phố Đà Nẵng)

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:114

Thêm vào BST

Báo xấu

41
lượt xem 11
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục đích của việc nghiên cứu đề tài này là phân tích khoa học để làm sáng tỏ các vấn đề lý luận và thực tiễn về định tội danh nói chung và định tội danh đối với tội giết ngƣời nói riêng, cũng như đánh giá thực tiễn áp dụng trên địa bàn thành phố Đà Nẵng, từ đó đƣa ra đề xuất yêu cầu và những giải pháp nâng cao chất lượng, hiệu quả của việc định tội danh đối với tội giết người trên địa bàn Đà Nẵng nói riêng, cả nước nói chung.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Luật học: Định tội danh đối với tội giết người theo luật hình sự Việt Nam (trên cơ sở số liệu thực tiễn địa bàn thành phố Đà Nẵng)

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT NGÔ VĂN DINH §ÞNH TéI DANH §èI VíI TéI GIÕT NG¦êI THEO LUËT H×NH Sù VIÖT NAM (Trªn c¬ së sè liÖu thùc tiÔn ®Þa bµn thµnh phè §µ N½ng) LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI - 2016
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT NGÔ VĂN DINH §ÞNH TéI DANH §èI VíI TéI GIÕT NG¦êI THEO LUËT H×NH Sù VIÖT NAM (Trªn c¬ së sè liÖu thùc tiÔn ®Þa bµn thµnh phè §µ N½ng) Chuyên ngành: Luật hình sự và tố tụng hình sự Mã số: 60 38 01 04 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC Người hướng dẫn khoa học: TS. NGUYỄN KHẮC HẢI HÀ NỘI - 2016
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu khoa học của riêng tôi. Các số liệu, ví dụ và trích dẫn trong luận văn bảo đảm độ tin cậy, chính xác và trung thực. Những kết luận khoa học của luận văn chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Tác giả luận văn NGÔ VĂN DINH
MỤC LỤC Trang Trang phụ bìa Lời cam đoan Mục lục Danh mục các bảng, biểu đồ MỞ ĐẦU ....................................................................................................................1 Chương 1: NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG VỀ ĐỊNH TỘI DANH ĐỐI VỚI TỘI GIẾT NGƯỜI ......................................................................................8 1.1. KHÁI NIỆM, PHÂN LOẠI VÀ Ý NGHĨA CỦA VIỆC ĐỊNH TỘI DANH ĐỐI VỚI TỘI GIẾT NGƢỜI..............................................................8 1.1.1. Khái niệm định tội danh đối với tội giết ngƣời .............................................8 1.1.2. Phân loại các trƣờng hợp định tội danh đối với tội giết ngƣời ..................12 1.1.3. Ý nghĩa của việc định tội danh đối với tội giết ngƣời .................................17 1.2. CƠ SỞ PHÁP LÝ VÀ CƠ SỞ KHOA HỌC CỦA ĐỊNH TỘI DANH ĐỐI VỚI TỘI GIẾT NGƢỜI .......................................................................21 1.2.1. Cơ sở pháp lý của định tội danh đối với tội giết ngƣời ...............................21 1.2.2. Cơ sở khoa học của định tội danh đối với tội giết ngƣời ..........................26 1.3. CÁC GIAI ĐOẠN ĐỊNH TỘI DANH ĐỐI VỚI TỘI GIẾT NGƢỜI ......29 1.3.1. Thu thập, kiểm tra, đánh giá toàn diện chứng cứ chứng minh sự thật của vụ án giết ngƣời .....................................................................................30 1.3.2. So sánh, đối chiếu các tình tiết của vụ án đã đƣợc làm rõ với quy định của Điều 93 Bộ luật hình sự để xác định sự tƣơng đồng ..............................32 1.3.3. Đƣa ra kết luận về tội danh ngƣời đã thực hiện hành vi quy định tại Điều 93 Bộ luật hình sự...............................................................................33 Chương 2: THỰC TRẠNG ĐỊNH TỘI DANH ĐỐI VỚI TỘI GIẾT NGƯỜI TRÊN ĐỊA BÀN THÀNH PHỐ ĐÀ NẴNG ............................35 2.1. KHÁI QUÁT ĐẶC ĐIỂM TÌNH HÌNH THÀNH PHỐ ĐÀ NẴNG CÓ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỊNH TỘI DANH ĐỐI VỚI TỘI GIẾT NGƢỜI.............35 2.1.1. Khái quát tình hình kinh tế, chính trị, xã hội, dân cƣ thành phố Đà Nẵng ........35
2.1.2. Tình hình thụ lý, giải quyết án hình sự về tội giết ngƣời của Tòa án nhân dân thành phố Đà Nẵng ......................................................................41 2.2. THỰC TIỄN ĐỊNH TỘI DANH ĐỐI VỚI TỘI GIẾT NGƢỜI TRÊN ĐỊA BÀN THÀNH PHỐ ĐÀ NẴNG .........................................................44 2.2.1. Định tội danh đối với tội giết ngƣời trong trƣờng hợp tội phạm hoàn thành ....44 2.2.2. Định tội danh đối với tội giết ngƣời trong các trƣờng hợp đặc biệt ............59 2.2.3. Một số tồn tại, hạn chế và các nguyên nhân cơ bản ....................................68 Chương 3: NHỮNG YÊU CẦU VÀ GIẢI PHÁP NÂNG CAO CHẤT LƯỢNG ĐỊNH TỘI DANH ĐỐI VỚI TỘI GIẾT NGƯỜI TRÊN ĐỊA BÀN THÀNH PHỐ ĐÀ NẴNG .......................................................80 3.1. CÁC YÊU CẦU BẢO ĐẢM CHẤT LƢỢNG ĐỊNH TỘI DANH ĐỐI VỚI TỘI GIẾT NGƢỜI TRÊN ĐỊA BÀN THÀNH PHỐ ĐÀ NẴNG ........80 3.1.1. Yêu cầu về chính trị, xã hội.........................................................................80 3.1.2. Yêu cầu về lý luận và thực tiễn ...................................................................81 3.1.3. Yêu cầu về lập pháp hình sự .......................................................................82 3.2. GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM NHẰM NÂNG CAO CHẤT LƢỢNG CỦA VIỆC ĐỊNH TỘI DANH ĐỐI VỚI TỘI GIẾT NGƢỜI ......................................................................83 3.2.1. Hoàn thiện Bộ luật hình sự Việt Nam .........................................................83 3.2.2. Giải pháp hƣớng dẫn thi hành pháp luật, tổng kết xét xử ..........................88 3.3. NHỮNG GIẢI PHÁP BẢO ĐẢM ÁP DỤNG ĐÚNG CÁC QUY ĐỊNH CỦA PHÁP LUẬT HÌNH SỰ TRONG ĐỊNH TỘI DANH ĐỐI VỚI TỘI GIẾT NGƢỜI ...............................................................................................91 3.3.1. Nâng cao trình độ chuyên môn, nghiệp vụ và làm tốt công tác tổ chức, cán bộ tƣ pháp, đặc biệt là đội ngũ Thẩm phán...........................................91 3.3.2. Giải pháp giám đốc xét xử, xây dựng án lệ ................................................94 3.3.3. Giải pháp nâng cao năng lực ngƣời tiến hành tố tụng và luật sƣ tại phiên tòa ......................................................................................................97 3.3.4. Tăng cƣờng công tác phối hợp, xử lý nghiêm minh khi xét xử và trong việc áp dụng đúng các tình tiết liên quan đến việc định tội danh và các tình tiết tăng nặng, giảm nhẹ trách nhiệm hình sự ...........................98 KẾT LUẬN ............................................................................................................101 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO .............................................................104
DANH MỤC CÁC BẢNG, BIỂU ĐỒ Số hiệu, Tên bảng, biểu đồ Trang bảng, biểu đồ Bảng 2.1: Tình hình xét xử chung và tình hình xét xử tội giết ngƣời của Tòa án nhân dân thành phố Đà Nẵng trong giai đoạn 05 năm (2011 – 2015) 42 Bảng 2.2: Tỷ lệ tình hình xét xử chung và tình hình xét xử tội giết ngƣời của Tòa án nhân dân thành phố Đà Nẵng trong giai đoạn 05 năm (2011 - 2015) 43 Biểu đồ 2.1: Tình hình xét xử chung và tình hình xét xử tội giết ngƣời của Tòa án nhân dân thành phố Đà Nẵng trong giai đoạn 05 năm (2011 – 2015) 42
MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Tính mạng con ngƣời là giá trị cao nhất của con ngƣời. Quyền đƣợc sống, đƣợc tôn trọng và bảo vệ là quyền cơ bản hàng đầu của con ngƣời, của công dân. Hiến pháp Việt Nam năm 2013 đã thể hiện tinh thần bảo vệ các quyền con ngƣời thông qua nhiều quy định mà trƣớc tiên phải nhắc đến đó là Điều 19 khẳng định quyền sống của mọi ngƣời, về sự bảo hộ của pháp luật đối với tính mạng của con ngƣời và không ai bị tƣớc đoạt tính mạng trái pháp luật. Thêm vào đó Hiến pháp khẳng định: “Người bị buộc tội được coi là không có tội cho đến khi được chứng minh theo trình tự luật định và có bản án kết tội của Tòa án đã có hiệu lực pháp luật” [38, Điều 31]. Điều 9 Bộ luật tố tụng hình sự cũng quy định: "Không ai bị coi là có tội và phải chịu hình phạt khi chưa có bản án kết tội của Tòa án đã có hiệu lực pháp luật". Điều đó có nghĩa chừng nào chƣa có bản án kết tội của Tòa án đã có hiệu lực pháp luật thì ngƣời bị buộc tội vẫn đƣợc coi là ngƣời chƣa có tội. Nhƣ vậy, hoạt động xét xử của Tòa án (định tội danh) là hoạt động mang tính chất quyết định, xác định một ngƣời có tội hay không có tội. Đây là nội dung cơ bản của việc áp dụng pháp luật hình sự trong quá trình xét xử và là một trong những biện pháp đƣa các quy phạm pháp luật vào cuộc sống. Trên cơ sở xác định ngƣời phạm tội đã thực hiện hành vi phạm tội gì, quy định tại điều, khoản nào của Bộ luật hình sự, cơ quan có thẩm quyền (Tòa án) sẽ quyết định một hình phạt phù hợp đối với hành vi phạm tội đó. Vì thế, định tội đƣợc xem là tiền đề, điều kiện cho việc quyết định hình phạt đúng đắn, góp phần mang lại hiệu quả trong đấu tranh phòng ngừa và chống tội phạm. Trong trƣờng hợp định tội không chính xác, mặc dù mức hình phạt có thể đã tƣơng xứng với tính chất, mức độ của hành vi phạm tội do bị cáo thực hiện nhƣng việc kết án sai tội danh sẽ liên quan đến nhiều hậu quả pháp lý khác mà bị cáo phải gánh chịu nhƣ: xác định tái phạm, tái phạm nguy hiểm, tính thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự, thời hạn xác định án tích… Thực tiễn xét xử các vụ án hình sự cho thấy các cơ quan tiến hành tố tụng 1
còn gặp nhiều khó khăn, vƣớng mắc trong việc định tội danh, trong đó có cả tội giết ngƣời. Thời gian gần đây tội giết ngƣời có xu hƣớng gia tăng, diễn biến phức tạp ở nhiều địa bàn, bao gồm cả thành phố Đà Nẵng, gây thiệt hại về tính mạng và sức khỏe của con ngƣời, ảnh hƣởng đến an ninh và trật tự chung của xã hội với nhiều thủ đoạn tinh vi từ chủ thể thực hiện tội phạm. Bộ luật hình sự do Nhà nƣớc ban hành quy định các hành vi nguy hiểm cho xã hội bị coi là tội phạm, tuy vậy những quy định này chỉ nêu lên các dấu hiệu đặc trƣng cơ bản nhất của một cấu thành tội phạm, trong khi trên thực tế tội phạm xảy ra vô cùng phức tạp và đa dạng. Có khá nhiều trƣờng hợp khi tập hợp các dấu hiệu thực tế của cấu thành tội phạm có những dấu hiệu giống nhau nên thƣờng dễ bị lúng túng gây nhiều tranh cãi và dẫn đến định tội danh thiếu chính xác, chẳng hạn việc xác định lỗi cũng nhƣ một số tình tiết định tội của các hành vi xâm phạm tính mạng con ngƣời nhƣ tội giết ngƣời và giết ngƣời do vƣợt quá giới hạn phòng vệ chính đáng... Quá trình giải quyết vụ án một cách công minh, có căn cứ và đúng pháp luật, đồng thời bảo vệ một cách vững chắc các quyền và tự do của công dân bằng pháp luật hình sự là một trong những nguyên tắc trong giai đoạn xây dựng Nhà nƣớc pháp quyền Việt Nam hiện nay. Ý thức đƣợc tầm quan trọng đó, Tòa án nhân dân thành phố Đà Nẵng không ngừng đẩy nhanh tiến độ, nâng cao chất lƣợng giải quyết, xét xử các loại vụ án, phấn đấu không để xảy ra việc kết án oan ngƣời không có tội và bỏ lọt tội phạm, hạn chế tới mức thấp nhất các bản án, quyết định bị hủy, sửa do lỗi chủ quan của Thẩm phán, đảm bảo các quyết định của Tòa án đúng pháp luật, đầy đủ, rõ ràng, dễ hiểu, có sức thuyết phục cao và có tính khả thi. Tuy nhiên, vẫn còn một số ít trƣờng hợp áp dụng không đúng, chƣa xem xét đầy đủ tính chất, mức độ phạm tội nên dẫn đến việc định tội danh thiếu chính xác, việc hủy án, sửa án vẫn còn tồn tại ở tội giết ngƣời. Với lý do nêu trên, chúng tôi chọn đề tài: "Định tội danh đối với tội giết người theo luật hình sự Việt Nam (trên cơ sở số liệu thực tiễn địa bàn thành phố Đà Nẵng)". 2
2. Tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài Định tội danh đúng có ý nghĩa rất to lớn về mặt chính trị- xã hội, đạo đức và pháp luật. Vì vậy mà hoạt động định tội đã đƣợc đề cập trong rất nhiều công trình nghiên cứu khoa học của các chuyên gia luật hình sự của nƣớc ta, trong đó phải kể đến một số công trình nghiên cứu của PGS.TSKH. Lê Cảm, "Một số vấn đề lý luận chung về định tội danh", chƣơng I, Giáo trình Luật hình sự Việt Nam (phần các tội phạm) của khoa Luật trực thuộc Đại học Quốc gia Hà Nội (Tập thể tác giả do PGS.TSKH. Lê Cảm chủ biên), Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội, 2003; "Định tội danh- lý luận, hướng dẫn mẫu và 350 bài tập thực hành", Lê Cảm và Trịnh Quốc Toản chủ biên, Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội, 2004; Trịnh Quốc Toản: "Một số vấn đề lý luận về định tội danh và hướng dẫn phương pháp định tội danh", Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội; Định tội danh- Một số vấn đề lý luận và thực tiễn, của PGS.TS. Lê Cảm, Tạp chí Tòa án nhân dân các số 3, 4, 5, 8, 11 năm 1999; Đỗ Đức Hồng Hà, Mặt khách quan của Tội giết người - Một số vấn đề lý luận và thực tiễn, Tạp chí Nhà nƣớc và pháp luật, số 06/2004; Đỗ Đức Hồng Hà, Một số quan điểm khác nhau về định nghĩa về đối tượng tác động của tội giết người, Tạp chí Tòa án, số 13/2004; Đỗ Đức Hồng Hà, Chủ thể của Tội giết người - Một số vấn đề lý luận và thực tiễn, Tạp chí Tòa án, số 23/2004; Đỗ Đức Hồng Hà, Lịch sử phân hóa trách nhiệm hình sự về Tội giết người từ năm 1945 đến nay, Tạp chí Nhà nƣớc và pháp luật, số 03/2006; Trần Văn Luyện (2001), Các tội xâm phạm tính mạng, sức khỏe, danh dự, nhân phẩm của con người, Nxb Công an nhân dân, Hà Nội; Phùng Thế Vắc - Trần Văn Luyện, Bình luận khoa học Bộ luật hình sự 1999, Nxb Công an nhân dân, Hà Nội, 2001; Trần Văn Luyện (2000), Các tội xâm phạm tính mạng, sức khỏe, nhân phẩm, danh dự của con người, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội. Những bài nghiên cứu trên đã khái quát đƣợc một số vấn đề lý luận liên quan đến hoạt động định tội danh và thực tiễn định tội; phân tích, đánh giá, nhận định một số nhận định liên quan đến yếu tố định tội danh, đồng thời phân biệt với một số tội phạm trong Bộ luật hình sự năm 1999… Tuy vậy, hiện nay vẫn chƣa có công trình nào nghiên cứu về vấn đề định tội danh đối với tội giết ngƣời trên địa bàn thành phố Đà Nẵng. 3
3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài 3.1. Mục đích nghiên cứu Mục đích của việc nghiên cứu đề tài này là phân tích khoa học để làm sáng tỏ các vấn đề lý luận và thực tiễn về định tội danh nói chung và định tội danh đối với tội giết ngƣời nói riêng, cũng nhƣ đánh giá thực tiễn áp dụng trên địa bàn thành phố Đà Nẵng, từ đó đƣa ra đề xuất yêu cầu và những giải pháp nâng cao chất lƣợng, hiệu quả của việc định tội danh đối với tội giết ngƣời trên địa bàn Đà Nẵng nói riêng, cả nƣớc nói chung. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Từ mục đích nghiên cứu nêu trên, luận văn đặt ra những nhiệm vụ nghiên cứu cụ thể nhƣ sau: 1) Xây dựng khái niệm định tội danh và định tội danh đối với tội giết ngƣời; 2) Phân loại và nêu ý nghĩa của việc định tội danh đối với tội giết ngƣời; 3) Phân tích cơ sở pháp lý và cơ sở khoa học của việc định tội danh đối với tội giết ngƣời; cũng nhƣ các giai đoạn định tội danh đối với tội giết ngƣời; 4) Đánh giá, phân tích thực trạng định tội danh đối với tội giết ngƣời trên địa bàn thành phố Đà Nẵng, từ đó chỉ ra những tồn tại, hạn chế và một số nguyên nhân cơ bản; 5) Luận chứng và đề xuất yêu cầu và những giải pháp nâng cao chất lƣợng, hiệu quả của việc định tội danh đối với tội giết ngƣời trên địa bàn Đà Nẵng nói riêng, cả nƣớc nói chung. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của đề tài Về đối tƣợng nghiên cứu, đề tài tập trung nghiên cứu về thực tiễn định tội danh đối với tội giết ngƣời tại Tòa án nhân dân thành phố Đà Nẵng trên cơ sở Bộ luật hình sự năm 1999, sửa đổi, bổ sung ngày 19/6/2009 và những văn bản pháp luật có liên quan. Về phạm vi nghiên cứu, luận văn nghiên cứu các vấn đề lý luận và thực tiễn về định tội danh đối với tội giết ngƣời theo luâ ̣t hin ̀ h sƣ̣ Viê ̣t Nam (nhƣ: khái niệm, phân loại, cơ sở pháp lý và cơ sở khoa học, các giai đoạn của việc định tội danh đối 4
với tội phạm này), đánh giá thực tiễn trên địa bàn thành phố Đà Nẵng trong giai đoạn 05 năm (2011 - 2015), trên cơ sở đó, chỉ ra những tồn tại, hạn chế và một số nguyên nhân cơ bản, từ đó luận chứng và đề xuất những giải pháp nâng cao chất lƣợng, hiệu quả của việc định tội danh đối với tội phạm này trên địa bàn Đà Nẵng nói riêng, cả nƣớc nói chung. 5. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu Đề tài đƣợc nghiên cứu trên cơ sở lý luận của chủ nghĩa Mác - Lênin, tƣ tƣởng Hồ Chí Minh và quan điểm, định hƣớng của Đảng về chính sách hình sự; quan điểm, đƣờng lối xử lý các tội xâm phạm tính mạng, sức khỏe, danh dự, nhân phẩm nói chung và tội giết ngƣời nói riêng. Phƣơng pháp nghiên cứu: Luận văn sử dụng phƣơng pháp luận của chủ nghĩa duy vật biện chứng, và duy vật lịch sử của chủ nghĩa Mác - Lênin. Một số phƣơng pháp cụ thể nhƣ: phƣơng pháp thống kê, phân tích và tổng hợp số liệu dựa trên những bản án, quyết định, số liệu thống kê, báo cáo tổng kết của các cấp Tòa án. Phƣơng pháp so sánh pháp luật để đối chiếu với các quy định của pháp luật với nhau nhằm tìm ra những điểm mới trong quá trình nghiên cứu. 6. Ý nghĩa khoa học và ý nghĩa thực tiễn Trong công cuộc cải cách tƣ pháp ở nƣớc ta hiện nay, việc nghiên cứu để làm sáng tỏ những vấn đề lý luận và thực tiễn về định tội danh nói chung và định tội danh đối với tội giết ngƣời nói riêng luôn là một trong những hƣớng cơ bản, đồng thời cũng là một trong những nhiệm vụ trọng tâm của khoa học luật hình sự. Điều này có ý nghĩa rất quan trọng, đƣợc thể hiện trên ba bình diện chủ yếu dƣới đây: Về mặt lập pháp, việc hoàn thiện các quy định hiện hành nhƣ Bộ luật hình sự năm 1999, đƣợc sửa đổi bổ sung năm 2009, Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003 về chống và phòng ngừa tội giết ngƣời đáp ứng đòi hỏi của thực tiễn cũng phải thực sự chú trọng để làm cơ sở định tội danh, đủ sức răn đe đẩy lùi loại tội phạm nguy hiểm này. Giải quyết những vƣớng mắc trong áp dụng quy định của pháp luật hình sự vào việc định tội danh là một trong những nhiệm vụ quan trọng của việc hoàn thiện các văn bản quy phạm pháp luật.… dẫn đến tình trạng thiếu thống nhất, thiếu đồng bộ trong áp dụng và giải thích pháp luật. 5
Về mặt thực tiễn, xuất phát từ thực tiễn định tội danh đối với tội giết ngƣời trên địa bàn cả nƣớc nói chung và ở Tòa án nhân dân thành phố Đà Nẵng nói riêng đã cho thấy sự yếu kém của một bộ phận cán bộ, công chức trong việc nhận thức cũng nhƣ áp dụng đúng đắn các quy định của pháp luật hình sự, dẫn đến hiệu quả của cuộc đấu tranh phòng và chống tội phạm chƣa cao, đôi khi còn bỏ lọt tội phạm, gây thiệt hại cho các quyền của con ngƣời và của công dân, làm giảm hiệu quả của cuộc đấu tranh chống tội phạm. Về mặt lý luận, vấn đề định tội danh đối với tội giết ngƣời tuy đã đƣợc đề cập trong nhiều công trình nghiên cứu khác nhau nhƣng hiện chƣa có một nghiên cứu nào đề cập đến việc định tội danh đối với tội giết ngƣời trên địa bàn thành phố Đà Nẵng. Áp dụng vào thực tiễn, đề tài có thể đáp ứng một phần vào công tác cải cách tƣ pháp, nâng cao chất lƣợng xét xử trên địa bàn thành phố Đà Nẵng, cụ thể là: Thứ nhất, thông qua việc nghiên cứu đề tài nhằm làm rõ những khía cạnh pháp lý về định tội danh nói chung và định tội danh đối với tội giết ngƣời tại thành phố Đà Nẵng nói riêng góp phần xây dựng, hoàn thiện lý thuyết định tội danh trong khoa học pháp lý hình sự. Thứ hai, Luận văn là tài liệu tham khảo cho các cơ quan tiến hành tố tụng đặc biệt là Tòa án trong việc định tội danh giải quyết các vụ án giết ngƣời đƣợc đúng đắn. Thứ ba, Luận văn là cơ sở để đƣa ra các kiến nghị hoàn thiện pháp luật hình sự liên quan đến định tội danh nói chung và định tội danh đối với tội giết ngƣời nói riêng tại Tòa án thành phố Đà Nẵng. 7. Những điểm mới của luận văn Đề tài phân tích dựa trên những bản án, quyết định, báo cáo công tác ngành Tòa án tại thành phố Đà Nẵng - đó là những số liệu thực tế góp phần làm rõ hơn về thực trạng về định tội danh trên địa bàn này. Do đó, những điểm mới cơ bản của luận văn nhƣ sau: 1) Xây dựng khái niệm định tội danh và định tội danh đối với tội giết ngƣời; 2) Phân loại và nêu ý nghĩa của việc định tội danh đối với tội giết ngƣời; 6
3) Phân tích cơ sở pháp lý và cơ sở khoa học của việc định tội danh đối với tội giết ngƣời; cũng nhƣ các giai đoạn định tội danh đối với tội giết ngƣời; 4) Đánh giá, phân tích thực trạng định tội danh đối với tội giết ngƣời trên địa bàn thành phố Đà Nẵng, từ đó chỉ ra những tồn tại, hạn chế và một số nguyên nhân cơ bản; 5) Luận chứng và đề xuất yêu cầu và những giải pháp nâng cao chất lƣợng, hiệu quả của việc định tội danh đối với tội giết ngƣời trên địa bàn thành phố Đà Nẵng nói riêng, cả nƣớc nói chung. 8. Kết cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của luận văn gồm 3 chƣơng: Chương 1: Những vấn đề chung về định tội danh đối với tội giết ngƣời. Chương 2: Thực trạng định tội danh đối với tội giết ngƣời trên địa bàn thành phố Đà Nẵng. Chương 3: Những yêu cầu và giải pháp nâng cao chất lƣợng định tội danh đối với tội giết ngƣời. 7
Chương 1 NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG VỀ ĐỊNH TỘI DANH ĐỐI VỚI TỘI GIẾT NGƯỜI 1.1. KHÁI NIỆM, PHÂN LOẠI VÀ Ý NGHĨA CỦA VIỆC ĐỊNH TỘI DANH ĐỐI VỚI TỘI GIẾT NGƢỜI 1.1.1. Khái niệm định tội danh đối với tội giết người Quyền sống đã đƣợc khẳng định về mặt chính trị - pháp lý là quyền thiêng liêng, bất khả xâm phạm và là một trong những quyền cơ bản của con ngƣời. Quyền sống đƣợc ghi nhận và bảo vệ, bảo đảm trong Điều 19 Hiến pháp năm 2013 của Việt Nam. Ngoài ra, để bảo vệ quyền quan trọng này, pháp luật hình sự của hầu hết các quốc gia, trong đó có Việt Nam đều quy định nhóm các tội xâm phạm tính mạng. Cho nên, định tội danh tối với các tội xâm phạm tính mạng nói chung, đối với tội giết ngƣời nói riêng là vấn đề có ý nghĩa quan trọng, làm tiền đề cho việc giải quyết các nhiệm vụ khác của hoạt động áp dụng pháp luật hình sự. Nghiên cứu về định tội danh đối với tội giết ngƣời, trƣớc hết cần làm rõ một số nội dung về mặt lý luận mà trƣớc hết là khái niệm định tội danh. Có nhiều quan điểm khoa học nghiên cứu về vấn đề này mà điển hình là các quan điểm sẽ đƣợc nêu dƣới đây. GS. TSKH. Lê Văn Cảm quan niệm định tội danh là quá trình áp dụng pháp luật hình sự và pháp luật tố tụng hình sự: Dƣới góc độ khoa học, định tội danh có thể đƣợc hiểu là quá trình nhận thức lý luận có tính logic, là dạng của hoạt động thực tiễn áp dụng pháp luật hình sự cũng nhƣ pháp luật tố tụng hình sự và đƣợc tiến hành trên cơ sở các chứng cứ tài liệu thu thập đƣợc tiến hành trên cơ sở các chứng cứ các tài liệu thu thập đƣợc và các tình tiết thực tế của vụ án hình sự để xác định sự phù hợp giữa các dấu hiệu của hành vi nguy hiểm cho xã hội đƣợc thực hiện với các dấu hiệu của cấu thành tội phạm tƣơng ứng do luật hình sự quy định nhằm đạt đƣợc sự thật khách quan, tức là 8
đƣa ra sự đánh giá chính xác tội phạm về mặt pháp lý hình sự, làm tiền đề cho việc cá thể hóa và phân hóa trách nhiệm hình sự một cách công minh, có căn cứ và đúng pháp luật [7, tr. 496]; [8, tr. 21]. Còn GS. TS. Võ Khánh Vinh thì định tội danh chỉ là hoạt động áp dụng pháp luật hình sự: Định tội danh là một dạng hoạt động nhận thức, hoạt động áp dụng pháp luật hình sự nhằm đi tới chân lý khách quan trên cơ sở xác định đúng đắn, đầy đủ các tình tiết cụ thể của hành vi phạm tội đƣợc thực hiện, nhận thức đúng nội dung quy phạm pháp luật hình sự quy định cấu thành tội phạm tƣơng ứng và mối liên hệ tƣơng đồng giữa các dấu hiệu của cấu thành tội phạm với các tình tiết cụ thể của hành vi phạm tội bằng các phƣơng pháp và thông qua các giai đoạn nhất định [72, tr. 27]. PGS.TS. Lê Văn Đệ quan niệm tƣơng tự: Định tội danh là việc xác định và ghi nhận về mặt pháp lý sự phù hợp chính xác giữa các dấu hiệu của hành vi phạm tội cụ thể đã đƣợc thực hiện với các dấu hiệu của cấu thành tội phạm đƣợc pháp luật hình sự quy định [16, tr. 24]. Trong khi đó, PGS. TS. Dƣơng Tuyết Miên định nghĩa bao gồm cả các chủ thể định tội danh và nêu: Định tội danh là hoạt động thực tiễn của các cơ quan tiến hành tố tụng (Cơ quan Điều tra, Viện Kiểm sát, Tòa án) và một số cơ quan khác có thẩm quyền theo quy định của pháp luật để xác định một ngƣời có phạm tội hay không, nếu phạm tội thì đó là tội gì, theo điều luật nào của Bộ luật hình sự hay nói cách khác đây là quá trình xác định tên tội cho hành vi nguy hiểm đã thực hiện [31, tr. 9]; v.v... Nhƣ vậy, mặc dù đƣợc diễn đạt theo nhiều cách khác nhau, nhƣng về cơ bản các nhà khoa học đều thống nhất ở một số khía cạnh dƣới đây: Một là, định tội danh là hoạt động nhận thức có tính logic của con ngƣời về việc có sự phù hợp hay không phù hợp giữa hành vi nguy hiểm cho xã hội, có lỗi 9
xảy ra ngoài thực tiễn khách quan với quy định của pháp luật hình sự về một tội phạm cụ thể; Hai là, định tội danh là hoạt động áp dụng pháp luật hình sự, nếu đƣợc thực hiện bởi các cơ quan nhà nƣớc có thẩm quyền và ngƣời có thẩm quyền trong các cơ quan đó trên cơ sở quy định của pháp luật. Cũng có tác giả cho rằng bao gồm cả hoạt động áp dụng pháp luật tố tụng hình sự nếu hiểu định tội danh theo nghĩa rộng; Ba là, định tội danh là cơ sở cho việc quyết định hình phạt và giải quyết các vấn đề khác có liên quan đến trách nhiệm hình sự của ngƣời phạm tội (trong trƣờng hợp định tội danh chính thức). Do đó, dƣới góc độ khoa học luật hình sự, theo ngƣời viết khái niệm đang nghiên cứu đƣợc định nghĩa nhƣ sau: Định tội danh là hoạt động thực tiễn áp dụng pháp luật hình sự, pháp luật tố tụng hình sự của các cơ quan Nhà nước có thẩm quyền và người có thẩm quyền để xác định, so sánh và ghi nhận về mặt pháp lý sự phù hợp chính xác giữa các dấu hiệu của hành vi phạm tội cụ thể trong thực tế đã được thực hiện với các dấu hiệu của cấu thành tội phạm của điều luật tương ứng trong Phần các tội phạm Bộ luật hình sự quy định, qua đó làm tiền đề cho việc giải quyết các vấn đề trách nhiệm hình sự và hình phạt của người phạm tội. Ngoài ra, tội giết ngƣời là một loại tội phạm cụ thể đƣợc quy định tại Điều 93 Bộ luật hình sự Việt Nam. Một ngƣời đƣợc coi là chủ thể của tội phạm này khi đáp ứng các điều kiện là ngƣời có đủ năng lực trách nhiệm hình sự và đủ tuổi chịu trách nhiệm hình sự, đồng thời là ngƣời đã thực hiện hành vi mà Điều 93 Bộ luật này quy định với lỗi cố ý, xâm phạm bất hợp pháp đến đến quyền đƣợc bảo hộ về tính mạng. Do đó, từ cơ sở lý luận về định tội danh nêu trên, kết hợp với quy định của Bộ luật hình sự Việt Nam về tội giết ngƣời, có thể đƣa ra khái niệm đang nghiên cứu nhƣ sau: Định tội danh đối với tội giết người là hoạt động thực tiễn áp dụng pháp luật hình sự, pháp luật tố tụng hình sự của các cơ quan Nhà nước có thẩm quyền và người có thẩm quyền, được tiến hành trên cơ sở các tài liệu, chứng cứ thu thập 10
được để xác định có hay không có sự phù hợp giữa hành vi xâm phạm tính mạng đã xảy ra với các dấu hiệu cấu thành tội phạm của tội giết người quy định tại Điều 93 Bộ luật hình sự, làm tiền đề cho việc giải quyết các vấn đề liên quan đến hình phạt và các biện pháp cưỡng chế hình sự khác. Từ khái niệm định tội danh đối với tội giết ngƣời phản ánh các đặc điểm cơ bản sau đây: * Định tội danh đối với tội giết người là định tội danh đối với một loại tội phạm cụ thể - tội giết người Nhƣ vậy, ngoài đặc điểm chung của định tội danh với tƣ cách là hoạt động nhận thức có tính logic của con ngƣời, thì định tội danh đối với tội giết ngƣời có đặc điểm riêng liên quan đến đặc điểm của hành vi giết ngƣời xảy ra trong thực tế khách quan và quy định của Bộ luật hình sự Việt Nam về tội phạm này. Chủ thể định tội danh phải đối chiếu, so sánh và đƣa ra kết luận về việc có hay không có sự phù hợp giữa hành vi xâm phạm tính mạng xảy ra trong thực tế với quy phạm pháp luật quy định tội giết ngƣời trong Bộ luật hình sự Việt Nam hiện hành. * Định tội danh đối với tội giết người là hoạt động áp dụng pháp luật, nếu chủ thể định tội danh là các cơ quan nhà nước có thẩm quyền và người có thẩm quyền Do đó, quá trình định tội danh phải tuân theo những thủ tục chặt chẽ về mặt tố tụng theo quy định của Bộ luật tố tụng hình sự hiện hành. Mọi sự vi phạm pháp luật tố tụng đều có nguy cơ dẫn đến oan, sai hoặc bỏ lọt tội phạm, bỏ lọt ngƣời phạm tội, hạn chế hiệu quả của cuộc đấu tranh. Còn để ra tội danh chính xác và phù hợp với các tình tiết thực tế khách quan của vụ án, phải căn cứ vào các quy định của Bộ luật hình sự. * Định tội danh đối với tội giết người liên quan đến vấn đề chứng cứ đã được thu thập, kiểm tra, đánh giá Đối với hình thức định tội danh không chính thức, các tình tiết của vụ án đã đƣợc mặc nhiệm coi là đúng và đã đƣợc chứng minh bằng các chứng cứ mà các cơ quan tiến hành tố tụng thu thập đƣợc. Tuy nhiên, đối với hình thức định tội danh chính thức, xuất phát từ nguyên tắc trách nhiệm chứng minh tội phạm thuộc về các cơ quan tiến hành tố tụng nên chƣa thể khẳng định ngay từ đầu bị can có phải là 11
ngƣời phạm tội hay không. Định tội danh đối với tội giết ngƣời là hoạt động đƣợc tiến hành song song và tiếp liền với hoạt động thu thập, củng cố, kiểm tra, đánh giá và sử dụng chứng cứ của các cơ quan tiến hành tố tụng. Do đó, định tội danh đối với tội giết ngƣời gắn liền với hoạt động chứng minh tội phạm và ngƣời phạm tội của các cơ quan nói trên. 1.1.2. Phân loại các trường hợp định tội danh đối với tội giết người “Căn cứ vào các chủ thể tương ứng thực hiện việc định tội danh, khoa học luật hình sự phân chia định tội danh làm hai dạng: định tội danh chính thức và định tội danh không chính thức” [8, tr. 23]. Nhƣ vậy, theo cách tiếp cận này, có thể phân chia định tội danh đối với tội giết ngƣời làm hai dạng (hay hai trƣờng hợp) tƣơng ứng - định tội danh chính thức và định tội danh không chính thức đối với tội giết ngƣời. * Hình thức định tội danh chính thức đối với tội giết người Hiện nay, dƣới góc độ khoa học luật hình sự, “định tội danh chính thức là sự đánh giá về mặt nhà nước, tính chất pháp lý hình sự về một hành vi phạm tội cụ thể do các chủ thể được Nhà nước ủy quyền thực hiện” [8, tr. 23]. Do đó, định tội danh đối với tội giết ngƣời là hoạt động áp dụng pháp luật hình sự và pháp luật tố tụng hình sự của Cơ quan Điều tra, Viện kiểm sát, Tòa án trong hoạt động đấu tranh với tôi phạm giết ngƣời. Vì vậy, đặc điểm cơ bản của hình thức định tội danh này có thể đƣợc xác định nhƣ nhƣ sau: Thứ nhất, định tội danh chính thức đối với tội giết ngƣời là hoạt động mang tính tổ chức - quyền lực Nhà nƣớc. Chủ thể tiến hành hình thức định tội danh này đƣợc Nhà nƣớc quy định rõ trong Bộ luật tố tụng hình sự. Đó là các cơ quan tiến hành tố tụng và ngƣời tiến hành tố tụng. Theo quy định của Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003, các cơ quan tiến hành tố tụng gồm có: Cơ quan Điều tra, Viện Kiểm sát, Tòa án. Ngƣời tiến hành tố tụng gồm có: Điều tra viên, Phó Thủ trƣởng, Thủ trƣởng Cơ quan Điều tra; Kiểm sát viên, Phó Viện trƣởng, Viện trƣởng Viện Kiểm sát nhân dân và Viện Kiểm sát Quân sự các cấp; Thẩm phán, Hội thẩm (bao gồm Hội thẩm nhân dân và Hội thẩm quân nhân) và Thƣ ký Tòa án. Những chủ thể nói trên tiến hành định tội danh đối với tội giết ngƣời khi thực hiện chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn của họ. 12
Thứ hai, định tội danh chính thức đối với tội giết ngƣời đƣợc tiến hành trong tất cả các giai đoạn tố tụng, từ khởi tố, điều tra, truy tố và xét xử (gồm cả xét xử sơ thẩm, phúc thẩm, giám đốc thẩm và tái thẩm). Ngay từ giai đoạn khởi tố vụ án, Điều 103 Bộ luật tố tụng hình sự quy định: 1. Cơ quan Điều tra, Viện kiểm sát có trách nhiệm tiếp nhận đầy đủ mọi tố giác, tin báo về tội phạm do cá nhân, cơ quan, tổ chức và kiến nghị khởi tố do cơ quan nhà nƣớc chuyển đến. Viện kiểm sát có trách nhiệm chuyển ngay các tố giác, tin báo về tội phạm và kiến nghị khởi tố kèm theo các tài liệu có liên quan đã tiếp nhận cho Cơ quan Điều tra có thẩm quyền. 2. Trong thời hạn hai mƣơi ngày, kể từ ngày nhận đƣợc tố giác, tin báo về tội phạm, kiến nghị khởi tố, Cơ quan Điều tra trong phạm vi trách nhiệm của mình phải kiểm tra, xác minh nguồn tin và quyết định việc khởi tố hoặc quyết định không khởi tố vụ án hình sự. Trong trƣờng hợp sự việc bị tố giác, tin báo về tội phạm hoặc kiến nghị khởi tố có nhiều tình tiết phức tạp hoặc phải kiểm tra, xác minh tại nhiều địa điểm thì thời hạn để giải quyết tố giác và tin báo có thể dài hơn, nhƣng không quá hai tháng. Từ kết quả xác minh nguồn tin, khi xác định có dấu hiệu của tội phạm, Cơ quan Điều tra phải sơ bộ định tội danh đối với tội phạm đó. Trƣờng hợp xác định có dấu hiệu của tội giết ngƣời thì phải ra quyết định khởi tố vụ án giết ngƣời. Quyết định khởi tố vụ án hình sự phải ghi rõ thời gian, căn cứ khởi tố, điều khoản của Bộ luật hình sự đƣợc áp dụng (khoản 1, 2, 3 hay 4 Điều 140 Bộ luật hình sự) và họ tên, chức vụ ngƣời ra quyết định. Các quyết định hoặc văn bản tố tụng trong các giai đoạn sau nhƣ quyết định khởi tố bị can, bản kết luận điều tra, bản cáo trạng và bản án đều phải thể hiện chính thức quan điểm chính thức của ngƣời tiến hành tố tụng về tội giết ngƣời trong đó. Trƣờng hợp đã khởi tố, điều tra, truy tố xét xử về tội phạm khác, song trong quá trình tố tụng mà phát hiện việc khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử về tội giết ngƣời thì phải định tội danh lại, nghĩa là phải thay đổi tội danh trong các văn bản tố tụng nói trên theo các trình tự, thủ tục quy định trong Bộ luật tố tụng hình sự. 13
Thứ ba, hậu quả của hình thức định tội danh chính thức đối với tội giết ngƣời là việc xác định trách nhiệm hình sự đối với ngƣời phạm tội này. Định tội danh chính thức đối với tội giết ngƣời là sự đánh giá về mặt pháp lý chính thức của các cơ quan tiến hành tố tụng và ngƣời tiến hành tố tụng nói trên đối với hành vi giết ngƣời xảy ra trong thực tế thỏa mãn cấu thành tội phạm của tội giết ngƣời quy định tại Điều 93 Bộ luật hình sự. Luật hình sự Việt Nam và luật hình sự các nƣớc trên thể giới đều đƣa ra nguyên tắc: một ngƣời chỉ phải chị trách nhiệm hình sự khi hành vi nguy hiểm cho xã hội của họ đã thỏa mãn đầy đủ dấu hiệu cấu thành tội phạm của một tội đƣợc quy định trong luật hình sự và ngƣợc lại khi hành vi nguy hiểm cho xã hội thỏa mãn đầy đủ các dấu hiệu của một cấu thành tội phạm thì ngƣời thực hiện hành vi đó không tránh khỏi việc phải gánh chịu trách nhiệm hình sự. Xuất phát từ nguyên tắc nói trên, khi cơ quan tiến hành tố tụng, ngƣời tiền hành tố tụng đã có đầy đủ chứng cứ chứng minh về tội phạm giết ngƣời thì ngƣời thực hiện hành vi đó tất yếu phải gánh chịu các biện pháp trách nhiệm hình sự nhƣ hình phạt, các biện pháp tƣ pháp... Việc ngƣời phạm tội phải gánh chịu các biện pháp trách nhiệm hình sự (và kể cả các biện pháp cƣỡng chế nhà nƣớc khác nhƣ bị bắt, tạm giữ, tạm giam, cấm đi khỏi nơi cƣ trú, bị kê biên tài sản...) đều có liên quan đến hoạt động định tội danh chính thức đối với tội giết ngƣời đã nêu trên. Cũng cần lƣu ý rằng: định tội danh chính thức đối với tội giết ngƣời không đồng nghĩa với việc khẳng định đối tƣợng phải gánh chịu kết quả của hoạt động định tội danh đó là ngƣời phạm tội giết ngƣời. Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003 quy định rõ: “Không ai bị coi là có tội và phải chịu hình phạt khi chưa có bản án kết tội của Tòa án đã có hiệu lực pháp luật” [35, Điều 9]. Định tội danh chính thức đối với tội giết ngƣời do nhiều chủ thể có thẩm quyền khác nhau tiến hành song chỉ duy nhất một chủ thể là Tòa án, bằng phiên tòa xét xử công khai, với đầy đủ chứng cứ thu thập đƣợc mới có thẩm quyền đƣa ra kết luận cuối cùng về việc bị cáo là ngƣời phạm tội giết ngƣời trong bản án có hiệu lực pháp luật. Nói một cách khác, bản án có hiệu lực pháp luật của Tòa án (thực chất phải là bản án phúc thẩm của Tòa án) là văn bản định tội danh cuối cùng, chính thức khẳng định về tội danh giết ngƣời đối với hành vi giết ngƣời đã xảy ra. 14